Հայերը Նախիջևանում

Հայերը Նախիջևանում
Ընդհանուր քանակ

անհայտ

Բնակեցում
Նախիջևան
Լեզու(ներ)
Հայերեն
Հավատք(ներ)
Հայ առաքելական եկեղեցի

Հայերը Նախիջևանում, հայերը պատմականորեն բնակվել են Նախիջևանում։ Հայկական ավանդության համաձայն՝ ըստ Աբրահամյան կրոնի Նախիջևանը հիմնադրվել է Նոյի կողմից։ Խորհրդային տարիներին Նախիջևանում ժողովրդագրական զգալի տեղաշարժ է տեղի ունեցել։ Հայրենադարձության տարիներին հայ բնակչությունը զգալիորեն նվազել է։ Նախիջևանի հայ բնակչությունն աստիճանաբար կրճատվել է՝ հասնելով մոտ 0%-ի։ Մինչ օրս Հայաստանի և Սփյուռքի որոշ հայկական քաղաքական խմբավորումներ պնդում են, որ Նախիջևանը պետք է պատկանի Հայաստանին։ Նախիջևանի Ջուղայի միջնադարյան հայկական գերեզմանատունը, որը միջնադարյան տապանաքարերի ամենամեծ և արժեքավոր հայկական պահոցն է հանդիսացել, ինչը մատնանշում են քրիստոնեական խաչ-խաչքարերը (որոնցից ավելի քան 2000 խաչքար առկա էր 1980-ական թվականների վերջին), ամբողջությամբ ավերվել է 2006 թվականին[1]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ․թ․ա․ 6-րդ դարից մինչև մ․թ 4-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախիջևանը մ.թ.ա. մոտ 521 թվականին դարձել է Աքեմենյան Պարսկաստանի Հայաստանի սատրապության մի մասը։ Մ.թ.ա. 189 թվականին Նախիջևանը Մեծ Հայքի թագավորության մի մասն է եղել, որը ստեղծվել էր Արտաշես I-ի կողմից։ Այս շրջանի կարգավիճակը, որպես խոշոր առևտրի կենտրոն, թույլ է տվել նրան բարգավաճել, թեև հենց այդ պատճառով էլ շատ արտասահմանյան տերությունների համար այն ցանկալի տարածք է եղել։ Ըստ պատմիչ Փավստոս Բուզանդի (4-րդ դար), երբ Սասանյանները ներխուժել են Հայաստան, նրանց թագավոր Շապուհ II-ը (իշխել է 310-380 թվականներին), 360-370 թվականների ընթացքում 2000 հայ և 16 000 հրեա ընտանիքներ արտաքսել է Նախիջևանից[2]։

5-18-րդ դարեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

428 թվականին Արշակունիների հայկական թագավորությունը անկում է ապրել, իսկ Նախիջևանը՝ բռնակցվել Սասանյան Պարսկաստանի կողմից։ Մ․թ․ 623 թվականին տարածաշրջանն անցել է Բյուզանդական կայսրությանը։ Շուտով Նախիջևանը դարձել է արաբական վերահսկողության տակ գտնվող Հայաստանի ինքնավար իշխանության՝ Արմինիա կուսակալության մի մասը[3]։ IX դարում արաբական տիրապետության անկումից հետո այդ շրջանը անցել է Առանի և Ատրպատականի մի քանի իսլամադավան կուսակալությունների տիրապետության ներքո։ Նախիջևանը Սելջուկյան կայսրության կազմի մեջ է մտել 11-րդ դարում, իսկ հետո՝ 12-րդ դարում, դարձել է Ելտկուզյանների մայրաքաղաքը։ 1220-ական թվականներին այն թալանվել է խորեզմեցիների և մոնղոլների կողմից։ 15-րդ դարում Նախիջևանում մոնղոլական տիրապետությունը թուլանալուց հետո դուրս մղվեց թուրքմենական կարա-կոյունլու և ակ-կոյունլու դինաստիաների կողմից[4]։

16-րդ դարում Նախիջևանի նկատմամբ վերահսկողությունն անցել է պարսկական Սեֆյան դինաստիային։ Իր աշխարհագրական դիրքի պատճառով 14-18-րդ դարերում այն հաճախ է տառապել Պարսկաստանի և Օսմանյան կայսրության միջև պատերազմների պատճառով։ 1604 թվականին Շահ Աբասը, որը մտահոգված էր, որ Նախիջևանի և հարակից շրջանների հողերը կանցնեն օսման թուրքերի ձեռքը, որոշել է «այրված հողի» քաղաքականություն վարել։ Նա ստիպել է տեղի ողջ բնակչությանը՝ հայերին, հրեաներին և մուսուլմաններին, լքել իրենց տները և տեղափոխվել Արաքս գետից հարավ[5]։ Տեղահանվածներից շատերը բնակվել են Սպահանի շրջակայքում, որն անվանվել է Նոր Ջուղա, քանի որ բնակիչների մեծ մասը եղել են նախնական Ջուղայից (հիմնականում հայկական քաղաք)։

14-15 դարերում Նախիջևանի հայկական 28 բնակավայրերի բնակիչները կրոնափոխվել են՝ ընդունելով կաթոլիկություն, քանի որ գտնվում էին Բարթողոմե անունով դոմինիկյան հոգևորականի քարոզների ազդեցության ներքո։ Առնվազն հաջորդ 350 տարիների ընթացքում դոմինիկյան քահանաները հայերեն պատարագներ են մատուցել։ Ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Շարդենի՝ Նախիջևան կատարած այցի ժամանակ՝ 1670-ական թվականներին, նախնական 28 գյուղերից միայն 8-ն էին հավատարիմ մնացել կաթոլիկությանը, իսկ մնացածը վերադարձել են Հայ առաքելական եկեղեցու իրավազորության տակ՝ «նրանց վրա դրված ծանր պարտավորությունների» պատճառով, ընդ որում նա նշում է, որ մնացած կաթոլիկները «հազիվ թե երկար մնան»։ Մնացած կաթոլիկ գյուղերից ամենամեծը Ապարաններն էր։ 1897 թվականի ռուսական կայսերական մարդահամարում Նախիջևանում ոչ մի հիշատակում չի եղել կաթոլիկների մասին[6]։

19-րդ դարից մինչև 1920-ականներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նախիջևանի հայ բնակչություն
Թվական Հայեր % ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ
1828[7] 1,632 44.7 3,656
1831[8] 13,342 43.7 30,507
1896[9] 36,671 42.2 86,878
1897[10] Decrease 34,672 34.4 100,771
1917[11][12][13] 53,900 40 135,000
1926[14] Decrease 11,276 10.8 104,656
1939[15] 13,350 10.5 126,696
1959[15] Decrease 9,519 6.7 141,361
1970[15] Decrease 5,828 2.9 202,187
1979[15] Decrease 3,406 1.4 240,459
1989[15] Decrease 1,858 0.6 293,875
1999[16] Decrease 17 0 354,072

Ռուս-պարսկական վերջին պատերազմից և 1828 թվականի Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո Նախիջևանի խանությունն անցել է Ռուսաստանի տիրապետության տակ։ Պարսկաստանում ռուս դեսպանորդ Ալեքսանդր Գրիբոեդովը հայտարարել է, որ այն ժամանակ, երբ Նախիջևանն անցավ Ռուսաստանի իշխանության տակ, նրա բնակիչների միայն 17 տոկոսն էր հայ, իսկ բնակչության մնացած մասը (83 տոկոսը) կազմում էին մուսուլմաններ։ Տեղահանության նախաձեռնությունից հետո, որը խրախուսում էր Օսմանյան կայսրությունից և Իրանից Հարավային Կովկաս հայկական զանգվածային ներգաղթը, հայերի թիվն ավելացել է մինչև 45 տոկոս, այն դեպքում, երբ մուսուլմանները մեծամասնություն (55 տոկոս) էին կազմում։ Հայ միգրանտները հիմնականում Նախիջևան են ժամանել Ուրմիայից, Խոյից և Սալմաստից[17]։ Հայ և մուսուլման բնակչության կտրուկ ավելացման ժամանակ, ըստ Գրիբոյեդովի, նրանց միջև ծագել են բախումներ։ Նախիջևանի խանությունը լուծարվել է 1828 թվականին, նրա տարածքը միավորվել է Երևանի խանության տարածքի հետ, իսկ այդ շրջանը դարձել է Հայկական մարզի գավառ, որը հետագայում՝ 1849 թվականին, մտել է Երևանի նահանգի մեջ։ Ըստ ռուսական կայսրության պաշտոնական վիճակագրության՝ 20-րդ դարի սահմաններում կովկասյան թաթարները կազմել են շրջանի բնակչության 57 տոկոսը, իսկ հայերը՝ 42 տոկոսը։ Միևնույն ժամանակ Շարուր-Դարալագյազ գավառում, որի տարածքը կազմում էր ժամանակակից Նախիջևանի հյուսիսային մասը, կովկասյան թաթարները կազմում էին բնակչության 70,5 տոկոսը, իսկ հայերը՝ 27,5 տոկոսը[18]։

1905 թվականի ռուսական հեղափոխության ընթացքում հայերի և կովկասյան թաթարների միջև հակամարտություն է բռնկվել, որի գագաթնակետն են դարձել հայ-թաթարական բախումները։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի վերջին տարում Նախիջևանը դարձել է հայերի և կովկասյան թաթարների միջև նոր արյունահեղության թատերաբեմ, որոնք երկուսն էլ հավակնում էին այդ շրջանին։ 1914 թվականին հայ բնակչությունը կազմում էր 40 տոկոս, իսկ կովկասյան թաթարներինը՝ մոտ 60 տոկոս[19]։ Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո տարածաշրջանը գտնվում էր Ռուսաստանի ժամանակավոր կառավարության կազմի մեջ մտնող Անդրկովկասյան հատուկ կոմիտեի, ապա Անդրկովկասի Դաշնային Դեմոկրատական Հանրապետության իշխանության ներքո։ Երբ 1918 թվականի մայիսին ԱԺԴՀ-ն լուծարվել է․ Նախիջևանը, Արցախը, Զանգեզուրը (այժմ՝ Սյունիքի մարզ) և Ղազախը կատաղի վեճերի առարկա են դարձել Հայաստանի առաջին հանրապետության և Ադրբեջանի դեմոկրատական հանրապետության (ԱԴՀ) նոր կազմավորված և կարճատև կյանք ունեցած պետությունների միջև։ 1918 թվականի հունիսին տարածաշրջանը հայտնվել է օսմանյան օկուպացիայի տակ։ Մուդրոսի զինադադարի պայմանների համաձայն՝ օսմանները համաձայնել են իրենց զորքերը դուրս բերել Անդրկովկասից, որպեսզի տեղ ազատեն բրիտանական առաջիկա ռազմական ներկայության համար։

Բրիտանական օկուպացիայի պայմաններում Հարավային Կովկասում Մեծ Բրիտանիայի գլխավոր կոմիսար Ջոն Օլիվեր Ուարդրոփը հանդես է եկել հակամարտության կարգավորման սահմանի մասին առաջարկով։ Ուարդրոփի կարծիքով՝ Ադրբեջանի նկատմամբ հայկական նկրտումները չպետք է դուրս գային նախկին Երևանի նահանգի վարչական սահմաններից (որը նախկին Ռուսական կայսերական իշխանության օրոք ընդգրկում էր Նախիջևանը), մինչդեռ Ադրբեջանը պետք է սահմանափակվեր Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգներով։ Այդ առաջարկը մերժվել է ինչպես հայերի կողմից (որոնք չէին ցանկանում հրաժարվել իրենց պահանջներից Ղազախի, Զանգեզուրի և Արցախի նկատմամբ), այնպես էլ ադրբեջանցիների կողմից (որոնք անընդունելի էին համարում հրաժարվել Նախիջևանի նկատմամբ իրենց հավակնություններից)։ Քանի որ վեճերը երկու երկրների միջև շարունակվել են, շուտով ակնհայտ է դարձել, որ փխրուն խաղաղությունը բրիտանական օկուպացիայի ներքո երկար չի տևի։ 1918 թվականի դեկտեմբերին ադրբեջանական «Մուսավաթ» կուսակցության աջակցությամբ Ջաֆարկուլի խանը հռչակել է Արաքսյան հանրապետությունը նախկին Երևանի նահանգի Նախիջևանի գավառում, որի պատկանելիությունը Հայաստանին ամրագրվել էր Ուարդրոփի կողմից։ Հայաստանի կառավարությունը չի ճանաչել նոր պետությունը և իր զորքերն է ուղարկել տարածաշրջան՝ այն իր վերահսկողության տակ վերցնելու։ Հակամարտությունը շուտով վերածվել է դաժան հայ-ադրբեջանական պատերազմի[20]։

Սակայն 1919 թվականի հունիսի կեսերին Հայաստանին հաջողվել է վերահսկողություն սահմանել Նախիջևանի և ինքնահռչակ հանրապետության ողջ տարածքի նկատմամբ։ Արաքսյան հանրապետության անկումից հետո ադրբեջանական կանոնավոր բանակը ներխուժել է Նախիջևան, և հուլիսի վերջին հայկական զորքերը ստիպված են եղել Նախիջևանը թողնել ադրբեջանցիներին։ Կրկին բռնություններ են սկսվել, որոնց հետևանքով զոհվել է մոտ տասը հազար հայ և ավերվել է քառասունհինգ հայկական գյուղ։ Միևնույն ժամանակ զգալով իրավիճակի անելանելիությունը և այդ շրջանի նկատմամբ որևէ վերահսկողություն պահպանելու անկարողությունը՝ անգլիացիները 1919 թվականի կեսերին որոշել են հեռանալ այդ շրջանից։ Այնուամենայնիվ, հայերի և ադրբեջանցիների միջև ռազմական գործողությունները շարունակվել են, և Նախիջևանի շրջանում տեղի ունեցած մի շարք բախումներից հետո հրադադարի համաձայնագիր է կնքվել։ Սակայն զինադադարը երկար չի տևել, և 1920 թվականի մարտի սկզբին կրկին մարտական գործողություններ են սկսվել (հիմնականում արցախահայության և Ադրբեջանի կանոնավոր բանակի միջև)։ Դա խառը բնակչության մեջ բախումների պատճառ է դարձել այլ շրջաններում, այդ թվում՝ Նախիջևանում։ 1920 թվականի մարտի կեսերին հայկական զորքերը հարձակվել են բոլոր վիճելի տարածքների վրա, ինչի արդյունքում ամսվա վերջին Նախիջևանի և Զանգեզուրի տարածքներն անցել են կայուն, բայց ժամանակավոր հայկական վերահսկողության տակ։

1920 թվականից ցայսօր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1920 թվականի հուլիսին 11-րդ խորհրդային կարմիր բանակը ներխուժել է այդ տարածաշրջան և բռնազավթել այն, իսկ հուլիսի 28-ին հռչակվել է Նախիջևանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը, որը «սերտ կապեր» ուներ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի հետ։ Նախիջևանի ժողովրդի հետ խորհրդակցություններ անցկացնելու համար հանրաքվե է իրականացվել։ 1921 թվականի սկզբին տեղի ունեցած այս հանրաքվեի պաշտոնական տվյալների համաձայն՝ Նախիջևանի բնակչության 90%-ը ցանկացել է ընդգրկվել Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմում «ինքնավար հանրապետության իրավունքով»։ Նախիջևանը ժամանակակից Ադրբեջանի կազմում ընդգրկելու մասին որոշումն ամրագրվել է 1921 թվականի մարտի 16-ին Բոլշևիկյան Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կնքված Մոսկվայի պայմանագրով։ Խորհրդային Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև համաձայնագիրը նախատեսում էր նաև նախկին Շարուր-Դարալագյազի շրջանի (որը պատկառելի ադրբեջանական մեծամասնություն ուներ) միացումը Նախիջևանին, ինչը թույլ էր տալիս Թուրքիային ընդհանուր սահման ունենալ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի հետ։ Այդ գործարքը հաստատվել է հոկտեմբերի 23-ին Կարսի պայմանագրով։

Խորհրդային տարիներին Նախիջևանում ժողովրդագրական զգալի տեղաշարժ է տեղի ունեցել։ Նրա հայ բնակչությունն աստիճանաբար նվազել է, քանի որ շատերը գաղթել են Հայկական ԽՍՀ։ 1926 թվականին հայերը կազմում էին մարզի բնակչության 11 տոկոսը։ 1936 թվականին Նախիջևանի որոշ հայաբնակ շրջաններ հանձնվել են Հայաստանի իրավազորությանը, ինչն էլ ավելի է կրճատել այդ թիվը[21]։ Ըստ 1979 թվականի տվյալների՝ հայկական բնակչության թիվը նվազել է՝ հասնելով 1,4%-ի։ Մինչդեռ ադրբեջանական բնակչությունը զգալիորեն աճել է ինչպես ծնելիության ավելի բարձր մակարդակով, այնպես էլ ներգաղթով (1926 թվականի 85 տոկոսից 1979 թվականին դարձել է 96 տոկոս)։ Հայրենադարձության տարիներին հայ բնակչությունը զգալիորեն նվազել է։

Հայաստանի տարածքային պահանջները Նախիջևանի հարցում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Անկախ և Միացյալ Հայաստան

Հայաստանի և հայկական սփյուռքի որոշ հայկական քաղաքական խմբավորումներ, մասնավորապես՝ Հայ Հեղափոխական Դաշնակցությունը (ՀՅԴ), հավակնում են Նախիջևանին՝ որպես միացյալ Հայաստանի մաս։ ՀՅԴ ծրագիրն ասում է. «Միացյալ Հայաստանի սահմանները պետք է ներառեն Սևրի պայմանագրով նախատեսված բոլոր տարածքները, ինչպես նաև Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախի), Ջավախքի և Նախիջևանի տարածաշրջանները»[22]։

Սակայն Հայաստանի կառավարությունը պաշտոնապես տարածքային պահանջներ չունի Նախիջևանի նկատմամբ։

Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացում

«Պատերազմի և խաղաղության մասին ռեպորտաժների ինստիտուտի» (IWPR) տվյալներով՝ Նախիջևանի Ջուղայի միջնադարյան հայկական գերեզմանատունը՝ իր միջնադարյան հայկական տապանաքարերով՝ խաչքարերով (դրանցից 2000-ը դեռևս առկա են եղել 1980-ական թվականներին), ավերվել է 2006 թվականին[1]։

Եվրախորհրդարանը հետաքրքրություն է ցուցաբերել գերեզմանոցի ճակատագրի հարցում և 2006 թվականի փետրվարին ընդունել է բանաձև, որը դատապարտում է գերեզմանատան ավերումը, սակայն նրա պատվիրակությանը թույլ չի տրվել այցելել այդ վայր[23]։

Նախիջևանի հայտնի հայեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 Idrak Abbasov; և այլք: (2006 թ․ մարտի 16). «A Medieval Cemetery Vanishes Without a Trace». Moscow Times. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 4-ին.
  2. ↑ ARMENIA, by Richard Gottheil, Herman Rosenthal, Louis Ginzberg
  3. ↑ Mark Whittow. The Making of Byzantium, 600-1025, p. 210. 0-520-20497-2
  4. ↑ (ru) Great Soviet Encyclopedia. Nakhchivan Autonomous Soviet Socialist Republic Արխիվացված 2016-04-10 Wayback Machine
  5. ↑ The Status of Religious Minorities in Safavid Iran 1617-61, Vera B. Moreen, Journal of Near Eastern Studies Vol. 40, No. 2 (Apr, 1981), pp.128-129
  6. ↑ Nakhchivan. Brockhaus and Efron Encyclopædia.
  7. ↑ (ru) Griboyedov, Alexander (1828). Report of A. D. Griboyedov to Graf I. F. Paskevich [Рапорт А.С.Грибоедова графу И.Ф.Паскевичу]. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  8. ↑ N.G. Volkova (1969). Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX веках [Ethnic Processes in the South Cacucasus in the 19th and 20th centuries] (Russian). Moscow: Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР (University of Ethnography).{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  9. ↑ «Нахичевань» [Nakhichevan]. Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary. Saint Petersburg. 1897.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  10. ↑ (ru) Демокоп Weekly Нахичеванский уезд
  11. ↑ Donald Earl Miller, Lorna Touryan Miller (2003). Armenia: portraits of survival and hope. Berkeley, Calif.: University of California Press. էջ 7. ISBN 9780520234925.
  12. ↑ (ru) «Кавказский календарь на 1917 г.», с. 214-221
  13. ↑ Christopher J. Walker, ed, Armenia and Karabakh, op. cit, pp. 64-65
  14. ↑ 1926 All-Soviet Census: Nakhchivan ASSR
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 (ru) «Население Азербайджана [Population of Azerbaijan]». Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 17-ին.
  16. ↑ «Regions of Azerbaijan, Nakchivan economic district, Ethnic Structure [Azərbaycanın regionları, Naxçıvan iqtisadi rayonu, Milli tərkib]». State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 28-ին.
  17. ↑ On the History and Ethnography of Nakhchivan(չաշխատող հղում). K.N. Smirnov. Tiflis, 1934
  18. ↑ (ru) Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary. "Sharur-Daralagyoz uyezd". St. Petersburg, Russia, 1890-1907
  19. ↑ Ian Bremmer and Ray Taras. New States, New Politics: Building Post-Soviet Nations, p. 484. 0-521-57799-3
  20. ↑ Dr. Andrew Andersen, Ph.D. Atlas of Conflicts: Armenia: Nation Building and Territorial Disputes: 1918-1920.
  21. ↑ Andrew Andersen and George Egge. Armenian SSR - Territorial Adjustments in 1925-1936. 2010.
  22. ↑ «Programme of the Armenian Revolutionary Federation». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 7-ին.
  23. ↑ Azerbaijan: Famous Medieval Cemetery Vanishes, Institute for War & Peace Reporting, 2006
  24. ↑ Ararat. Armenian General Benevolent Union. 33. 1992. «In Armenia we have Naghash Hovnatan— Jonathan the Painter. He was born in Shorot, in the district of Goghten, in 1661» {{cite journal}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  25. ↑ Akopian, Aram (2001). Armenians and the World: Yesterday and Today. Yerevan: Noyan Tapan. էջ 131. ISBN 9789993051299.
  26. ↑ Chalabian, Antranig (2009). Dro (Drastamat Kanayan): Armenia's First Defense Minister of the Modern Era. Los Angeles, CA: Indo-European Publishing, 2010. էջ 129. ISBN 9781604440782.
  27. ↑ Khachaturian, Lisa (2011). Cultivating Nationhood in Imperial Russia: The Periodical Press and the Formation of a Modern Armenian Identity. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers. էջ 199. ISBN 9781412813723.
  28. ↑ Chalabian, Antranig (1988). General Andranik and the Armenian Revolutionary Movement. էջ 59. «Rostom (Stepan Zorian) was born in 1867 in Tsghna village (Goghtn district).»
  29. ↑ Holding, Nicholas (2008). Armenia: with Nagorno Karabagh : the Bradt travel guide. Chalfont St. Peter: Bradt Travel Guides. էջ 190. ISBN 9781841621630.
  30. ↑ Давыдов Яков Христофорович (ռուսերեն). Foreign Intelligence Service. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  31. ↑ «Family tree». Virtual Museum of Aram Khachaturian. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
  32. ↑ Mutafyan, Levon (2011 թ․ փետրվարի 12). «The amazing Yervand Manaryan». «Armenians Today» on-line newspaper. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 2-ին.
  33. ↑ «Արգամ Այվազյան». zarkfoundation.com.
  34. ↑ «Aghvan Vardanyan». National Assembly of Armenia. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 5-ին.
  35. ↑ «Arthur Abraham's interview in Gtnvats Eraz show». Public Television of Armenia. 2012 թ․ դեկտեմբերի 31. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11-ին.
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի՝ 2020 թվականի 48-րդ շաբաթվա հոդված։