Հայերի պատմական թվաքանակ

Հայերի պատմական թվաքանակի մասին ճշգրիտ կամ հավաստի տվյալները բավարար չեն, սակայն տարբեր ժամանակաշրջաններում այդ թվաքանակի մասին գնահատողական տվյալներ են առաջարկել տարբեր գիտնականներ ու հաստատություններ։

Հին և միջնադարյան տվյալներ

Ըստ Հայաստանի ազգային ատլասի (2007)՝ մ.թ. ա. առաջին դարում եղել է 2,5-3,5 միլիոն հայ։ 13-րդ դարի սկզբին՝ նախքան մոնղոլական արշավանքը, Հայկական լեռնաշխարհում հայերի թիվը հասել է մոտ 6 միլիոնի^[1]։

Էլիզաբեթ Ռեդգեյթը պնդել է, որ պատմական Հայաստանի բնակչությունը երբեք չէր կարող գերազանցել 5 կամ 6 միլիոնը, քանի որ նրա տարածքի մեծ մասը բնակեցման համար պիտանի չէր^[2]։

19-րդ դար և 20-րդ դարի սկիզբ

Շոտլանդացի միսիոներ Ջոն Ուիլսոնը 1847 թվականի իր «Աստվածաշնչի հողերը. այցելած և նկարագրված» (անգլ.՝ «Lands of the Bible: Visited and Described») գրքում ընդհանուր հայ բնակչության թվաքանակը գնահատել է 2,5 միլիոն մարդ, որոնցից 1 միլիոնը բնակվել է Ռուսական կայսրությունում, 1 միլիոնը՝ Օսմանյան կայսրությունում և 0,5 միլիոնը՝ Պարսկաստանում և «այլ հեռավոր երկրներում»։ Նույն գրքում նա մեջբերել է Զմյուռնիայում տեղակայված հայկական «Արշալոյս Արարատեան» թերթի «խելացի խմբագիր» Ղուկաս Պալդազարյանի տրամադրած թվերը։ Վերջինս հաշվել է, որ ընդհանուր առմամբ 5 միլիոն հայ կա, որից 2 միլիոնը՝ Ռուսաստանում, 2 միլիոնը՝ Թուրքիայում և 1 միլիոնը՝ Պարսկաստանում, Հնդկաստանում և այլուր^[3]։

Հայերի թիվն ամբողջ աշխարհում՝ ըստ Էդուարդ Դյուլորիեի գնահատականների (մ. 1850)։ Ընդհանուր՝ 4,000,000^[4]      Օսմանյան կայսրություն (62.5%)     Ռուսական կայսրություն (30%)     Պարսկաստան (3.75%)     Ավստրիական կայսրություն (0.625%)     Հարավային և Հարավարևելյան Ասիա (0.625%)     Այլուր (2.5%)

Բրիտանիկա հանրագիտարանի 9-րդ հրատարակությունը (1875) ներկայացնում է Էդուարդ Դյուլորիեի գնահատականները, որոնք արվել են մոտ 1850 թվականին. «Մոտավորապես կա չորս միլիոն հայ աշխարհում, որոնցից 2 500 000-ը Օսմանյան կայսրության բնակիչներ էին, 1 200 000-ը ՝ Ռուսական կայսրության, 25000-ը՝ Ավստրիական կայսրության, 150 000-ը՝ Պարսկաստանի և Ադրբեջանի, 25 000-ը՝ մայրցամաքային Հնդկաստանի և Ասիական կղզեխմբի, իսկ մնացած 100,000 մարդիկ ցրված են տարբեր երկրներում»^[4]։

Ռիչարդ Ռոբերտ Մադդենն իր «Թուրքական կայսրությունը։ Նրա հարաբերությունները քրիստոնեության և քաղաքակրթության հետ» գրքում գրել է, որ հայ բնակչությունն ամբողջ աշխարհում գնահատվում է 4 միլիոն մարդ, որոնցից մոտավորապես 2 400 000-ը ապրել է Օսմանյան կայսրությունում («մոտավոր հաշվարկներ և, հավանաբար, իրականից քիչ»), 900 000-ը՝ Ռուսական կայսրությունում, 600 000-ը՝ Պարսկաստանում, 40 000-ը՝ Հնդկաստանում և Ասիայի այլ թագավորություններում» և մնացած 60 000-ը՝ «Եվրոպական տարբեր երկրներում»^[5]։

1876 թվականին Ջոն Բյուքան Թելֆերը մեջբերել Է Կարաբեդ Ղազարոսյանի 1873 թվականի «Համաշխարհային տարեգիրք» գրքում բերված թվերը, որոնց համաձայն աշխարհում ընդհանուր առմամբ հաշվվել է 4,2 միլիոն հայ, այդ թվում՝ 2,5 միլիոնը թուրքական տիրույթներում, 1,5 միլիոնը՝ Ռուսաստանում, 34 000-ը՝ Պարսկաստանում, 14 600-ը՝ Ավստրիայում, 15 000-ը՝ Անգլիայում, Հնդկաստանում և Բրիտանական այլ տիրույթներում, 8400-ը՝ Ռումինիայում, 8000-ը՝ Եգիպտոսում և 120 000 անձ՝ այլ երկրներում^[6][7]: 1891 թվականին Թելֆերը Արվեստի թագավորական ընկերությանը հայտնել է, որ «հեղինակավոր մասնագետների մեծ մասը», ըստ երևույթին, համաձայն է, որ ամբողջ աշխարհում հայ բնակչության ընդհանուր թիվը կազմում է մոտ 5 միլիոն մարդ, նրանց մեծ մասը «ցրված են իրենց սեփական հողերում և հարակից տարածքներում», իսկ գրեթե կես միլիոնը «բնակություն են հաստատել հեռավոր շրջաններում»^[8]։

1891 թվականին Էլիզ Ռեկլուն գրել է, որ թեև «սովորաբար հայերի թիվը գնահատվում է երեք և նույնիսկ չորս միլիոն», հայերի ընդհանուր թիվը «հազիվ թե գերազանցի երկու միլիոնը»։ Նա հայերի մոտավոր թվաքանակը գնահատել է հետևյալ կերպ. 840 000-ը՝ Կովկասում և Ռուսաստանի եվրոպական մասում, 760 000-ը՝ Ասիական Թուրքիայում և 250 000-ը՝ Եվրոպական Թուրքիայում, 150 000-ը՝ Պարսկաստանում և 60 000-ը՝ այլ վայրերում, ընդհանուր՝ 2 060 000 մարդ: Նա հաշվել է, որ Կոստանդնուպոլսում բնակվում է առնվազն 200 000 հայ և նշել է, որ Թիֆլիսը հայ բնակչության թվով երկրորդ տեղն է զբաղեցնում բոլոր քաղաքների մեջ^[9]:

1893 թվականին Համաշխարհային կրոնների խորհրդարանի նիստում հայ ակտիվիստ Մինաս Չերազը հայտարարել է, որ երկրում ընդհանուր առմամբ կա 5,1 միլիոն հայ, այդ թվում՝ 80 հազար կաթոլիկ և 20 հազար բողոքական^[10]։

1896 թվականին հրատարակված «Թուրքիայի և Հայաստանի պատմություն» գրքում վերապատվելի Ջեյմս Ուիլսոն Փիրսը հաշվարկել է, որ Օսմանյան կայսրությունում ապրել է 2,4 միլիոն հայ, ռուսական կայսրությունում՝ 1,25 միլիոն, Պարսկաստանում՝ 150 000, Եվրոպայում՝ 100 000, իսկ Միացյալ Նահանգներում՝ 5000^[11]։

Ադրիան Ֆորտեսկյուն 1916 թվականին գրել է. «Ասում են, որ աշխարհում կա մոտ երեքուկես կամ չորս միլիոն հայ՝ 1 300 000-ը՝ Թուրքիայում, 1 200 000-ը՝ Ռուսաստանում, 50 000-ը՝ Պարսկաստանում, իսկ մնացածը սփռված են ամբողջ աշխարհում։ Դրանցից մոտ երեք քառորդը պատկանում է մոնոֆիզիտ («Գրիգորյան») եկեղեցուն»^[12]։

Օսմանյան կայսրություն

Օսմանյան կայսրության մարդահամար (1897)
Վարչական միավոր	Ընդհանուր բնակչություն	Հայեր	%
Վան	132,007	55,051	41.70%
Բիթլիս	338,642	108,050	31.91%
Իզմիթ	228,443	44,953	19.68%
Էրզրում	637,015	120,147	18.86%
Dersaadet	903,482	166,185	18.39%
Mamüratülaziz	466,579	83,394	17.87%
Դիարբեքիր	414,657	60,175	14.51%
Sivas	980,876	129,085	13.16%
Ադանա	398,764	36,695	9.20%
Հալեպ	819,238	70,663	8.63%
Անկարա	1,018,744	81,437	7.99%
Հյուդավենդիգար	1,454,294	70,262	4.83%
Տրապիզոն	1,164,595	49,782	4.27%
Sehremanati Mülhakati	88,306	3,074	3.48%
Edirne	985,962	18,458	1.87%
Çatalca	61,001	979	1.60%
Biga	143,904	1,842	1.28%
Konya	1,022,834	10,972	1.07%
Aydin	1,478,424	15,229	1.03%
Զոր	51,270	474	0.92%
Kastamonu	968,884	6,652	0.69%
Kudüs	258,860	1,610	0.62%
Բեյրութ	620,763	2,921	0.47%
Suriye	551,135	1,478	0.27%
Սելանիկ	1,038,953	51	0.00%
Cezayir-i Bahri Sefid	286,736	10	0.00%
Manastir	711,466	22	0.00%
		1,139,651

Ռուսական կայսրություն

Ըստ ռուսական կայսրության 1897 թվականի մարդահամարի՝ կայսրությունում եղել է 1 173 096 հայերեն խոսող^[13]։ Ըստ կրոնական վիճակագրության՝ երկրում բնակվում էր 1 179 241 հայ առաքյալ և 38 840 հայ կաթոլիկ, որը ընդհանուր առմամբ կազմում էր 1 218 081 մարդ^[14]։

Ըստ Ջոն Ֆոսթեր Ֆրեյզերի (1907)^[15] և Ռիչարդ Գ. Հովհաննիսյանի (2005)^[16] գնահատականների՝ հայերի թիվը Ռուսական կայսրությունում 20-րդ դարի սկզբին կազմել է մոտ 2 միլիոն մարդ: Պաշտոնական գնահատականներով՝ 1916 թվականին միայն Ռուսաստանի կովկասյան փոխարքայությունում ապրել է 1 859 663 հայ^[17]։

20-րդ դար

1911

Հայերի թվաքանակն աշխարհում ըստ Մաղաքիա Օրմանյանի (1911), ընդհանուր՝ 3,508,950      Օսմանյան կայսրություն (48.7%)     Ռուսական կայսրություն (45%)     Այլուր (6.3%)

Կ. Պոլսի նախկին Հայոց պատրիարք Մաղաքիա Օրմանյանը 1911 թվականին հրատարակված իր «Հայոց եկեղեցին» գրքում ներկայացրել է Հայ առաքելական եկեղեցու թեմերի հայերի թվաքանակները^[18]։ Սրանք բնակչության բաշխման առավել մանրամասն գնահատականներն են, որոնք հասանելի են մինչև Հայոց ցեղասպանությունը: Ռոբերտ Հյուսենը գրել է, թե «Օրմանյանի թվերը չափավոր և ողջամիտ են թվում, չնայած դա պարտադիր չէ, որ դրանք ճշգրիտ դարձնի»^[19]: Լևոն Մարաշլյանը նշում է, որ «Օրմանյանի գրքի նպատակը բնակչության սպառիչ վիճակագրություն տրամադրելը չէր» և որ «նրա թվերը [հայ] բողոքականների և կաթոլիկների համար կարող են նույնիսկ ավելի թերի լինել, քան հայ առաքելականների համար^[20]։

Երկիր/տարածք	Հայեր
Օսմանյան կայսրություն	1,709,550
Ռուսական կայսրություն	1,579,500
Պարսկաստան	83,400
ԱՄՆ	50,000
Արևտյան Եվրոպա Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, Բելգիա, Շվեյցարիա	21,000
Բուլղարիա	20,000
Եգիպտոս	15,500
Ռումինիա	10,000
Ավստրո-Հունգարիա	9,000
Հնդկաստան և Հնդկաչին	6,000
Նիդերլանդական Արևելահնդկաստան	4,000
Հունաստան	1,000
Ընդհանուր	3,508,950

21-րդ դար 2012 Հայաստան հանրագիտարան, 2012[21] Երկիր Հայեր  Ռուսաստան 2,250,000–2,500,000  ԱՄՆ 1,000,000–1,500,000  Ֆրանսիա 500,000–600,000  Վրաստան 250,000–400,000  Ուկրաինա 130,000  Լեհաստան 92,000  Թուրքիա 80,000  Իրան 70,000–80,000  Լիբանան 70,000–80,000  Հունաստան 70,000–80,000  Սիրիա 65,000–70,000  Արգենտինա 70,000  Կանադա 60,000–65,000  Գերմանիա 50,000–60,000  Ուզբեկստան 50,000  Բուլղարիա 50,000  Իսպանիա 45,000–80,000  Բրազիլիա 35,000–40,000  Թուրքմենստան 30,000  Բելառուս 30,000  Ղազախստան 25,000  Իսրայել 21,000  Իրաք 20,000  Ուրուգվայ 20,000  Միացյալ Թագավորություն 18,000 Երկիր Հայեր  Հունգարիա 15,000  Նիդերլանդներ 12,000  Բելգիա 10,000  Չեխիա 10,000  Եգիպտոս 8,500  Շվեյցարիա 5,000  Շվեդիա 5,000–6,000  Քուվեյթ 5,000  Ավստրիա 4,000  Վենեսուելա 3,500  Մոլդովա 2,000–4,000  Հորդանան 3,000  Տաջիկստան 3,000  Լատվիա 3,000  Ղրղզստան 3,000  Կիպրոս 3,000–3,500  Իտալիա 3,000  Լիտվա 2,500  ԱՄԷ 2,000  Էստոնիա 2,000  Ռումինիա 2,000  Չիլի 1,600  Էկվադոր 1,500  Ֆինլանդիա 1,000  Նորվեգիա 1,000 Երկիր Հայեր  Ալբանիա 500–700  Մեքսիկա 560  Բահրեյն 400  Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն 300  Մալթա 300  Նոր Զելանդիա 200  Պորտուգալիա 200  Կոլումբիա 200  Մոնակո 200  Հնդկաստան 200  Իռլանդիա 150  Եթովպիա 100  Դոմինիկյան Հանրապետություն 80  Նիգերիա 60  Չինաստան 50–60  Ճապոնիա 50–60  Սինգապուր 50  Կոստա Ռիկա 40  Պերու 40  Զիմբաբվե 30  Հարավային Կորեա 25  Զամբիա 20  Իսլանդիա 20  Լյուքսեմբուրգ 10 Պատմական մարդահամարներ Ըստ երկրի Նախկին խորհրդային հանրապետությունների վերաբերյալ 1926-1989 թվականների վիճակագրությունը ներկայացված է ստորև և չի կրկնվում այս աղյուսակում։ Երկիր/Տարածք[Ն 1] Էթնիկ հայեր Հայաստանում ծնված մարդիկ (ցանկացած ազգի)  Հայաստան 3,145,354 (2001 թ. մարդահամար)[22] 2,961,801 (2011 թ. մարդահամար)[23] 2,927,306 (2001 թ. մարդահամար)[24] 2,821,026 (2011 թ. մարդահամար)[25]  Ռուսաստան 1,130,491 (2002 թ. մարդահամար)[26][27] 1,182,388 (2010 թ. մարդահամար)[28] 481,328 (2002 թ. մարդահամար)[29] 511,150 (2010 թ. մարդահամար)[30]  ԱՄՆ 212,621 (1980 թ. մարդահամար)[31] 308,096 (1990 թ. մարդահամար)[32] 385,488 (2000 թ. մարդահամար)[33] 474,559 (2010 ACS)[34] 36,628 (1920 թ. մարդահամար)[35][36] 32,166 (1930 թ. մարդահամար)[37] 65,280 (2000 թ. մարդահամար)[38] 89,261 (2010 ACS)[39]  Վրաստան 248,929 (2002 թ. մարդահամար)[40] 168,102 (2014 թ. մարդահամար)[41] 9,158 (2014 թ. մարդահամար)[42]  Արցախ 137,380 (2005 թ. մարդահամար)[43] 144,683 (2015 թ. մարդահամար)[44] 14,676 (2005 թ. մարդահամար)[45] 16,335 (2015 թ. մարդահամար)[46]  Կանադա 37,500 (1996 թ. մարդահամար)[47] 40,505 (2001 թ. մարդահամար)[48] 50,500 (2006 թ. մարդահամար)[49] 55,740 (2011 թ. մարդահամար)[50] 63,810 (2016 թ. մարդահամար)[51] 2,195 (2006 թ. մարդահամար)[52] 4,165 (2016 թ. մարդահամար)[53]  Թուրքիա 77,000 (1927 թ. մարդահամար)[54] 61,000 (1935 թ. մարդահամար)[54] 60,000 (1945 թ. մարդահամար)[54] 60,000 (1955 թ. մարդահամար)[54]  Աբխազիայի Հանրապետություն 44,869 (2003 թ. մարդահամար)[55][56] 41,906 (2011 թ. մարդահամար)[57]  Ավստրալիա 14,667 (2001 թ. մարդահամար)[58] 15,761 (2006 թ. մարդահամար)[59] 16,698 (2011 թ. մարդահամար)[60] 19,247 (2016 թ. մարդահամար)[61] 1,159 (2016 թ. մարդահամար)[61]  Ղազախստան 14,758 (1999 թ. մարդահամար)[62] 13,776 (2009 թ. մարդահամար)[63]  Բուլղարիա 13,677 (1992 թ. մարդահամար)[64] 10,832 (2001 թ. մարդահամար)[65] 6,552 (2011 թ. մարդահամար)[66]  Ռումինիա 12,175 (1930 թ. մարդահամար)[67] 6,441 (1956 թ. մարդահամար)[68] 3,436 (1966 թ. մարդահամար)[69] 2,342 (1977 թ. մարդահամար)[70] 1,957 (1992 թ. մարդահամար)[71] 1,780 (2002 թ. մարդահամար)[72] 1,361 (2011 թ. մարդահամար)[73]  Բելառուս 10,191 (1999 թ. մարդահամար)[74] 8,512 (2009 թ. մարդահամար)[75] 9,392 (2019 թ. մարդահամար)[76]  Կիպրոս 1,197 (1921 թ. մարդահամար)[77] 3,377 (1931 թ. մարդահամար)[77] 3,962 (1946 թ. մարդահամար)[78] 3,378 (1960 թ. մարդահամար)[79] 1,831 (2011 թ. մարդահամար)[Ն 2][80]  Լեհաստան 1,082 (2002 թ. մարդահամար)[81] 3,000 (2011 թ. մարդահամար)[82]  Լատվիա 83 (1935 թ. մարդահամար)[83] 2,644 (2000 թ. մարդահամար)[83] 2,632 (2011 թ. մարդահամար)[84]  Լիտվա 1,477 (2001 թ. մարդահամար)[85] 1,233 (2011 թ. մարդահամար)[85]  Հունգարիա 1,165 (2001 թ. մարդահամար)[86] 3,571 (2011 թ. մարդահամար)[86]  Տաջիկստան 995 (2000 թ. մարդահամար)[87] 434 (2010 թ. մարդահամար)[87]  Նոր Զելանդիա 228 (2013 թ. մարդահամար)[88] 276 (2018 թ. մարդահամար)[89] Նախկին երկրներ և տարածքներ Երկիր/տարածք Էթնիկ հայեր Հայաստանում ծնված մարդիկ Լիբանանի Հանրապետություն 31,992 (1932 թ. մարդահամար)[90] Հաթայ Պետություն 24,911 (1936 թ. մարդահամար)[91][92] Եգիպտոսի թագավորություն 17,188 (1927 թ. մարդահամար)[93] Ենթամանդատային Պաղեստին 3,210 (1922 թ. մարդահամար)[94] 3,524 (1931 թ. մարդահամար)[94] Բրիտանական Հնսկաստան 1,705 (1911 թ. մարդահամար)[95] 40 (1911 թ. մարդահամար)[96] Սինգապուր 16 (1824 թ. մարդահամար)[97] 19 (1826 թ. մարդահամար)[98] 34 (1836 թ. մարդահամար)[99] 81 (1931 թ. մարդահամար)[100][101] Խորհրդային հանրապետություններ (1926–1989) Հայերի բաշխումը Խորհրդային Միությունում ըստ 1979 թվականի մարդահամարի տվյալների      Հայկական ԽՍՀ (65.6%)     Ադրբեջանական ԽՍՀ (11.5%)     Վրացական ԽՍՀ (10.8%)     ՌԽՖՍՀ (8.8%)     Այլ (3.3%) Ճշգրիտ տվյալներ կան Խորհրդային Միությունում և նրա կազմի մեջ մտնող հանրապետություններում հայերի թվաքանակի մասին, քանի որ ԽՍՀՄ բոլոր մարդահամարներում մարդիկ նշվել են ըստ էթնիկ պատկանելության։ Հանրապետություն 1926[102][103] 1939[104][105] 1959[106][107] 1970[108][109] 1979[110][111] 1989[112][113] ՀԽՍՀ-ում ծնված (1989)[114] Խորհրդային Միություն 1,567,568 2,152,860 2,786,912 3,559,151 4,151,241 4,623,232 2,971,930 Հայկական ԽՍՀ 743,571 1,061,997 1,551,610 2,208,327 2,724,975 3,083,616 2,570,422 Ադրբեջանական ԽՍՀ 282,004 388,025 442,089 483,520 475,486 390,505 137,027 ԼՂԻՄ 111,694 132,800 110,053 121,068 123,076 145,450 2,834 Վրացական ԽՍՀ 313,741 415,013 442,916 452,309 448,000 437,211 37,742 ↳ Աբխազիա 13,477 49,705 64,425 74,850 73,350 76,541 3,078 ՌԽՖՍՀ 195,410 218,156 255,978 298,718 364,570 532,390 151,484 Ուզբեկական ԽՍՀ 14,976 20,394 27,370 34,470 42,374 50,537 12,280 Ուկրաինական ԽՍՀ 10,631 21,688 28,024 33,439 38,646 54,200 36,498 Թուրքմենական ԽՍՀ 13,859 15,996 19,696 23,054 26,605 31,829 4,436 Ղազախական ԽՍՀ 7,777 9,284 12,518 14,022 19,119 10,756 Տաջիկական ԽՍՀ 1,272 2,878 3,787 4,861 5,651 2,302 Ղրղզական ԽՍՀ 728 1,919 2,688 3,285 3,975 1,701 Բելառուսական ԽՍՀ 99 1,814 1,751 2,362 2,751 4,933 2,912 Մոլդովական ԽՍՀ 1,218 1,336 1,953 2,873 1,318 Լատվիական ԽՍՀ 1,060 1,511 1,913 3,069 1,399 Լիտվական ԽՍՀ 471 508 955 1,655 895 Էստոնական ԽՍՀ 648 604 845 1,669 758 Նշումներ ՄԱԿ-ի անդամ չհանդիսացող պետությունները նշված են շեղատառ։ Միայն Կիպրոսի քաղաքացիները։ Ծանոթագրություններ Հայաստանի ազգային ատլաս' հատոր Ա [Armenian National Atlas. Volume I]. Yerevan: Center of Geodesy and Cartography. 2007. էջ 96. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 18-ին. Redgate, A. E. (2000). The Armenians. Oxford: Blackwell Publishing. էջ 7. ISBN 9780631220374. Wilson, John (1847). The Lands of the Bible: Visited and Described in an Extensive Journey Undertaken with Special Reference to the Promotion of Biblical Research and the Advancement of the Cause of Philanthropy, Vol. II. London: William Whyte & Co. էջեր 479-480. Encyclopædia Britannica, Ninth Edition, Volume II. Edinburgh: Adam and Charles Black. 1875. էջ 548. Madden, Richard Robert (1862). The Turkish Empire: In Its Relations with Christianity and Civilization, Volume 2. London: T. Cautley Newby. էջ 121. Telfer, J. Buchan (1876). The Crimea and Transcaucasia, being the narrative of a journey in the Kouban, in Gouria, Georgia, Armenia, Ossety, Imeritia, Swannety, and Mingrelia, and in the Tauric Range. Volume I. London: Henry S. King & Co. էջ 256. Ghazarosian, Garabed (1873). Տիեզերական տարեցոյց վասն 1873 թուականին Քրիստոսի եւ Հայոց ՌՅԻԳ : Ա տարի. Constantinople: Aramean Press. էջ 264. archived PDF Telfer, John Buchan (29 May 1891). «Armenia and Its People». Journal of the Society of Arts. London: Royal Society of Arts. XXXIX (2, 010): 581. JSTOR 41328205. Reclus, Élisée (1891). Keane, A. H. (ed.). The Earth and Its Inhabitants: The Universal Geography. Vol. VI: Asiatic Russia. London: J. S. Virtue & Co. էջ 141. Tcheraz, Minas (1893). «The Armenian Church». In Barrows, John Henry (ed.). The World's Parliament of Religions Volume II. Chicago: The Parliament Publishing Company. էջ 928. «...the Armenian Church, which numbers even now 5,000,000 faithful souls, scattered over all parts of the globe. Etchmiadzin is revered not only by the sons of this church, but also by the 80,000 Armenians who have entered within the pale of the Church of Rome, the 20,000 who have become Protestants, and a small number which has adhered to the Greek orthodox.» Pierce, James Wilson (1896). Story of Turkey and Armenia. Baltimore: R. H. Woodward Company. էջ 14. Fortescue, Adrian (1916). «The Armenians». Studies: An Irish Quarterly Review. 5 (19): 369. JSTOR 25701026. «Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям [The first general census of the population of the Russian Empire in 1897 Population distribution by native language, provinces and regions]». demoscope.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 23 October 2020-ին. Վերցված է 18 January 2021-ին. «Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по вероисповеданиям и регионам [The first general census of the population of the Russian Empire in 1897 Distribution of the population by faith and region]». demoscope.ru (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 5 November 2010-ին. Fraser, John Foster (1907). Red Russia. New York: The John Lane Company. էջ 212. «...the Armenians , intellectual superiors of the peoples south of the Caucasus range, number about two millions...» Hovannisian, R. G. (2005). «Genocide and independence, 1914-21». In Herzig, Edmund; Kurkchiyan, Marina (eds.). The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity. London: Routledge. էջ 90. ISBN 9781135798376. Кавказский календарь на 1917 год [Caucasian calendar for 1917] (Russian) (72nd ed.). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1917. էջեր 178–237. Արխիվացված է օրիգինալից 4 November 2021-ին. Ormanian, Malachia (1911). Հայոց եկեղեցին և իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արաողութիւնը, գրականութիւն, ու ներկայ կացութիւնը [The Church of Armenia: her history, doctrine, rule, discipline, liturgy, literature, and existing condition] (PDF). Constantinople. էջեր 259–267. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2022-08-07-ին. Hewsen, Robert (2003). «Summit of The Earth: The Historical Geography of Bardzr Hayk». In Hovannisian, Richard G. (ed.). Armenian Karin/Erzerum. Mazda Publishers. էջ 49. ISBN 1-56859-151-9. Marashlian, Levon (1991). Politics and Demography: Armenians, Turks, and Kurds in the Ottoman Empire. Zoryan Institute. էջ 59. ISBN 9780916431303. Ayvazyan, Hovhannes, ed. (2012). «Հայերի թիվն աշխարհում՝ ըստ երկրների [Armenians in the world, by country]». Հայաստան Հանրտագիտական [Armenia Encyclopedia]. Yerevan: National Academy of Sciences of Armenia. էջ 914. ISBN 978-5-89700-040-1. «De Jure Population (Urban, Rural) by Age and Ethnicity» (PDF). armstat.am/census2001. ARMSTAT. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ նոյեմբերի 26-ին. «Population (urban, rural) by Ethnicity, Sex and Age» (PDF). Population Census 2011. Statistical Committee of Armenia. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ օգոստոսի 17-ին. «De Jure Population by the Place of Birth (marzes of RA and foreign countries), Sex and Age» (PDF). armstat.am/census2001. Statistical Committee of Armenia. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ փետրվարի 25-ին. «Population by Place of Birth, Sex and Age» (PDF). Population Census 2011. Statistical Committee of Armenia. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ օգոստոսի 17-ին. «National composition of population for regions of the Russian Federation». perepis2002.ru (ռուսերեն). Federal State Statistics Service of Russia. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 17-ին. «Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России». demoscope.ru (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 18-ին. «Национальный состав населения Российской Федерации [National makeup of the population of the Russian Federation]» (PDF) (ռուսերեն). Russian Federal State Statistics Service. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 15. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 19-ին. «Всероссийская перепись населения 2002 года. Население по месту рождения и месту проживания на территории Российской Федерации». demoscope.ru (ռուսերեն). Demoscope Weekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 24-ին. «Всероссийская перепись населения 2010 г. Население Российской Федерации и ее субъектов по месту рождения». demoscope.ru (ռուսերեն). Demoscope Weekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. «Rank of States for Selected Ancestry Groups with 100,00 or more persons: 1980» (PDF). United States Census Bureau. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ հունվարի 16-ին. «1990 Census of Population Detailed Ancestry Groups for States» (PDF). United States Census Bureau. 1992 թ․ սեպտեմբերի 18. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ փետրվարի 14-ին. «Ancestry: 2000». United States Census Bureau. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 17-ին. «PEOPLE REPORTING ANCESTRY: 2010: ACS 1-Year Estimates Detailed Tables». data.census.gov. United States Census Bureau. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 9-ին. «U.S. Census Bureau History: World War I Armistice». census.gov. United States Census Bureau. 2018 թ․ նոյեմբեր. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 21-ին. «The 1920 Census was the first to collect nativity and ancestry information from people tracing their roots to these new nations. For example, in 1920, the census found that ... 36,628 people were born in Armenia.» «Chapter VI: Country of Birth of the Foreign-born Population» (PDF). census.gov. United States Census Bureau. էջ 693. «Table 4. World Region and Country or Area of Birth of the Foreign-Born Population, With Geographic Detail Shown in Decennial Census Publications of 1930 or Earlier: 1850 to 1930 and 1960 to 2000». census.gov. United States Census Bureau. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 18-ին. «Table FBP-1. Profile of Selected Demographic and Social Characteristics: 2000 Population Universe: People Born in Armenia» (PDF). census.gov. United States Census Bureau. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ ապրիլի 10-ին. «2010: ACS 1-Year Estimates Detailed Tables: PLACE OF BIRTH FOR THE FOREIGN-BORN POPULATION IN THE UNITED STATES». data.census.gov. United States Census Bureau. «ETHNIC GROUPS BY MAJOR ADMINISTRATIVE-TERRITORIAL UNITS» (PDF). statistics.ge. National Statistics Office of Georgia. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ նոյեմբերի 14-ին. «2014 General Population Census Results: Demographic And Social Characteristics: Total population by regions and ethnicity». census.ge. National Statistics Office of Georgia. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 15-ին. «2014 census: International migration». census.ge. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. «De Jure Population (Urban, Rural) by Age and Ethnicity» (PDF). census.stat-nkr.am. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ օգոստոսի 20-ին. «Աղյուսակ 5.4 Բնակչությունը (քաղաքային, գյուղական) ըստ ազգության, սեռի և կրոնական դավանանքի [Table 5.4: Population (urban, rural) by ethnicity, gender and religious affiliation]» (PDF). stat-nkr.am. Artsakh Republic National Statistical Service. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ ապրիլի 3-ին. «Table 6.3 De Jure Population by the Place of Birth (region of NKR and foreign countries), Sex and» (PDF). census.stat-nkr.am. 2005 Census of the Nagorno-Karabakh Republic. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ օգոստոսի 19-ին. «Մարդահամար 2015. Բնակչությունն ըստ ծննդավայրի, սեռի և տարիքի [Census 2015: Population by place of birth, sex, and age]» (PDF). stat-nkr.am. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. «Population by Ethnic Origin (188) and Sex (3), Showing Single and Multiple Responses (3), for Canada, Provinces, Territories and Census Metropolitan Areas, 1996 Census». Statistics Canada. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 12-ին. «2001 Census: Selected Ethnic Origins1, for Canada, Provinces and Territories». Statistics Canada. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 12-ին. «Ethnic origins, 2006 counts, for Canada, provinces and territories». Statistics Canada. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 12-ին. «Ethnic Origin (264), Single and Multiple Ethnic Origin Responses (3), Generation Status (4), Age Groups (10) and Sex (3) for the Population in Private Households of Canada, Provinces, Territories, Census Metropolitan Areas and Census Agglomerations, 2011 National Household Survey». Statistics Canada. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 12-ին. «Ethnic Origin, both sexes, age (total), Canada, 2016 Census». Statistics Canada. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 12-ին. «Place of birth for the immigrant population by period of immigration, 2006 counts and percentage distribution, for Canada, provinces and territories». Statistics Canada. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 13-ին. «Immigrant population by place of birth, period of immigration, 2016 counts, both sexes, age (total), Canada, 2016 Census». Statistics Canada. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 13-ին. Içduygu, Ahmet; Toktas, Şule; Soner, B. Ali (2008). «The politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from Turkey». Ethnic and Racial Studies. 31 (2): 358–389. doi:10.1080/01419870701491937. S2CID 143541451. Bespyatov, Tim. «Abkhazia - Ethnic composition: 2003 census». pop-stat.mashke.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 18-ին. «РЕСПУБЛИКА АБХАЗИЯ (2003 г.)». ethno-kavkaz.narod.ru (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 18-ին. «2014 год - Национальный состав наличного населения по данным Переписи населения 2011 года». ugsra.org (ռուսերեն). Office of State Statistics of the Republic of Abkhazia. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 18-ին. Kunz, Chris; Costello, Liz (2003 թ․ հունիս). «2001 CENSUS: ANCESTRY - DETAILED PAPER» (PDF). ausstats.abs.gov.au. Australian Bureau of Statistics. էջ 54. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ մարտի 31-ին. «Ancestry 2006». id.com.au. .id - the population experts. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. The People of Australia – Statistics from the 2011 Census (PDF). Australian Government. 2014. ISBN 978-1-920996-23-9. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ հուլիսի 14-ին. «Australia and Armenia» (PDF). dfat.gov.au. Department of Foreign Affairs and Trade of Australia. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ օգոստոսի 17-ին. «1999 population census». stat.gov.kz (ռուսերեն). Republic of Kazakhstan Bureau of National Statistics. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 19-ին. PDF «Қазақстан Республикасындағы ұлттық құрам, діни наным және тілдерді меңгеру». stat.gov.kz (Kazakh (Kazakhstan)). Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan Statistics committee. էջ 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. «The demographic characteristics of the main ethnic/national minorities in Bulgaria». coe.int. European Population Committee (CDPO), Council of Europe. 1999 թ․ հոկտեմբերի 27. էջ 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 8-ին. Source: Population Census 1992, Vol. 1, p. 194, Table 24. National Statistical Institute. Bespyatov, Tim. «Ethnic composition (data for regions): 2001 census». pop-stat.mashke.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 17-ին. «Население по етническа група и майчин език». nsi.bg (բուլղարերեն). National Statistical Institute. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 15-ին. Bespyatov, Tim. «Romania: Ethnic composition: 1930 census (today's division)». pop-stat.mashke.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 12-ին. Bespyatov, Tim. «Romania: Ethnic composition: 1956 census». pop-stat.mashke.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Bespyatov, Tim. «Romania: Ethnic composition: 1966 census». pop-stat.mashke.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 21-ին. Bespyatov, Tim. «Romania: Ethnic composition: 1977 census». pop-stat.mashke.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Bespyatov, Tim. «Romania: Ethnic composition: 1992 census». pop-stat.mashke.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Bespyatov, Tim. «Romania: Ethnic composition: 2002 census». pop-stat.mashke.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Bespyatov, Tim. «Romania: Ethnic composition: 2011 census». pop-stat.mashke.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 17-ին. «POPULATION CENSUS' 1999: NATIONAL COMPOSITION OF POPULATION OF THE REPUBLIC OF BELARUS (persons)». National Statistical Committee of the Republic of Belarus. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. «Ethnic Composition of the Population of the Republic of Belarus». National Statistical Committee of the Republic of Belarus. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 27-ին. «Belarus: Ethnic composition: 2019 census». pop-stat.mashke.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 18-ին. Varnava, Andrekos (2010 թ․ փետրվար). «Imagining Armenia: Orientalism, Ambiguity and Intervention». Reviews in History. Institute of Historical Research. doi:10.14296/RiH/issn.1749.8155. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 16-ինCypr2131 Kazamias, Georgios (2007). «Military Recruitment and Selection in a British Colony: The Cyprus Regiment 1939–1944» (PDF). Flinders University. էջ 339. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ ապրիլի 8-ին. «The total number of Armenians in Cyprus according to the 1946 Census was 3,686 (or "3,962 in their widest definition"); see Cyprus, Census of Population and Agriculture, 1946 report, Nicosia, 1949, p. 11.» Barston, Ronald P. (1971). «Cyprus: The Unresolved Problem 1963–70». India Quarterly. 27 (2): 120. doi:10.1177/097492847102700202. JSTOR 45069770. S2CID 152772791. «Population – Country of Birth, Citizenship Category, Country of Citizenship, Language, Religion, Ethnic/Religious Group, 2011». mof.gov.cy. 2019 թ․ ապրիլի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 15-ին. Bespyatov, Tim. «Poland: Ethnic composition: 2002 census». pop-stat.mashke.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 18-ին. «Raport z wyników. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 (Polish Census 2011)» (PDF). stat.gov.pl (լեհերեն). GUS. 2012. էջ 106. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 17-ին. «Results of the 2000 Population and Housing Census in Latvia» (PDF). csb.gov.lv. Central Statistical Bureau of Latvia. 2002 թ․ դեկտեմբերի 30. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ մայիսի 5-ին. «Resident population on March 1, 2011 by ethnicity, sex and age group». data.stat.gov.lv. Official Statistics Portal of Latvia. «1 lentelė. Gyventojai pagal tautybę 1959, 1970, 1979, 1989, 2001 ir 2011 metais» (PDF). osp.stat.gov.lt (լիտվերեն). Statistics Lithuania. էջ 7. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ օգոստոսի 15-ին. «Population by nationality, mother tongue, language spoken with family members or friends and affinity with nationalities' cultural values». ksh.hu. Hungarian Central Statistical Office. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 26-ին. «Национальный состав населения Республики Таджикистан» (PDF). stat.tj (ռուսերեն). Statistical agency under the President of the Republic of Tajikistan. էջ 7. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. «2013 Census totals by topic – tables». Stats NZ. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 17-ին. «2018 Census totals by topic» (Microsoft Excel spreadsheet). Statistics New Zealand. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Maktabi, Rania (1999). «The Lebanese Census of 1932 Revisited. Who Are the Lebanese?». British Journal of Middle Eastern Studies. 26 (2): 235. doi:10.1080/13530199908705684. hdl:10852/34924. JSTOR 195924. Table 3. Resident and emigrant Lebanese citizens by religious community according to the 1932 census Aswald, Barbara C. (1971). Property Control and Social Strategies in Settlers in a Middle Eastern Plain. University of Michigan. էջ 11. ISBN 978-0-932206-42-8. Mustafa, Çoban (2018). «A Re-evaluation of the Revisionist - Status Quo Dichotomy in Interwar Turkish Foreign Policy, 1936-1939». New Middle Eastern Studies. 8 (1): 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-09-16-ին. Վերցված է 2023-08-22-ին. Zohry, Ayman (2005 թ․ հուլիս). «Armenians in Egypt» (PDF). XXV IUSSP International Population Conference. International Union for the Scientific Study of Population. էջ 3. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ մայիսի 2-ին. Der Matossian, Bedross (2011). «The Armenians of Palestine 1918–48». Journal of Palestine Studies. 41 (1): 30. doi:10.1525/jps.2011.XLI.1.24. JSTOR 10.1525/jps.2011.XLI.1.24. Gait, E. A. (1913). Census of India, 1911. Volume I: India, Part II. Tables (PDF). Calcutta: Superintendent Government Printing, India. էջ 390. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ մայիսի 1-ին. Gait, E. A. (1913). Census of India, 1911. Volume I: India, Part II. Tables (PDF). Calcutta: Superintendent Government Printing, India. էջ 125. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ մայիսի 1-ին. «First Census of Singapore is Taken». History SG. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 6-ին. Wright, Arnold; Cartwright, H.A., eds. (1907). Twentieth century impressions of British Malaya: its history, people, commerce, industries, and resources. էջ 37. The Penny Cyclopædia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge, Volume 22. Charles Knight. 2009 թ․ մարտի 30. էջ 41. ISBN 978-0824833541. Brenda S. A. Yeoh (2003 թ․ ապրիլի 30). Contesting Space in Colonial Singapore: Power Relations and the Urban Built Environment. NUS Press. էջ 317. ISBN 978-9971692681. «Armenian». Singapore Infopedia. National Library Board, Singapore. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. «Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по республикам СССР». demoscope.ru (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. «Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей». «Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР». demoscope.ru (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. «Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей». «Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР». demoscope.ru (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. «Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей». «Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР». demoscope.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. «Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей». «Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР». demoscope.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. «Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей». «Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР». demoscope.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. «Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей». «Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей». Գրականություն Արմենակ Ոսկանյան (1985), Սփյուռքահայության թվական կազմը (Number of Armenians abroad), Լրաբեր հասարակական գիտությունների, № 9, էջ  47–51. ISSN 0320-8117