Հերոսների պաշտամունքը Հին Հունաստանում

հերոսի կամ հերոոնի սրբավայրի ավերակները Սագալասսոսում, Թուրքիա

Հերոսների պաշտամունքը ՀԻն հունական կրոնի առավել տարբերակիչ հատկանիշներից է։ Հոմերոսյան հունարեն լեզվում «հերոսը» (հին հունարեն՝ ἥρως, hḗrōs) պատկանում է մարդու և Աստծո մահկանացու ժառանգին։ Ըստ պատմական ժամանակաշրջանի, սակայն, բառը ունեցավ այլ նշանակություն, մասնավորապես իր սրբավայրում կամ գերեզմանում ննջող մահացած մարդու, քանի որ նրա փառքը կյանքի ընթացքում կամ նրա մահվան անսովոր եղանակը նրան ուժ տվեց ողջերին պաշտպանելու համար։ Հերոսը եղել է ավելին, քան մարդը, բայց պակաս քան Աստված, և գերբնական պատկերների բազմաթիվ տեսակներ սկսեցին ձուլվել հերոսների դասին։ Հերոսի և Աստծու միջև տարբերությունը որոշակիից փոքր էր, հատկապես Հերակլեսի, առավել հայտնի, բայց ոչ բնորոշ հերոսի դեպքում[1]։

Բրոնզի դարից մնացած Մեծ ավերակները և դամբարանաբլուրները, մ.թ.ա. 10-րդ և 9-րդ դարերում, հին հույներին տվեցին մեծ ու անհետացած դարի զգացողություն։ Նրանք դա արտահայտեցին բանավոր էպիկական ցիկլում, որը բյուրեղացավ «Իլիական»–ում։ Առատ զոհաբերությունները ընդմիջումից հետո սկսում են բերվել այնպիսի վայրերում, ինչպիսին է Լեֆկանդի[en], եթե նույնիսկ փառահեղ թաղվածների անունները գրեթե չեն հիշում[2] : «Սկսել են պատմություններ պատմել, որպեսզի առանձնացնեն այն մարդկանց, որոնք, ինչպես հիմա ենթադրում են, թաղված են այդ հին ու պատկառելի վայրերում", - նշում է Ռոբին Լեյն Ֆոքսը[3]։

Հերոսների պաշտամունքի բնույթը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հերոսների հունական պաշտամունքները տարբերվում էին նախնիների երկրպագությունից`հիմնված այն ցեղերի վրա, որոնցից նրանք ծագել են, նրանով, որ ըստ պոլիսի նրանք ավելի շատ վերածվում էին քաղաքացիական, այլ ոչ թե ընտանեկան գործի, և շատ դեպքերում հավատացյալներից ոչ ոք չէր կարող հետևել հերոսների ծագմանը ինչ-որ հեռավոր հետհայացում[Ն 1] Հերոսի տաճարներից ոչ մեկը չէր կարող չփլուզվել Միկենյան քաղաքակրթությոան ժամանակներից։

Այն ժամանակ, երբ նախնին տեղացի էր, նշում էր Լյուիս Ֆառնելլը, հերոսը կարող էր գտնվել մի քանի տեղերում, և նա եկավ եզրակացության, որ հերոսի պաշտամունքի վրա առավել խորը ազդեցություն է ունեցել էպիկական ավանդույթը, որը «առաջարկել է շատ անուններ մոռացված գերեզմաններին», և նույնիսկ տրամադրել է դորիացիների կապը միկենյան հերոսների հետ, համաձայն Նիկոլաս Կոլդստրիմի[5][6]։ «Կոլդստրիմը կարծում էր, որ էպոսի կիրառելիությունը դորիական շրջաններում ավանդույթի մաս կկազմի, որտեղ այլ դեպքում կարելի էր ակնկալել, որ օտարերկրյա ներգաղթային բնակչությունը միկենի նախորդների հանդեպ հատուկ հարգանք չի ցուցաբերի»[7]։ Միկենյան մեծ դամբարանները` տոլոսները, որոնք մեծ անցյալի մաս են հանդիսանում, հաճախ հերոսի պաշտամունքի վայր էին համարվում։ Ոչ բոլոր հերոսներն էին հայտնի անուններով։

Էդիպի պաշտամունք լուկանյան ամֆորայի վրա, մթա 380-370 թթ։ (Լուվր, CA 308)

Էպիկական ավանդույթից զատ, որտեղ հերոսները ապրում և գործում են, այլ ոչ թե համարվում պաշտամունքի առարկա [8], հերոսի պաշտամունքի ամենավաղ գրավոր հիշատակումը վերագրվում է Դրակոնին, մ. թ. ա. VII դարի վերջին աթենացի օրենսդիրին, որը նախատեսում էր, որ աստվածներն ու տեղացի հերոսները, պետք է հարգվեն նախնիների ավանդույթին համապատասխան։ Այսպիսով, սովորույթն արդեն ընդունված էր և կային տեղացի մի քանի հերոսներ[9]։ Գրավոր աղբյուրները ընդգծում են հերոսների դամբարանների և տեմենոսների կամ սրբավայրերի, կարևորությունը, որտեղ խթոնյան ծիսակատարությունները հանդարտեցնում էին նրանց հոգին և դրդում նրանց տալու նախապատվությունը իրենց հիմնադիրը դարձաձ մարդկանց,ում հետ կապված են հիմնարար առասպելները։ Հերոսի սահմանափակ և լոկալ շրջանակում նա «պահպանել է իր մահկանացու կյանքի սահմանափակ և նեղ շահերը։ Նա կօգնի նրանց, ովքեր ապրում էին նրա գերեզմանի մոտ կամ պատկանում էին ցեղին, որի հիմնադիրն ինքն էր», — նշում է Ռոբերտ Պարկերը, վերապահումով, որ Հերակլեսը, իր համահելլենիստական թափով, կրկին դարձավ բացառություն[10] :

Ուիթլի Ջեյմսը մեկնաբանեց եզրափակիչ փուլը, երբ հերոսի պաշտամունքը օգտագործվում էր քաղաք-պետության որպես քաղաքական ժեստի, արքայիկ ազնվական դամբանաթմբում, որը շրջապատված էր աթենացիների կողմից կանգնեցված ստելաներով, Մարաթոնի ճակատամարտի (մ.թ.ա 490 թվական ) դիակիզված քաղաքացի-հերոսների համար, ում նվիրված էր խթոնյան պաշտամունքը, ինչպես ցույց են տվել պեղումները [Ն 2]: Մյուս կողմից, հույն հերոսները տարբերվում էին հռոմեականից, որովհետև հերոսը չէր համարվում համբարձված Օլիմպոսի վրա կամ աստված դարձած, նա գետնի տակ էր, և նրա իշխանությունը զուտ տեղային էր։ Այդ պատճառով հերոսների պաշտամունքը կրում էր խթոնյան բնույթ, և նրանց ծեսերը հիշեցնում էին Հեկատայի և Պերսեփոնեի ծեսերը ավելի շատ, քան Զևսի և Ապոլլոնի ծեսերը` ձոնման արարողությունը մութ ժամերին, զոհեր, որոնք կենդանի չեն բաժանվել։

Վերոնշյալից երկու բացառություններ են եղել` Հերակլեսն ու Ասկլեպիոսը, ում կարելի էր պաշտել որպես հերոսների, այնպես էլ որպես աստվածությունների Խթոնյան ձուլմամբ կամ ողջակիզմամբ։ Պաշտամունքում հերոսներն իրենց այլ կերպ էին պահում, քան հերոսներն առասպելներում։ Նրանք կարող են դիտվել չեզոք ինչպես մարդիկ կամ ինչպես օձերը, և նրանք հազվադեպ են հայտնվում, եթե զայրացած չեն։ Պյութագորասական ասացվածքը խորհուրդ է` տալիս չուտել գետնին ընկած սնունդը, քանի որ «այն պատկանում է հերոսներին»։ Եթե հերոսներին անտեսեն կամ թողնեն չբավարարված, նրանք կարող են չարանալ։ Արիստոփանեսի հատվածական պիեսում անանուն հերոսների երգչախումբը իրեն նկարագրում է որպես ոջիլների, տենդի և ֆուրունկուլների հաղորդող։

Հերոսների և հերոսուհիների ամենավաղ պաշտամունքներից որոշները, լավ հաստատված հնագիտական ապացույցներով, ցամաքային Հունաստանում, ներառում են Մենելայոն, նվիրված Մենելայոսին և Հեղինեին Թերապնե[en]ում Սպարտայի մոտ, տաճար Միկեններում, նվիրված Ագամեմնոնին և Կասսանդրային, ևս մեկը Ամիկլաներում, նվիրված Ալեքսանդրային, և մյուսը իթակեի Պոլիս ծոցում, նվիրված Ոդիսևսին։ Այս ամենը, հավանաբար, թվագրվում է մ.թ.ա. 8-րդ դարով[Ն 3]: Պելոպեսի պաշտամունքը Օլիմպոսում թվագրվում է արքայիկ ժամանակաշրջանում։

Հերոսներ և հերոսուհիներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հերոսների պաշտամունքը ավելի ակնառու է ներկայացվել տղամարդկանց կողմից, չնայած գործնականում երկրպագում էին նաև ընտանեկան խմբերին, որոնք ներգրավում էին կանանց, ովքեր հանդիսանում էին հերոս տղամարդկանց կին, հերոս որդիների (Ալկմենոսի և Սեմելի) մայրեր և հերոս հայրերի դուստրեր[12]։ Ըստ Ոդիսական աշխարհի մասին Ֆինլիի դիտարկումների, որը նա կարդում է որպես 8-րդ դարի ավանդույթների նոստալգիկ թարգմանություն Հունաստանի Խավար դարի մշակույթից՝

Պենելոպեն բարոյական հերոսուհի է դարձել հաջորդ սերունդների համար, բարու և մաքրաբարոյության մարմնացում,որպեսզի հակադրի իրեն անհավատ Կլիտեմնեստրին սպանող Ագամնենոնի կնոջը; բայց "հերոսը" չունի իգական սեռ հերոսների դարաշրջանում[13]

Այնտեղ, որտեղ տեղի պաշտամունքում հերոսների պաշտամունք կար,ինչպիսին էր զոհաբերության կույս Իֆիգենիան, արքայիկ տեղացի նիմփան վերածվել էր լեգենդար անձնավորության։ Մյուս մեկուսացված կանայք պատկերել են տեղական պաշտամունքի նախաձեռնող քրմուհուն։ Լարսոնի կողմից հավաքված պատկերագրական և էպիգրաֆիկական վկայությունները միավորվում են հերոսուհիներին պատկերելու համար հերոսներին նման, սակայն հերոսուհիները անդրոկենտրոն հունական մշակույթում որպես կանոն ցածրահասակ են[Ն 4]:

Հերոսների պաշտամունքի տեսակները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Զոհաբերություններ աստվածային հերոսին և այլ աստվածությանը, պատկերված հունական մարմարի ռելիեֆով մ.թ.ա. 300թ

Ջեյմս Ուիթլին[en] առանձնացնում է հերոսների պաշտամունքի չորս կամ հինգ հիմնական տիպեր[15]։

  • Օյկիստական պաշտամունքի հիմնադիրների կարծիքով, այսպիսի պաշտամունքները ծագել են հելլենիստական աշխարհի գաղութներում[en] Մեծ Հունաստանում և Սիցիլիա (մարզ)ում հիմնադրի գերեզմանին, օյկիստի[en][16]: Վերջերս հերոսացված գերեզմանների պաշտամունքի դեպքում պետք է ենթադրել, որ գերեզմանում ննջած անձը միանշանակ հայտնի էր։ Թուկիդիդեսը (V.11.1) բերում է Բրասիդոսի օրինակը Ամփիպոլիսում։ Կարելի է նաև նշել Բաթթոս I-ին Կիրենա քաղաքից։ «Նման պատմական օրինակները, — զգուշացնում է Ուիթլին, — հստակ զարդարել են արքայիկ ժամանակաշրջանի որոշ պաշտամունքների դամբարանների մեկնաբանությունը»։ Այնպիսի արքայիկ վայրերը, ինչպիսիք են "հերոոնը" Լեֆկանդի[en] և արևմտյան դարպասի մոտ գտնվող Էրեթրեայում չի կարելի հնագիտական մեթոդներով տարբերել դամբարանների (դամբարանների պաշտամունքների) և նախնիների պաշտամունքի ընտանեկան արարողություններից։
  • Հերոսների անունով պաշտամունքներ։ Դասական ժամանակներում հայտնի մի շարք պաշտամունքային վայրեր նվիրված էին հին հունական և ժամանակակից իմաստներով հայտնի հերոսներին, հատկապես «Իլիականից» և «Էպիկական ցիկլի» այլ դրվագներից։ Ջեյմս Ուիթլին[en] այստեղ երկու դիտողություն է անում։ նախ, վաղ «հերիան» (heria) հերոս-տղամարդուն կապում է «կանանց» ավելի վաղ և ուժեղ ներկայության հետ, երկրորդը, որ այնպիսի անհատականությունները, ինչպիսիք են, Ոդիսևսը, Ագամեմնոն և Մենելայոսը, ունեն ամուր տեղական կապեր։ Էդիպի պաշտամունքը Աթենքում և Պելոպոսինը Օլիմպոսում նույնպես համարվում են օրինակներ։
  • Տեղացի հերոսների պաշտամունքը։ Նման տեղացի գործիչները չեն հայտնվում պանելլինյան էպոսների մեջ։ Օրինակներ կարող են ծառայել Ակադեմոսն ու Էրեխտեյոսը Աթենքում։
  • Բրոնզե դարի գերեզմանների պաշտամունքները։ Դրանք ներկայացված են երկաթե դարի հնագիտական մնացորդներով Միկենյան դամբարաններում, որոնք դժվար է ճանաչել։ Բրոնզե դարի աղետի և ավելի վաղ վոտիվ առարկաների միջև Ժամանակի խզման պատճառով, հավանաբար, խախտվել է շարունակականությունը։ Միկեններու Գերեզմանի Ա շրջանի[Grave Circle A, Mycenae] վերևի գրառումը ուղղակի հղվում է հերոսին[17]։ Ուիթլին ենթադրում է, որ, կարող էր կոչվել Արծաթե դարի անանուն ռասան։ Ատտիկայում նման պաշտամունքները կապված են դամբարանների` տոլոսների հետ Տորիկոսում[en] և Ախարնեսում։
  • Հերոս-օրակուլայի պաշտամունքը։ Ուիթլին չի դիմում տեղական պաշտամունքների այս խմբին, որտեղ պաշտում էին օրակուլին, ինչպես Ամփիարայեսի դեպքում, որը կլանվել էր հողի ճեղքով։ Փոքր պաշտամունքներ են զարգացել որոշ անհատների նկատմամբ,որոնք մահացել են բռնի կամ անսովոր մահերով, ինչպես Մարաթոնի ճակատամարտում զոհվածների դեպքում, նաև նրանց, ում կայծակն է սպանել,ինչպես Մեծ Հունաստանում մի շարք հաստատված դեպքերում։

Հերոսները, իշխանավորներն ու աստվածները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հերոսների պաշտամունքը կարող է հսկայական քաղաքական նշանակություն ունենալ։ ԵրբԿլիսթենեսը բաժանեց աթենացիների պատմությունը նոր դեմերի քվեարկության համար, նա խորհրդակցեց Դելֆերի հետ այն մասին, թե որ հերոսների պատվին է նա անվանելու յուրաքանչյուր ստորաբաժանումը:Հերոդոտոսի համաձայն, սպարտացիները իրենց կողմից Արկադիայի նվաճումը վերագրեցին Օրեսթեսի ոսկրերի գողանալուն արկադային քաղաք Տեգեյից[18][19]։ Այսպիսով, սպարտացիներին հաջողվեց օգտագործել Օրեսթես հիշատակը Պելոպոննեսի նկատմամբ իշխանության հավակնությունների գաղափարական հիմնավորման համար[20][21]։ Առասպելների հերոսները հաճախ աստվածների հետ ունենում էին մտերիմ, սակայն հակասական հարաբերություններ։ Այսպիսով, Հերակլեսի անունը նշանակում է «փառք Հերային», չնայած աստվածների թագուհին ամբողջ կյանքում տանջել է նրան:Դա առավել ակնհայտ էր նրանց պաշտամունքային դրսևորումներում։

Թերևս ամենավառ օրինակը Աթենքի թագավոր Էրեխթեյն է, որին սպանել է Պոսեյդոնը, ընտրելով Աթենասին քաղաքի իր հովանավոր-աստծուն[22]։ Երբ աթենացիները երկրպագում էին Էրեխթեյոսին Ակրոպոլիսում, նրանք կոչում էին նրան որպես Էրեխթեյոսի Պոսեյդոն։

Հերոսների ցուցակը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Список божеств в древнегреческой мифологии

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Հերոսների պաշտամունքն ամենուր ունի նույն հատկանիշները, Ինչ նախնիների պաշտամունքը ... նախնիների իսկական պաշտամունքի մնացորդներն օրինակ են ծառայել և իսկական ելակետ են դարձել հերոսների ավելի ուշ հավատքի և պաշտամունքի համար»[4]։
  2. ↑ Մակագրությունները ցույց են տալիս, որ զոհաբերությունները հերոսացված մահացածներին մ.թ.ա.առաջին դարում դեռ կատարվում էին ; թումուլուսը քննարկվում էր Whitleyի մոտ։
    [11]
  3. ↑ Ոդիսականի տաճարի դեպքում այն հիմնված է հելլենիստական ժամանակաշրջանից մեկի վրա։ Գրաֆիտո[en]
  4. ↑ «Հերոսուհիների պաշտամունքը լավ է տեղավորրվում հին հունական մշակույթի հանդեպ մեր հայացքներում, նույնքան ամուր անդրոցենտրիկ, սակայն ոչ այնքան անդրոցենտրիկ, որքան ոմանք կստիպեին մեզ հավատալ »[14]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Parker gives a concise and clear synopsis of hero. Parker, Robert[en], Greek Religion, The Oxford History of Greece and the Hellenistic World (խմբ. Boardman, John[en]; Griffin, Jasper[en]; Murray, Oswyn[en]), Oxford, «Oxford University Press», ISBN 9780191500626։. — «The term 'hero' had a technical sense in Greek religion: a hero was a figure less powerful than a god, to whom cult was paid. He was normally conceived as a mortal who had died, and the typical site of such a cult was a tomb. But various kinds of minor supernatural figure came to be assimilated to the class and, as in the case of Heracles, the distinction between a hero and a god could be uncertain.».
  2. ↑ Carla Maria Antonaccio, An Archaeology of Ancestors: Tomb Cult and Hero Cult in Early Greece (1995) and "Lefkandi and Homer", in O. Anderson and M. Dickie, Homer's World: Fiction, Tradition and Reality (1995); I. Morris, "Tomb cult and the Greek Renaissance" Antiquity 62 (1988:750-61).
  3. ↑ Lane Fox, Robin[en] Travelling Heroes: Greeks and their myths in the epic age of Homer. — reprint. — London: Penguin UK. — С. 34. — ISBN 9780141889863. — «Stories began to be told to individuate the persons who were now believed to be buried in these old and imposing sites.».
  4. ↑ Rohde 1925:125.
  5. ↑ Farnell 1921:283f.
  6. ↑ Coldstream, "Hero cults in the age of Homer", Journal of the Hellenic Society 96 (1976:8-17).
  7. ↑ Antonaccio 1994:395.
  8. ↑ R. K. Hack, "Homer and the cult of heroes", Transactions of the American Philological Association 60 (1929::57-74).
  9. ↑ Carla M. Antonaccio, "Contesting the Past: Hero Cult, Tomb Cult, and Epic in Early Greece" American Journal of Archaeology 98.3 (July 1994:389-410).
  10. ↑ Parker 1988:250.
  11. ↑ American Journal of Archaeology 98.2 (April 1994:213-230)
  12. ↑ Jennifer Lynn Larson, Greek Heroine Cults (University of Wisconsin Press) 1995, собрано доказательство.
  13. ↑ Finley, The World of Odysseus (1954; rev. ed. 1978), p.32f.
  14. ↑ Larson 1995:144)
  15. ↑ Whitley1994:220ff.
  16. ↑ Широкое исследование ойкистских культов: I. Malkin, Religion and Colonization in Ancient Greece (Leiden) 1987:189-266.
  17. ↑ Heinrich Schliemann, Mycenae, adduced by Whitley 1994:222 and note 44
  18. ↑ Геродот, 2001, I, 67—68
  19. ↑ Солин, Собрание достопамятных сведений, I, 90
  20. ↑ Печатнова, 2001, с. 130—131
  21. ↑ Lesky, 1939, s. 1008
  22. ↑ Еврипид. Ион 282

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Carla Antonaccio, An Archaeology of Ancestors: Tomb and Hero Cult in Ancient Greece, 1994
  • Lewis R. Farnell, Greek Hero-Cults and Ideas of Immortality (Oxford), 1921.
  • E. Kearns, The Heroes of Attica (BICS supplement 57) London, 1989.
  • Karl Kerenyi, The Heroes of the Greeks, 1959
  • Gregory Nagy, The Best of the Achaeans: Concepts of the Hero in Archaic Greek Poetry, 1979.
  • Erwin Rohde, Psyche: The Cult of Souls and Belief in Immortality among the Greeks, 1925
  • Jennifer Larson, Greek Heroine Cults (1995)
  • Jennifer Larson, Ancient Greek Cults: A Guide (2007). Routledge. 978-0-415-32448-9
  • D. Lyons, Gender and Immortality: Heroines in Ancient Greek Myth and Cult (1996)
  • D. Boehringer, Heroenkulte in Griechenland von der geometrischen bis zur klassischen Zeit: Attika, Argolis, Messenien (2001)
  • G. Ekroth, The Sacrificial Rituals of Greek Hero-Cults (2002)
  • B. Currie, Pindar and the Cult of Heroes (2005)
  • Геродот История. — М.: Ладомир, 2001. — 752 с. — ISBN 5-86218-353-1
  • Печатнова Л История Спарты, период архаики и классики. — М.: Греко-латинский кабинет, 2001. — 510 с. — ISBN 5-93762-008-9
  • Гай Юлий Солин. «Собрание достопамятных сведений». Сайт «История Древнего Рима». Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  • Lesky. Orestes 1 // Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. — 1939. — Bd. V, 2.
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ