Հաշմանդամության սոցիալական մոդել

Հաշմանդամության սոցիալական մոդելը բացահայտում է համակարգային խոչընդոտները, նսեմացուցիչ վերաբերմունքը և սոցիալական բացառումը (դիտավորյալ կամ ոչ միտումնավոր), որոնք դժվար կամ անհնարին են դարձնում հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրագործել իրենց համար արժեքավոր գործառույթներ։ Հաշմանդամության սոցիալական մոդելը տարբերվում է հաշմանդամության բժշկական գերակա մոդելից, որը, ըստ մարմնի ֆունկցիոնալ վերլուծության, այն համարում է նորոգման ենթակա մեքենա, որը պետք է համապատասխանի նորմատիվային արժեքներին[1]:Թեև ֆիզիկական, զգայական, մտավոր և հոգեբանական շեղումները կարող են հանգեցնել անհատական ֆունկցիոնալ տարբերությունների, դրանք պարտադիր չէ, որ հանգեցնեն հաշմանդամության, քանի դեռ հասարակությունը հաշվի չի առնում և մտածված կերպով ներառում նրանց՝ հարգելով անհատական կարիքները։ Մոտեցման ծագումը սկիզբ է առնում 1960-ականներից, իսկ կոնկրետ եզրույթն առաջացել է Միացյալ Թագավորությունում 1980-ականներին։

Հաշմանդամության սոցիալական մոդելը հիմնվում է սահմանափակում և հաշմանդամություն եզրույթների տարբերակման վրա։ Այս մոդելում սահմանափակում բառը կիրառվում է նկարագրելու այն հատկանիշները (կամ դրանց բացակայությունը), որոնք խոչընդոտում են անձին, ինչպիսիք են քայլելու կամ ինքնուրույն շնչելու անկարողությունը։ Կարիք է առաջանում վերասահմանել հաշմանդամությունը՝ նկարագրելու այն սահմանափակումները, որոնք առաջացնում է հասարակությունը, երբ չի ապահովում սոցիալական և կառուցվածքային արդարացի աջակցություն՝ ըստ հաշմանդամ անձանց կառուցվածքային կարիքների[2]։ Որպես պարզ օրինակ, եթե անձն անկարող է աստիճաններով բարձրանալ, բժշկական մոդելը կենտրոնանում է անձին աստիճաններով բարձրանալուն ֆիզիկապես ունակ դարձնելու վրա։ Սոցիալական մոդելը փորձում է աստիճանով բարձրանալը դարձնել ոչ անհրաժեշտ՝ օրինակ հասարակությանը ադապտացնելով նրանց կարիքներին և աջակցելով նրանց՝ աստիճանները փոխարինելով անվասայլակի համար նախատեսված թեքահարթակով[3]։ Համաձայն սոցիալական մոդելի՝ անձը հաշմանդամ է աստիճաններ բարձրանալու տեսանկյունից, բայց հաշմանդամությունն այս դեպքում աննշան է և այլևս չսահմանափակող, որովհետև անձը կարող է նույն տեղը հասնել առանց որևէ աստիճանի[4]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշմանդամների իրավունքների շարժում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դեռ 1970-ականներից առաջ հաշմանդամության և հասարակության միջև երկխոսության եզրեր էին ի հայտ գալիս։ 1969-ին Բրիտանացի քաղաքական գործիչ և հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների ակտիվիստ Ալֆ Մորրիսը գրել է (շեշտադրումն՝ ավելացված).[5]

«Երբ իմ օրինագծի վերնագիրը հայտարարվեց, ինձ հաճախ հարցնում էին՝ ինչ բարեփոխումներ էի մտադիր իրականացնել քրոնիկական հիվանդների և հաշմանդամների համար։ Մշտապես ճիշտ էի համարում սկսել հասանելիության խնդիրներից։ …Բացատրում էի, որ ուզում եմ հեռացնել ծանր ու անհարկի սոցիալական խոչընդոտները, որոնց ենթարկվում են հաշմանդամ մարդիկ և հաճախ նրանց ընտանիքներն ու ընկերները ոչ միայն նրանց բացառմամբ քաղաքապետարաններից և մարզպետարաններից, պատկերասրահներից, գրադարաններից և շատ համալսարաններից, այլ նաև նույնիսկ փաբերից, ռեստորաններից, թատրոններից ու կինոթատրոններից և ժամանցային այլ վայրերից։ …Բացատրում էի, որ ես և ընկերներս պայքարում ենք, որ հասարակությունը դադարի հաշմանդամ մարդկանց հետ վարվել որպես առանձին տեսակի»:.

Հաշմանդամության սոցիալական մոդելի պատմությունը սկիզբ է առնում հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների շարժմանը զուգընթաց։ Մոտ 1970-ին Հյուսիսային Ամերիկայում զանազան խմբեր, այդ թվում՝ սոցիոլոգներ, հաշմանդամություն ունեցողներ և հաշմանդամակենտրոն քաղաքական խմբեր սկսեցին հեռանալ հաշմանդամությունը դիտարկելու ընդունված բժշկական հայեցակարգից։ Փոխարենը սկսեցին քննարկել երևույթներ, ինչպիսիք են ճնշում, քաղաքացիական իրավունքներ և հասանելիություն։ Խոսույթում այս փոփոխությունը հանգեցրեց հասարակության կառուցվածքում արմատացած հաշմանդամության վերաբեյալ նոր գաղափարների ձևավորման[6]։

1975-ին Սահմանափակ ֆիզիկական հնարավորություններով անձանց՝ խտրականության դեմ միավորում (ՍՖՀԱԽԴՄ)[7] բրիտանական կազմակերպությունը պնդում էր. «Մեր կարծիքով հասարակությունն է, որ սահմանափակ ֆիզիկական հնարավորություններով մարդկանց հաշմանդամ է դարձնում։ Հաշմանդամությունը մեր սահմանափակումների հետ պարտադրվում է հասարակական կյանքին լիարժեք մասնակցությունից մեր անհարկի մեկուսացման և բացառման միջոցով»[8][9]։ Սա հայտնի դարձավ՝ որպես հաշմանդամության սոցիալական մեկնաբանում կամ սահմանում[10]։

Մայք Օլիվեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետևելով միավորման «հաշմանդամության սոցիալական սահմանմանը»՝ 1983 թվականին հաշմանդամ ակադեմիկոս Մայք Օլիվերն առաջին անգամ կիրառեց հաշմանդամության սոցիալական մոդել արտահայտությունը՝ հղում կատարելով գաղափարական այս զարգացումներին[11]։ Օլիվերը կենտրոնացավ անհատական մոդելը (որի մասն էր կազմում բժշկականը) ընդդեմ սոցիալականի գաղափարի վրա, որը ծագել էր սկզբնապես միավորման դրած սահմանափակման և հաշմանդամության միջև տարբերակումից[11]։ Օլիվերը կենտրոնացավ անհատական մոդելն ընդդեմ սոցիալականի գաղափարի վրա[12]։ 1990-ին լույս տեսած նրա նորարական «Հաշմանդամության քաղաքականությունը» գիրքը[13] լայնորեն մեջբերվում է որպես այս մոդելի ընդունման բեկումնային պահ։ Գրքում հաշմանդամության սոցիալական մոդելի մասին խոսվում է ընդամենը երեք էջ[6]։

Զարգացումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Սոցիալական մոդելը» ընդլայնվել և զարգացվել է ակադեմիկոսների և ակտիվիստների կողմից Ավստրալիայում, Մեծ Բրիտանիայում, Միացյալ Նահանգներում և շատ այլ երկրներում՝ ներառելու հաշմանդամություն ունեցող բոլոր անձանց, այդ թվում՝ սովորելու դժվարություն, մտավոր հետամնացություն, զգացմունքային, հոգեկան առողջության կամ վարքային խնդիրներ ունեցողներին[14][15]։

Մշակութային վերլուծության գործիք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոցիալական մոդելը դարձել է հաշմանդամության մշակութային ներկայացման վերլուծության առանցքային գործիք՝ գրականությունից մինչև ռադիո և բարեգործության պատկերումից մինչև կինոթատրոն։ Սոցիալական մոդելը, բացահայտելով, թե ինչպես է սովորութային պատկերումը ամրապնդում հաշմանդամություն ունեցողների դեմ ճնշումը, դարձել է, օրինակ, հաշմանդամություն ունեցող անձանց վերաբերյալ կարծրատիպերի և արխետիպերի դեմ պայքարի հասկացութային վերլուծության հիմնական գործիք։ Առանցքային տեսաբաններից են Փոլ Դրեյքը (կինոթատրոն), Լուիս Քիթը[16] (գրականություն), Լեոնարդ Դեյվիսը (խուլերի մշակույթ), Ջեննի Սիլին[17] (թատրոն) և Մերի-Փեթ Օ’Մալլին[18] (ռադիո)։

Բաղկացուցիչներ և կիրառություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոցիալական մոդելի հիմնարար հատկանիշ է հավասարությունը։ Հավասարության համար մղվող պայքարը հաճախ համեմատվում է սոցիալապես մարգինալացված այլ խմբերի պայքարների հետ։ Ըստ ընդունված կարծիքի՝ հավասար իրավունքները մարդկանց ուժ են հաղորդում որոշումներ կայացնելու «կարողությամբ» և լիարժեք կյանք վարելու հնարավորությամբ։ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների ակտիվիստները, ինչպես այլ ակտիվիստներ, հաճախ են օգտագործում թեմատիկ «Մեր մասին, ուրեմն՝ մեզ հետ» արտահայտությունը[19]։

Հաշմանդամության սոցիալական մոդելը կենտրոնանում է հասարակության մեջ պահանջվող փոփոխությունների վրա։ Դրանք կարող են վերաբերել.

  • Վերաբերմունքին, օրինակ՝ ավելի դրական վերաբերմունքի դրսևորում հոգեկան որոշակի հատկանիշների կամ վարմունքի հանդեպ կամ էլ հաշմանդամություն ունեցող անձի կյանքի հավանական որակի չթերագնահատում,
  • հասարակական աջակցությանը, օրինակ՝ օգնություն արգելքների առերեսման դեպքում, հավասար հասանելիության ապահովում ռեսուրսների, օժանդակ միջոցների կամ կառուցողական գործողությունների միջոցով, օրինակ՝ հոգալով, որ աուտիզմ ունեցող աշխատակցին բացատրվի աշխատանքային մշակույթը,
  • տեղեկությանը, օրինակ՝ համապատասխան ձևաչափերի (օր.՝ Բրայլի գրեր), մակարդակների (լեզվի պարզունակություն) կամ էլ տեղեկատվության (օր.՝ բացատրելով երևույթներ, որ մյուսները սովորական կընկալեն) կիրառում,
  • ֆիզիկական կառույցներին, օրինակ՝ թեքահարթակներ և վերելակներ ունեցող շինությունների կառուցում կամ էլ
  • աշխատանքային ճկուն ժամերին՝ քնի ցիրկադային ռիթմի խանգարում ունեցող անձանց համար[20]։

Սահմանափակումներ և քննադատություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օլիվերը մտադիր չէր, որ հաշմանդամության սոցիալական մոդելը լինի հաշմանդամության համապարփակ տեսություն, այլ ավելի շուտ դառնա հասարակության աչքում հաշմանդամությունը վերաձևակերպելու մեկնարկային կետ[6]։ Այս մոդելը պատկերվում էր որպես մի գործիք, որ կարող էր կիրառվել՝ բարելավելու հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց կյանքը, ոչ թե ավարտուն բացատրություն ամեն փորձառության ու հանգամանքի համար[6]։

Սոցիալական մոդելի առաջնային քննադատություններից է դրա կենտրոնացումը ֆիզիկական սահմանափակումներ ունեցող անձանց փորձառության վրա, ինչի արդյունքում անտեսվում են հաշմանդամության մյուս ձևերը, ինչպիսիք են հոգեկան առողջության խանգարումները[21]։

Երկրորդային քննադատությունը կապված է նրա հետ, թե ինչպես է սոցիալական մոդելը նսեմացնում սահմանափակումների ազդեցությունները[6][21]:Այսինքն՝ կենտրոնացումը, թե ինչպես սոցիալական միջավայրը կարող է պատճառ հանդիսանալ հաշմանդամության, միգուցե անտեսի սահմանափակումների «պարփակող, ցավալի և տհաճ լինելու» փաստը[21]։

Մյուս կողմից շատերը վիճում են ընդդեմ սահմանափակման վերաբերյալ խոսելիս կիրառված բառապաշարի՝ նշելով, որ հաշմանդամության որոշ տեսակներ բացառապես սոցիալական են, և որ ոչ մի սահմանափակում գոյություն չունի, ինչպիսին խուլերի համայնքում է[21]։ Սա առնչվում է տեսակի նորմ համոզմունքի վերաբերյալ քննադատությանը, ըստ որի՝ կա մարդկային «նորմալ» մարմին, որից ցանկացած շեղում կարող է «սահմանափակում» համարվել[22]։ Որոշ ակտիվիստներ և ակադեմիկոսներ պնդում են, որ տեսակի նորմին այս ապավինումը, միևնույն է, ենթադրում է, որ սահմանափակումները թերություններ են, ինչը նշանակում է, որ այս մոդելը, այնուամենայնիվ, խիստ կապված է հաշմանդամության բժշկական մոդելի հետ[21][22]։ Այսինքն՝ որպեսզի անձը համարվի հաշմանդամ, նա պետք է հայտնի, որ ունի սահմանափակում, որն ինչ-որ առումով նշանակում է, որ նա խանգարում ունի[21][22]։ Ավելի նոր հարացույցերը, ինչպիսիք են հոգեկան հիվանդությունների այլընտրանքային գիտությունը և նյարդաբազմազանությունն ուսումնասիրող գիտությունը, ճանաչում են մարդկային փորձառության լայն սպեկտր՝ առանց կենտրոնանալու տեսակի նորմի, և հետևաբար այդ նորմից սահմանափակում կամ թերություն համարվող շեղումների վրա[22]։

Սոցիալական մոդելը քննադատվել է նաև այն պատճառով, որ չի խթանում սովորական տարբերությունները հաշմանդամություն ունեցող անձանց միջև, որոնք կարող են լինել ցանկացած տարիքի, սեռի, ռասսայի և սեռական կողմնորոշման, և փոխարենը նրանց ներկայացնում է որպես միակերպ, թերինդիվիդուացված մարդկանց խումբ[6]։

Չնայած այս քննադատություներին, այն ակադեմիկոսները, ում ուսումնասիրության շրջանակներում է հաշմանդամությունը, նշում են, որ սոցիալական մոդելը, այնուամենայնիվ, հաջողությամբ օգնում է մարդկանց հաշմանդամության մասին մտածել ոչ որպես թերություն[21]։ Ինչպես Ֆինկելշթեյնն է նշում. «Լավ մոդելը կարող է հնարավորություն տալ մեզ տեսնել այն, ինչ մենք չենք հասկանում, որովհետև այդ մոդելում այն կարող է դիտարկվել տարբեր անկյուններից…, որոնք կարող են արթնացնել այնպիսի գաղափարներ, որ հակառակ դեպքում չէին հղանա»[23]::

Որպես ինքնություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

20-րդ դարի վերջին և 21-րդ դարի սկզբին հաշմանդամության սոցիալական մոդելը Մեծ Բրիտանիայում դարձավ հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար իշխող ինքնություն[24]։ Հաշմանդամության սոցիալական մոդելի ներքո հաշմանդամություն ունեցողի ինքնությունը ստեղծվում է «սահմանափակման առկայությամբ, հաշմանդամության հիմքով խտրականության ենթարկված լինելով և որպես հաշմանդամ ինքնաճանաչմամբ»[21]։

Ըստ հաշմանդամության սոցիալական մոդելի՝ անձին փոխել, «շտկել» կամ «բուժել» փորձելը, հատկապես նրա կամքին հակառակ, կարող է խտրական և նախապաշարմունքով լի լինել։ Այս վերաբերմունքը, որը, ըստ երևույթին, գալիս է բժշկական մոդելից և անձնական արժեհամակարգից, կարող է հարվածել ինքնասիրությանն ու խանգարել սոցիալական ներառմանը նրանց, ովքեր շարունակ ենթարկվում են դրան (օր.՝ նրանց ասվում է, որ այնքան լավը կամ պիտանի չեն առհասարակ և ամբողջությամբ, որքան ուրիշները)։ Որոշ համայնքներ ակտիվորեն պայքարել են «բուժումների» դեմ՝ միաժամանակ պաշտպանելով ուրույն մշակույթ կամ կարողությունների ամբողջություն։  Խուլերի համայնքում կարևորվում է նշանների լեզուն, թեև շատերը չեն տիրապետում դրան, և որոշ ծնողներ խոսում են ընդդեմ խուլ նորածինների համար նախատեսված կոխլեար իմպլանտների, որոնց նրանք չեն կարող համաձայնություն տալ[25]։ Աուտիզմ ունեցող մարդիկ կարող են ասել, որ նրանց «արտասովոր» վարքը, որը, ըստ նրանց, կարող է կարևոր նպատակի ծառայել իրենց համար, չպետք է ճնշվի՝ այլոց գոհացնելու համար։ Փոխարենը նրանք պայքարում են հանուն նյարդաբազմազանության ընդունման և տարբեր կարիքների և նպատակների հարմարեցման[26]։ Հոգեկան խանգարման ախտորոշում ունեցող որոշ մարդիկ պնդում են, որ իրենք պարզապես տարբեր են և պարտադիր չէ, որ հավասարվեն։ Մասնագետների համար հիվանդության/հաշմանդամության կենսահոգեսոցիալական մոդելը սրան անդրադառնալու փորձ է[27]։

Նյարդաբազմազանություն պիտակը կիրառել են հոգեկան հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների տարբեր պաշտպաններ՝ հաշմանդամության սոցիալական մոդելի համատեքստում[28]։ Պիտակը, սկզբնապես կապվելով աուտիզմի հետ, կիրառվել է նաև նյարդազարգացման այլ խանգարումների դեպքում, ինչպիսիք են  ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշը, խոսքի զարգացման խանգարումները, դիսլեքսիան, դիսգրաֆիան, դիսպրաքսիան, դիսկալկուլիան, դիսնոմիան, մտավոր հետամնացությունը և Տուրետի համախտանիշը[29][30], ինչպես նաև շիզոֆրենիան[28][31], երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումը[32], և հոգեկան առողջության որոշ խանգարումներ, ինչպիսիք են շիզոաֆեկտիվ խանգարումը, հակասոցիալական անձնային խանգարումը[33], դիսոցիատիվ խանգարումներ և օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարումը[34][35]։

Սոցիալական մոդելը ենթադրում է, որ եվգենիկայի նման ուսմունքները հիմնված են սոցիալական արժեքների և հաշմանդամի պիտակ կրող անձանց ներուժի և արժեքների հանդեպ նախապաշարմունքային ընկալման վրա։ «Շուրջ 200.000 հաշմանդամ անձինք կոմունիստներից, քաղաքական այլ հակառակորդներից և նույնասեռականներից հետո եղել են Հոլոքոստի առաջին զոհերից»[22]։

 1986 թվականին տպագրված մի հոդվածում նշվում է[36]։

«Կարևոր է, որ մենք թույլ չտանք՝ մեզ անտեսեն, ասես բոլորս ենթակա ենք ընդհանրական մեկ մեծ «հաշմանդամների» կարգին։ Սրա հետևանքը ապանձնավորումն է, մեր անհատականության լիակատար կորուստը և մեր իրավունքի ժխտումը` ընկալվելու որպես ուրույն մարդ, այլ ոչ թե մի կարգի կամ խմբի անանուն բաղկացուցիչ։ Մեզ միախառնող «հաշմանդամներ», «սպինա բիֆիդա», «տետրապլեգիկ», «մկանային դիստրոֆիա» բառերը ոչ այլ ինչ են, քան տերմինաբանական աղբարկղ, ուր նետվում են որպես մարդ մեր մասին պատմող ամենակարևոր բաները»։

Տնտեսական ասպեկտներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոցիալական մոդելը ուժ է հաղորդում նաև տնտեսական առումով՝ նշելով, որ մարդիկ կարող են հաշմանդամ լինել իրենց կարիքները հոգալու համար անհրաժեշտ ռեսուրսների սղության պատճառով[6]։ Օրինակ՝ հաշմանդամություն ունեցող անձը կարող է աջակցման ծառայությունների կարիք ունենալ, որպեսզի կարողանա լիարժեք մասնակցել հասարակական կյանքին, և կարող է դառնալ հաշմանդամ, եթե հասարակությունը խզի հասանելիությունն այդ ծառայություններին՝ միգուցե կառավարության ձեռք առած տնտեսման միջոցների անվան ներքո։

Սոցիալական մոդելը անդրադառնում է նաև այլ խնդիրների, ինչպիսիք հաշմանդամություն ունեցող անձանց՝ հասարակությանն աջակցելու և վերջինիս տնտեսական արժեք ապահովելու ներուժի թերագնահատումը՝ մյուսների հետ հավասար իրավունքների և նույնքան համապատասխան պայմանների և հնարավորությունների ներքո։ Ըստ տնտեսական հետազոտության՝ այն ընկերությունները, որոնք փորձում են իրենց աշխատուժ ներգրավել հաշմանդամություն ունեցող անձանց, գերազանցում են իրենց մրցակիցներին[37]։

2001 թվականի աշնանը Մեծ Բրիտանիայի Ազգային վիճակագրական ծառայությունը պարզեց, որ աշխատունակ տարիքի բնակչության մոտավորապես մեկ հինգերորդն ունի հաշմանդամություն՝ կազմելով մոտավոր հաշվարկված 7.1 միլիոն հաշմանդամություն ունեցող անձ, մոտավոր հաշվարկված 29.8 միլիոն հաշմանդամություն չունեցող անձանց համեմատությամբ։ Այս վերլուծությունը նաև օգնեց հասկանալ, թե ինչու  հաշմանդամություն ունեցող անձինք չեն մտնում աշխատաշուկա։ Պատճառներից մեկն այն է, որ հաշմանդամություն ունեցողի՝ աշխատաշուկա մուտք գործելու շահույթների կրճատման պատճառով չարժե աշխատանք ձեռք բերել։ Առաջարկվեց եռակողմ մոտեցում, այն է՝ հարկային և նպաստների համակարգի միջոցով ստեղծել աշխատելու շարժառիթներ, օրինակ՝ հաշմանդամություն ունեցող անձի հարկային գերավճարի միջոցով, օգնել մարդկանց վերադառնալ աշխատանքի, օրինակ՝ «Նոր գործարք հանուն հաշմանդամություն ունեցողների» ծրագրի միջոցով և միջոցներ գործադրել աշխատավայրում խտրականության դեմ հակախտրականության քաղաքականության միջոցով։ Սրանց համար հիմք են ծառայում Հաշմանդամության հիմքով խտրականության մասին 1995 թվականի օրենքը և Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հանձնաժողովը[38]։

Կանադան և Միացյալ Նահանգները գործել են այն նախապայմանի ներքո, որ սոցիալական աջակցությունը չպետք է գերազանցի աշխատանքի միջոցով վաստակած գումարին, որպեսզի խրախուսի քաղաքացիներին փնտրել և պահպանել զբաղվածություն։ Սա հաշմանդամ քաղաքացիների շրջանում հանգեցրել է լայնատարած աղքատության։ 1950 թվականին նշանակվեց հաշմանդամության կենսաթոշակ, որն ընդգրկեց տնտեսական անմիջական աջակցության տարբեր ձևեր. այդուհանդերձ, փոխհատուցումը քիչ էր։ 1970-ականներից ի վեր երկու կառավարություններն էլ գործազրկության անփոփոխ բարձր ցուցանիշների պատճառով գործազուրկ և հաշմանդամ քաղաքացիներին համարել են հավելյալ աշխատուժ և նվազ ջանքեր են գործադրել զբաղվածության մակարդակը բարձրացնելու՝ «աշխատելու շարժառիթների» սկզբունքի պատճառով հաշմանդամ մարդկանց պահելով աղքատության շեմին հավասար եկամտով։ Աղքատությունը հաշմանդամ մարդկանց համար ամենախոցող հանգամանքն է։ Այն հանգեցնում է հասարակական կյանքին մասնակցության համար անհրաժեշտ բժշկական, տեխնոլոգիական և օժանդակ այլ միջոցներ ձեռք բերելու անկարողության[39]։

Օրենք և հանրային քաղաքականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միացյալ Թագավորությունում Հաշմանդամության հիմքով խտրականության մասին օրենքը հաշմանդամությունը սահմանում է՝ հիմնվելով բժշկական մոդելի վրա, այսինքն՝ հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ սահմանվում են որպես որոշակի հիվանդություններ կամ «առօրյա գործեր» կատարելու կարողության սահմանափակումներ ունեցող անձինք։ Սակայն գործատուների և ծառայություն մատուցողների պահանջը՝ կատարելու «ողջամիտ փոփոխություններ» իրենց քաղաքականությունների և գործելաոճերի մեջ կամ իրենց ծառայությունների ֆիզիկական ասպեկտում, առաջնորդվում է սոցիալական մոդելով[40]։ Փոփոխություններ անելով՝ գործատուները և ծառայություն մատուցողները վերացնում են ըստ սոցիալական մոդելի արգելք հարուցող խոչընդոտները։ 2006 թվականին օրենքում կատարված լրամշակումները կոչ էին անում տեղի իշխանություններին և այլոց՝ ակտիվորեն նպաստել հաշմանդամության հավասարությանը։ Սա իրավական ուժ ստացավ Հաշմանդամության հավասարության՝ 2006 թվականին ամրագրված պարտավորությամբ[41]:2010-ին Հաշմանդամության հիմքով խտրականության մասին օրենքը (1995) ձուլվեց Հավասարության մասին 2010 թվականի օրենքին խտրականության դեմ պայքարի մասին առնչակից այլ օրենսդրությունների հետ մեկտեղ։ Հավասարության մասին 2010 թվականի օրենքը ընդլայնում է խտրականության մասին օրենքը՝ ներառելով անուղղակի խտրականությունը։ Օրինակ՝ եթե հաշմանդամ անձի խնամակալը ենթարկվում է խտրականության, սա ևս արդեն անօրինական է[42]։ 2010 թվականի հոկտեմբերից ի վեր, երբ այն ուժի մեջ մտավ, գործատուներն օրենքով չեն կարող աշխատանքային հարցազրույցում հարցեր տալ հիվանդության կամ հաշմանդամության վերաբերյալ, նույն կերպ և չի կարող բնութագրի հեղինակը նման հիշատակումներ անել բնութագրում, բացառությամբ, երբ հարցազրույցը շարունակելու համար անհրաժեշտ փոփոխությունների կարիք կա։ Աշխատանքի ընդունման պահից գործատուն օրենքով կարող է նման հարցեր տալ[43]։

Միացյալ Նահանգներում Հաշմանդամություն ունեցող ամերիկացիների մասին 1990 թվականի օրենքը (ՀՈՒԱՕ) քաղաքացիական իրավունքների ընդգրկուն օրենք է, որն արգելում է խտրականությունը բազմազան հանգամանքներում[44]։ ՀՈՒԱՕ-ն աշխարհում քաղաքացիական իրավունքների մասին իր տեսակով առաջին օրենքն էր, և այն խտրականությունից պաշտպանում է հաշմանդամություն ունեցող ամերիկացիներին։ Այն մշակվել է Քաղաքացիական իրավունքների մասին 1964 թվականի օրենքից հետո, որը ռասայի, կրոնի, սեռի, ազգային պատկանելության և այլ հատկանիշների հիմքով խտրականությունը դարձրեց անօրինական։ Օրենքը պահանջում է, որ հասարակական տրանսպորտը, կոմերցիոն տարածքները և հանրային վայրերը հասանելի լինեն հաշմանդամություն ունեցողներին։

2007-ին Եվրոպական խորհրդի արդարադատության դատարանը Chacón Navas v Eurest Colectividades SA դատավարության ժամանակ հակիրճ սահմանեց հաշմանդամությունը՝ համաձայն բժշկական մոդելի, որը բացառում էր ժամանակավոր հիվանդությունը՝ հաշվի առնելով զբաղվածության մեջ հավասար վերաբերմունքի ընդհանուր շրջանակ սահմանող Հրահանգը (Խորհրդի հրահանգ 2000/78/ԵՀ)։ Չնայած նախկինում ԵՄ-ի քաղաքականության փաստաթղթերում հաշմանդամության սոցիալական մոդելը հաստատելու մասին խոսույթին` հրահանգը որևէ կերպ չէր սահմանում հաշմանդամությունը։ Սա թույլ տվեց արդարադատության դատարանին որդեգրել բժշկական նեղ սահմանում

Տեխնոլոգիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերջին մի քանի տասնամյակներին տեխնոլոգիան փոխակերպել է կապերը, ծառայություններն ու հաղորդակցությունը՝ նպաստելով հեռահաղորդակցման, համակարգիչների կիրառման և այլնի զարգացմանը։ Թվային այս հեղափոխությունը փոխել է մարդկանց աշխատելու, սովորելու և հարաբերվելու բնույթը՝ տեղափոխելով մարդկային այս տարրական գործողությունները տեխնոլոգիական հարթակներ։ Այդուհանդերձ, շատերը, որոնք օգտագործում են նման տեխնոլոգիաներ, կրում են հաշմանդամության որոշակի ձև։ Նույնիսկ եթե այն ֆիզիկապես տեսանելի չէ, նրանք, որոնք ունեն ճանաչողական սահմանափակումներ, ձեռքերի դող կամ տեսողության խանգարումներ, ունեն որոշակի հաշմանդամություն, որը թույլ չի տալիս նրանց լիարժեք հասանելիություն ունենալ տեխնոլոգիային այնպես, ինչպես «տեխնոլոգիական հաշմանդամություն» չունեցողները։

«Հաշմանդամություն և Նոր մեդիա» գրքում Քեյթի Էլլիսն ու Մայք Քենթը նշում են, որ «տեխնոլոգիան հաճախ ներկայացվում է որպես ազատագրվելու միջոց, սակայն Web 2.0-ի հետ կապված զարգացումները ցույց են տալիս, որ միշտ չէ այդպես»[45]։ Նրանք պնդում են, որ Web 2.0-ի տեխնոլոգիական առաջխաղացումը կապված է հասարակական գաղափարախոսության և խարանի հետ, որոնք հաճախ հաշմանդամ մարդկանց դարձնում են անկարողունակ[45]։

«Թվային հաշմանդամություն. հաշմանդամության սոցիալական կառուցվածքը Նոր մեդիայում» գրքում Գրեգ Գոգինն ու Քրիստոֆեր Նյուելն առաջ են քաշում Նոր մեդիայի և հաշմանդամության հետ կապված խնդիրների վերաբերյալ նորարարական պատկերացում[46]։ Նրանք նկարագրում են հեռահաղորդակցությունից մինչև օժանդակ տեխնոլոգիաներ զարգացումները՝ առաջարկելու հաշմանդամության տեխնոգիտություն, որն առաջ է քաշում համընդհանուր հայեցակետ, թե ինչպես են քաղաքականություն մշակողները, կորպորացիաները, ծրագրավորողները և հենց հաշմանդամություն ունեցողներն իրենք ներկայացնում հաշմանդամ մարդկանց՝ որպես Նոր մեդիայի բաժանորդներ, սպառողներ, դիտորդներ և ունկնդիրներ։

Հաշմանդամության սոցիալական կառուցվածք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշմանդամության սոցիալական կառուցվածքը ծագում է մի հարացույցից, ըստ որի հասարակության համոզմունքները որոշակի համայնքի, խմբի կամ բնակչության վերաբերյալ հիմնված են ցանկացած ժամանակ տվյալ հասարակությանը հատուկ իշխանական կառույցների վրա։ Դրանք հաճախ ամփոփված են խնդրի պատմական նկարագրություններում և հասարակության ակնկալիքներում այնպիսի եզրույթի շուրջ, ինչպիսին հաշմանդամությունն է՝ այդպիսով խթանելով սոցիալական կառուցվածքի ձևավորմանը այն բանի շուրջ, թե ըստ հասարակության որն է հաշմանդամ, որը՝ առողջ.[22]:

Հաշմանդամությանն առնչակից գաղափարները բխում են հասարակական վերաբերմունքից՝ հաճախ կապված այն բանի հետ, թե ով է արժանի, ով՝ անարժան և հասարակությանը պիտանի ցանկացած պահի։ Օրինակ՝ միջնադարում հաշմանդամությունը որոշվում էր ըստ մարդու բարոյական վարքագծի։ Հաշմանդամությունն Աստծո պատիժ էր կամ բարոյական ձախողման կողմնակի ազդեցություն։ Ֆիզիկապես կամ կենսաբանորեն տարբեր լինելը բավարար չէր հաշմանդամ համարվելու համար։ Միայն եվրոպական լուսավորչության ընթացքում էր, որ հասարակությունը փոխեց հաշմանդամության իր սահմանումը՝ կապելով այն կենսաբանությանը։ Այնուամենայնիվ, այն, ինչ շատ արևմտաեվրոպացիներ համարում էին առողջ, որոշեց առողջության նոր կենսաբանական սահմանումը[47]։

2000 թվականի Պարաօլիմպիկ խաղեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչ Օլիմպիական խաղերն ուղիղ եթերով լուսաբանվում էին ողջ ընթացքում, Պարաօլիմպիկ խաղերը, նախքան առաջին հեռարձակումը, այնքան էլ կարևոր չէին համարվում ուղիղ միացմամբ մեկնաբանվելու համար։ Տարանջատելով Օլիմպիական և Պարաօլիմպիկ խաղերը և դրանով իսկ ցույց տալով, որ մեկը մյուսից պակաս արժեքավոր է՝ հաշմանդամությունը ձևավորվում է սոցիալական կառուցվածքում[48]։

Կիրառություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշմանդամության սոցիալական մոդելը կիրառելը կարող է փոխել նպատակներն ու խնամքի ծրագրերը։ Օրինակ՝ հաշմանդամության բժշկական մոդելի դեպքում նպատակը կարող է լինել երեխային օգնելը՝ ձեռք բերելու համապատասխան կարողություններ, և սահմանափակումները նվազեցնելը։  Սոցիալական մոդելի դեպքում նպատակը կարող է լինել երեխային համայնքի սովորական կյանքում ներառելը, օրինակ՝ ծննդյան խնջույքներին և սոցիալան այլ հավաքույթներին գնալը՝ անկախ կարողությունների մակարդակից[49]։

Կրթություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ենթադրվում է, որ հաշմանդամության վերաբերյալ կրթությունը փորձում է վերականգնել բարոյական համայքի գաղափարը, որում անդամները վիճարկում են, թե որն է լավ կյանքը, վերափոխում են կրթության մասին պատկերացումները, ֆիզիկական և հոգեկան հիվանդություններին նայում որպես բազմազան կարողությունների մի մաս, համարում, որ տարբեր տաղանդներ բաշխված են տարբեր կերպ և հասկանում, որ բոլոր տաղանդները պետք է ճանաչվեն։ Այս համակարգում որպես հատուկ դեպք առանձնացվելու փոխարեն բոլոր ուսանողնորը ներառվում են կրթական ցանցում, և ընդունվում է այն գաղափարը, որ բոլոր մարդիկ ունեն անհատական կարիքներ[50]։

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Paley, John (2002 թ․ հոկտեմբերի 1). «The Cartesian melodrama in nursing». Nursing Philosophy. 3 (3): 189–192. doi:10.1046/j.1466-769X.2002.00113.x.
  2. ↑ Pam Thomas; Lorraine Gradwell; Natalie Markham. «Defining Impairment within the Social Model of Disability» (PDF). leeds.ac.uk. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  3. ↑ «Social model of disability | Disability charity Scope UK». Scope (բրիտանական անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հուլիսի 31-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 31-ին.
  4. ↑ Winter, Jerry Allan (2003). «The Development of the Disability Rights Movement as a Social Problem Solver». Disability Studies Quarterly. 23 (1). doi:10.18061/dsq.v23i1.399. S2CID 142986957. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 15-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 31-ին.
  5. ↑ Morris, Alfred; Butler, Arthur (1972). No Feet to Drag - Report on the Disabled. London: Sidgwick & Jackson. էջեր 9–10. ISBN 978-0-283-97867-8.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Oliver, Mike (2013 թ․ հոկտեմբեր). «The social model of disability: thirty years on». Disability & Society. 28 (7): 1024–1026. doi:10.1080/09687599.2013.818773. S2CID 145557887.
  7. ↑ Baldwinson, Tony (2019). UPIAS - The Union of the Physically Impaired Against Segregation (1972-1990) : a public record from private files. TBR Imprint. ISBN 978-1-913148-01-0. OCLC 1099943533.[Հղում աղբյուրներին]
  8. ↑ «THE UNION OF THE PHYSICALLY IMPAIRED AGAINST SEGREGATION and THE DISABILITY ALLIANCE discuss Fundamental Principles of Disability» (PDF). UPIAS. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
  9. ↑ «Fundamental Principles of Disability - Comments on the discussion held between the Union and the Disability Alliance on 22nd November, 1975» (PDF). UPIAS. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
  10. ↑ Hunt, Judy (2019). No limits : the disabled people's movement : a radical history. Manchester: TBR Imprint. էջ 107. ISBN 978-1-913148-02-7. OCLC 1108503896.
  11. ↑ 11,0 11,1 Michael Oliver; Bob Sapey (2006). Social work with disabled people. Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-1838-3. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  12. ↑ Oliver, Mike (1990 թ․ հուլիսի 23). «The individual and social models of disability» (PDF). leeds.ac.uk. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  13. ↑ Oliver, Michael (1990). The Politics of Disablement. London: Macmillan Education. ISBN 9780333432938.
  14. ↑ «Disabling Imagery? | Ways of thinking about disability: 'Medical Model' vs 'Social Model' | Learning resources| BFI». Old.bfi.org.uk. 2010 թ․ մարտի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 3-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 14-ին.
  15. ↑ Goodley, Dan (2001 թ․ մարտի 1). «'Learning Difficulties', the Social Model of Disability and Impairment: Challenging epistemologies». Disability & Society. 16 (2): 207–231. doi:10.1080/09687590120035816. S2CID 143447725.
  16. ↑ Gardner, Lyn (2001 թ․ փետրվարի 3). «Cured by submission». The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  17. ↑ Theatre Company, Graeae (2020). «Who We Are». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  18. ↑ O'Malley, Mary-Pat (2009 թ․ փետրվարի 1). «Falling between frames: Institutional discourse and disability in radio». Journal of Pragmatics. 41 (2): 346–356. doi:10.1016/j.pragma.2008.07.008.
  19. ↑ James I. Charlton (2000). Nothing about us without us: disability oppression and empowerment. University of California Press. էջ 3. ISBN 978-0-520-22481-0. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  20. ↑ «EHRC - Examples of reasonable adjustments in the workplace». Equalityhumanrights.com. 2010 թ․ հոկտեմբերի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 21,6 21,7 Morgan, Hannah (2021). «Mad Studies and disability studies» (PDF). In Beresford, Peter; Russo, Jasna (eds.). The Routledge International Handbook of Mad Studies (English). Routledge. էջեր 108–118. doi:10.4324/9780429465444-16. ISBN 978-0-429-46544-4.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 Chapman, Robert; Carel, Havi (2022). «Neurodiversity, epistemic injustice, and the good human life». Journal of Social Philosophy (անգլերեն). 53 (4): 614–631. doi:10.1111/josp.12456. hdl:1983/74fb2e49-bc7a-4009-a42e-528ae77ff267. ISSN 0047-2786.
  23. ↑ Finkelstein, Vic (2001 թ․ դեկտեմբերի 1). «The Social Model of Disability Repossessed» (PDF). Manchester Coalition of Disabled People: 1–5. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2023 թ․ հունվարի 30-ին. Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 19-ին.
  24. ↑ Shakespeare, Tom; Watson, Nicholas (1997 թ․ ապրիլ). «Defending the Social Model». Disability & Society. 12 (2): 293–300. doi:10.1080/09687599727380.
  25. ↑ Cooper, Amelia (2019). «Hear Me Out». Missouri Medicine. 116 (6): 469–471. ISSN 0026-6620. PMC 6913847. PMID 31911722.
  26. ↑ Seidel, Kathleen (2004 թ․ օգոստոսի 20). «the autistic distinction». neurodiversity.com. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  27. ↑ Engel, G. (1977 թ․ ապրիլի 8). «The need for a new medical model: a challenge for biomedicine». Science. 196 (4286): 129–136. Bibcode:1977Sci...196..129E. doi:10.1126/science.847460. PMID 847460.
  28. ↑ 28,0 28,1 Chapman, Robert (2019 թ․ հունվարի 10). «Neurodiversity Theory and Its Discontents: Autism, Schizophrenia, and the Social Model of Disability». In Tekin, Serife; Bluhm, Robyn (eds.). The Bloomsbury Companion to Philosophy of Psychiatry (անգլերեն). Bloomsbury Publishing. էջեր 371–387. ISBN 9781350024069. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 19-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
  29. ↑ Woodford, Gillian. 'We Don't Need to be Cured' Autistics Say Արխիվացված 2016-03-03 Wayback Machine. National Review of Medicine. Volume 3. No. 8. 30 April 2006. Retrieved 23 February 2008.
  30. ↑ Mackenzie, Robin; John Watts (2011 թ․ հունվարի 31). «Is our legal, health care and social support infrastructure neurodiverse enough? How far are the aims of the neurodiversity movement fulfilled for those diagnosed with cognitive disability and learning disability?». Tizard Learning Disability Review. 16 (1): 30–37. doi:10.5042/tldr.2011.0005. «We recommend, therefore, that the term neurodiverse include the conditions ASD, ADHD, OCD, language disorders, developmental coordination disorder, dyslexia and Tourette's syndrome.»
  31. ↑ Morrice, Polly (29 January 2006) "Otherwise Minded" Արխիվացված 13 Սեպտեմբեր 2017 Wayback Machine The New York Times, review of A Mind Apart: Travels in a Neurodiverse World
  32. ↑ Singer, Judy (2016 թ․ հունիսի 3). NeuroDiversity: The Birth of an Idea (անգլերեն). Judy Singer. ISBN 978-0648154709. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 19-ին. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 22-ին. «There is much greater community awareness of neurological "tribes" like the autistic, ADHD, or bipolar. We increasingly see these manifestations of diversity in terms of their gifts and challenges rather than their drawbacks.»
  33. ↑ Anton, Audrey L. (2013). «The Virtue of Sociopaths: how to appreciate the neurodiversity of sociopathy without becoming a victim». Ethics and Neurodiversity. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  34. ↑ Armstrong, Thomas (2015 թ․ ապրիլ). «The Myth of the Normal Brain: Embracing Neurodiversity». AMA Journal of Ethics. 17 (4): 348–352. doi:10.1001/journalofethics.2015.17.4.msoc1-1504. PMID 25901703. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 5-ին.
  35. ↑ [1] Արխիվացված 17 Ապրիլ 2009 Wayback Machine
  36. ↑ Brisenden, Simon (1986 թ․ հունվարի 1). «Independent Living and the Medical Model of Disability». Disability, Handicap & Society. 1 (2): 173–178. doi:10.1080/02674648666780171.
  37. ↑ «Disability and business: The new green». The Economist. 2012 թ․ սեպտեմբերի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 26-ին.
  38. ↑ Smith, Allan; Twomey, Breda (2002 թ․ օգոստոս). «Labour market experiences of people with disabilities» (PDF). Labour Market Trends. 110 (8): 415–427. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  39. ↑ .Wendell, Wendell (1996). The Social Construction of Disability (PDF). Routledge Taylor & Francis Group. էջ 60. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  40. ↑ «Definition of disability under the Equality Act 2010 - GOV.UK». Direct.gov.uk. 2012 թ․ հոկտեմբերի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  41. ↑ «コアサーバーdotheduty.org». Dotheduty.org. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 14-ին.
  42. ↑ «Home Office». Equalities. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  43. ↑ «Previous Issues of The Bottom Line Online». Thebottomlineonline.co.uk. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  44. ↑ «AMERICANS WITH DISABILITIES ACT OF 1990, AS AMENDED» (PDF). Ada.gov. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ նոյեմբերի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 14-ին.
  45. ↑ 45,0 45,1 Ellis, Katie; Kent, Mike (2010 թ․ դեկտեմբերի 17). Disability and new media. Routledge. ISBN 978-0-203-83191-5.
  46. ↑ Goggin, Gerard; Newell, Christopher (2003). Digital disability : the social construction of disability in new media. Rowman & Littlefield. ISBN 0-7425-1844-2.
  47. ↑ Davis, Lennard (2006). The Disability Studies Reader. Routledge 2nd edition. էջ 197. ISBN 0415953340.
  48. ↑ Goggin, p.91
  49. ↑ Engber, Daniel (2021 թ․ հոկտեմբերի 6). «Can Robots Heal an Injured Brain?». The Atlantic (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  50. ↑ Capper, Colleen (1993 թ․ հուլիս). Educational Administration in a Pluralistic Society. State University of New York Pr. էջեր 173–174, 176–177. ISBN 978-0791413739.