Կլարիսա (վեպ)

Կլարիսա անգլ.՝ Clarissa, or, the History of a Young Lady
Տեսակ	գրավոր աշխատություն
Ժանր	նամակավեպ
Ձև	վեպ
Հեղինակ	Սեմյուել Ռիչարդսոն
Երկիր	Միացյալ Թագավորություն
Բնագիր լեզու	անգլերեն
Կերպարներ	Clarissa Harlowe?
Հրատարակվել է	1748

«Կլարիսա կամ երիտասարդ կնոջ պատմություն» (անգլ.՝ Clarissa, or, the History of a Young Lady), Սեմյուել Ռիչարդսոնի (1689—1761 թվականներ) գրչին պատկանող վեպ՝ բաղկացած չորս հատորներից։ Գրվել է 1748 թվականին՝ զարգացած Լուսավորության դարաշրջանում։ Ընտանեկան, կենցաղային ժանրի բարոյախրատական, դաստիարակչական վեպ է։ Այդ ժամանակաշրջանում նշված ժանրը գրականության բնագավառում շատ տարածված էր։ Մասնավորապես, Ռիչարդսոնը, մինչև «Կլարիսա» վեպի ստեղծումը, գրել է «Չարլզ Գրանդիսոնի պատմությունը» և «Պամելան կամ փոխհատուցված առաքինություն» վեպերը։ Դրանց գլխավոր գաղափարը ավանդական իմաստով առաքինության փառաբանումն է․ «Երանելի՜ են անմեղները, առաքինի՛ եղեք, և դուք երջանիկ կլինեք»։ «Կլարիսա» վեպը գրված է այլակերպ․ այնտեղ տիրապետող է ողբերգական գիծը։

Սյուժե

Ռոբերտ Լովելասը Կլարիսային համոզում է փախչել։ Նկարիչ՝ Ֆրենսիս Հեյման։

Ստեղծագործությունը գրված է նամակագրական վեպի ժանրով։ Ընթերցողին իրադարձությունները պատմվում է գործող անձանց նամակագրության միջոցով։ Կլարիսա Հարլոուն՝ հարստացած բուրժուական ընտանիքի կրտսեր դուստրը, պապիկից մեծ ժառանգություն է ստանում։ Լինելով բարոյական բարձր արժեքների տեր և ալտրուիստ աղջիկ՝ իր իրավունքները տալիս է ընտանիքի մնացած անդամներին։ Եղբայրը՝ Ջեյմսը, և քույրը՝ Արաբելլան, ճնշում են նրան՝ ձգտելով Կլարիսային ամուսնացնել գարշելի, բայց հարուստ Սոմսոյի հետ։ Կլարիսայի համար անհնար է ամուսնությունն առանց սիրո, և նա կտրականապես մերժում է այն։

Արիստոկրատ Ռոբերտ Լովելասը (Լավլեյս), տեսնելով նրա կարգավիճակը, որոշում է օգտվել դրանից և գայթակղել անմեղ աղջկան։ Նա փրկության անվան տակ փախցնում է Կլարիսային, պահում կեղտոտ որջում, որը ներկայացնում է որպես քահանայի այրու պատվարժան տուն։ Նրա մի քանի ծանոթ թեթևաբարո կանայք և ընկերներ խաղում են բարձրաշխարհիկ հասարակության տիկնանց ու նրանց կավալերների (կամ պարոնների) դերը։ Կլարիսայի և Լովելասի միջև բարոյական պայքար (կամ մենամարտ) է սկսվում։ Լովելասը նրան ենթարկում է հոգեկան փորձությունների, որոնք Կլարիսան հաղթահարում է պատվով։ Ի վերջո նա աղջկան տիրում է ուժով։ Դրանից հետո Կլարիսայի համար ամեն բան ավարտվում է։ Ոտնահարվում են նրա հոգևոր բոլոր սկզբունքները։ Աղջիկը մահանում է՝ հասցնելով ներել նրան, իսկ Լովելասն իր մնացած կյանքն ապրում է սաստիկ զղջումով։ Վերջում սպանվում է մենամարտում։

Հոգեբանական վերլուծություն

Կլարիսայի բարոյական պարտքը հակադրվում է Լովելասի անսկզբունքայնությանը․ Կլարիսան բարի է և բարոյական, Լովելասը՝ անպատկառ և եսամոլ, աղջիկը՝ զոհ, նա՝ գիշատիչ։ Երկուսն էլ մարդկային ըմբռնման հակադրություն են։

Ռիչարդսոնը հետևում է նրանց փոխհարաբերությունների բարդ ընթացքին։ Սկզբում՝ փոխադարձ համակրանք, հետո՝ սեր, ապա՝ բարոյական ու աշխարհայացքների սուր մենամարտ։ Գիշատիչ դև Լովելասը փորձում է ջախջախել Կլարիսային՝ կոտրելով նրան թե՛ հոգեպես, թե՛ ֆիզիկապես, ենթարկել իրեն։ Կլարիսան իր հերթին հույս է փայփայում, որ նա կուղղվի և բարոյապես կվերափոխվի։ Հհանդիպելով համառ դիմադրության՝ Լովելասը սկսում է կասկածել իր ուժերին և կատաղությունից կորցնում է իրեն։ Նա ավելի ու ավելի նենգավոր դավեր է նյութում, որպեսզի ընկճի Կլարիսայի կամքը։

Կլարիսան ենթարկվում է բռնության, հանգչում և մահանում։ Սակայն նրա մահը հաղթանակ է, քանզի Լովելասը զղջում է, ապաշխարում և ապրում խավար անձկության մեջ։ Կլարիսան կենդանության օրոք պարկեշտության համար չի պարգևատրվում (ի տարբերություն՝ Պամելայի), բայց նրա առաքինությունը հաղթանակում է։

Հեղինակ և ընթերցողներ

Վեպը հսկայական հաջողություններ է ունեցել։ Նրանով տարվել են, խնդրել Ռիչարդսոնին, որպեսզի Կլարիսան չմահանա, որ Պամելայի նման երջանիկ ապրի։ Այնուամենայնիվ, լսարանի վրա առավել մեծ տպավորություն է գործել Լովելասի դիվական կերպարը։ Ոմանց գնահատանքով Լովելասի կերպարը Կլարիսայի կերպարից վառ է (Պուշկինը Կլարիսային «տաղտկալի հիմար» է անվանել^[1])։ Որոշ քննադատների կարծիքով՝ ընթերցողները վեպի հոգեբանությունը և հերոսների տարողունակ բնավորությունը այլ կերպ են ըմբռնել, ոչ այնպես, ինչպես ենթադրել է հեղինակը։ Ավելին, առաջին պլան է մղվել պսիխոլոգիզմը և քողարկել բարոյախրատական կողմը, որը Ռիչարդսոնի համար գլխավորն էր։

Ռիչարդսոնը համարել է, որ նրա վեպը չի հասկացվել․ սխալ են գնահատել Լովելասի կերպարը^[2]։ Երրորդ հատորում ավելացրել է բազմաթիվ մեկնաբանություններ, որտեղ բացատրել է՝ ինչպես է անհրաժեշտ կարդալ իր վեպը և ինչպես հասկանալ հերոսների գործողությունները։

Էկրանավորում

• «Կլարիսա» (Clarissa) (սերիալ, 4 սերիա) Մեծ Բրիտանիա, BBC, 1991 թվական։ Գլխավոր դերերում՝ Շոն Բին և Սասկիյա Ուիկհեմ։

Ծանոթագրություններ

1. A.M. Shkrob. «VIVOS VOCO: Ю.М. Лотман, "Три заметки к пушкинским текстам"». vivovoco.astronet.ru. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 9-ին.
2. Сэмюэль Ричардсон «Кларисса».

Արտաքին հղումներ

• Кларисса, или История молодой леди