Հիպերֆոկուս

Monotropic and polytropic learning
Մոնոտրոպ և պոլիտրոպ ուսուցում

Հիպերֆոկուս ( անգլ.՝ Hyperfocus), մտավոր կենտրոնացման կամ վիզուալիզացիայի ինտենսիվ ձև, որը կենտրոնացնում է գիտակցությունը որևէ առարկայի, թեմայի կամ առաջադրանքի վրա: Որոշ անհատների մոտ դրանք կարող են ներառել նաև երազներ, հասկացություններ, երևակայություն և մտային այլ առարկաներ: Հիպերֆոկուսը կարող է խանգարել և շեղել անհատին հանձնառելի կամ կարևոր առաջադրանքներ կատարելուց:

Հոգեբուժական տեսանկյունից հիպերֆոկուսը անուշադրության հետ մեկտեղ համարվում է ADHD-ի (Ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշ) ախտանիշ: Այն նաև առաջարկվել է որպես շիզոֆրենիայի և աուտիկ սպեկտրի խանգարման (ASD) ախտանիշ[1][2]:

Հիպերֆոկուսի որպես ախտանիշ առաջարկվող գործոններից մեկը ներառում է ուղեղի կողայինացման հոգեբանական տեսությունը, որում ուղեղի մի կիսագունդը ավելի է մասնագիտանում որոշ նյարդային ֆունկցիաների և ճանաչողական գործընթացների մեջ, քան մյուսը: Անձինք, ովքեր ունեն հիպերֆոկուսի միտում, ինչպիսիք են ADHD ունեցողները, կարող են զգալ «կեղծ անտեսման» ձև, որում ուշադրությունը գերիշխող է ուղեղի մի կողմում, ինչը հանգեցնում է որոշ նեյրոնային կապերի և գործընթացների մյուսների համեմատ ավելի կենտրոնացված լինելուն[3][4]։ Այս գաղափարը ուսումնասիրվում է, սակայն դեռևս գիտականորեն ապացուցված չէ[5][6][7]։

Հիպերֆոկուսը կարող է կապված լինել հոսքի գաղափարի հետ[2]։ Որոշ հանգամանքներում, ինչպես հոսքը, այնպես էլ հիպերֆոկուսը կարող են շահեկան լինել, մինչդեռ մեկ այլ պահի նմանատիպ կենտրոնացումը և վարքագիծը կարող են խանգարել՝ շեղելով ներկայիս առաջադրանքից։ Սակայն, ի տարբերություն հիպերֆոկուսի, հոսքը հաճախ նկարագրվում է ավելի դրական տերմիններով, ինչը ենթադրում է, որ դրանք հակադիր հանգամանքներում կամ ինտելեկտում նույն պայմանի երկու կողմերը չեն[7]։

Հոգեբուժական ախտանիշ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիպերֆոկուսը որոշ դեպքերում կարող է նաև լինել մտավոր խանգարման ախտանիշ։ Երբեմն այն անվանում են պերսևերացիա[2]՝ առաջադրանքների կամ գործունեության փոփոխման անընդունակություն կամ դժվարություն[8], կամ մտավոր/ֆիզիկական արձագանքների (ժեստեր, բառեր, մտքեր) կրկնության դադարեցում՝ չնայած խթանիչի բացակայությանը կամ ավարտմանը[9][10][11][12]։ Այն տարբերակվում է սթերիոտիպիայից՝ շատ կրկնվող և իդիոսինկրատիկ վարքագծից[1]։

Հիպերֆոկուսի կամ պերսևերացիայի հետ կապված պայմանները ներառում են նյարդաբանական զարգացման խանգարումներ, մասնավորապես՝ աուտիզմի և ADHD ունեցողների մոտ: ADHD-ում այն կարող է դրսևորվել որպես հարմարվողական մեխանիզմ կամ զգացմունքային ինքնակարգավորման ախտանիշ։ Միաժամանակ և բարձր ինտելեկտ և սովորելու դժվարություններ ունեցող մարդիկ մեծամասամբ ունենում են հիպերֆոկուս կամ պերսևերացիա[2][1]: Սրանցում հաճախ առկա են կատարողական դիսֆունկցիայի կամ զգացմունքային դիսռեգուլյացիայի նման ախտանիշներ, իսկ ախտորոշման և բուժման բացակայությունը կարող է հանգեցնել հետագա ուղեկցող հիվանդությունների[1]։

ADHD

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ADHD-ում մտքի ձևակերպումը և մտածական գործընթացը կարող են նեյրոտիպիկ մարդկանց համեմատ ավելի դանդաղ լինել[1][13]։ Այս ախտանիշները տեղի են ունենում հիպերֆոկուսի հետ մեկտեղ: Մարդը կարող է հիպերֆոկուսի ենթարկվել, երբ զբաղվում է ինչ-որ «շատ հետաքրքիր և/կամ անմիջապես հաճույք պատճառող գործողություններով, ինչպես համակարգչային խաղերը կամ առցանց զրույցը։ Նման գործողությունների դեպքում կենտրոնացումը կարող է տևել ժամեր»[1]։

ADHD-ն ուշադրությունը ինչ-որ բանի սևեռելու դժվարություն է (ճակատային բլթի գործադիր ֆունկցիա), ոչ թե ուշադրության պակաս[14][15][16]:

Հիպերֆոկուսի հետ հաճախ շփոթելի ախտաբանական վիճակներից են մտքի կամ վարքագծի կրկնությունը, ինչպիսիք են օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարումը (OCD), տրավման[17], իսկ որոշ դեպքերում՝ ուղեղի տրավմատիկ վնասվածքները[8]։

Աուտիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աուտիկ սպեկտրի խանգարման (ASD) 2 հիմնական ախտանիշներն են հնչյունների և շարժումների կրկնությունը և տարբեր առարկաների կամ իրողությունների վրա ֆիկսացիան[18]: Հիպերֆոկուսը այս դեպքում դրսևորվում է իբրև փոփոխվող պայմաններում ուշադրության կենտրոնացման դժվարություն[19]:

Աուտիկ սպեկտրի խանգարում ունեցողների մոտ հիպերֆոկուսի դրսևորման բացատրություններից է այն, որ գործողությունը, որի վրա նրանք կենտրոնանում են, կանխատեսելի է: Անկանխատեսելի իրավիճակներից խուսափումը աուտիզմի ախտանիշներից մեկն է[20], որի արդյուքնում նրանք դժվարանում են իրենց ուշադրությունը կենտրոնացնել անկանխատեսելի առաջադրանքների վրա[18]:

Շիզոֆրենիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շիզոֆրենիան հոգեկան խանգարում է, որը բնութագրվում է իրականությունից կտրվածությամբ, ներառյալ ֆանտաստիկական զառանցանքները, մտածողական դեզօրգանիզացիան և աննորմալ սոցիալական վարքագիծը[21]։ Վերջերս հիպերֆոկուսը սկսել է ուսումնասիրվել որպես մտավոր խանգարման հետ կապված ճանաչողական ախտանիշների մի մաս: Դա նշանակում է չափազանց կենտրոնացած լինել այն տեղեկատվության վրա, որի հետ գործ ունես: Այս վարկածը ենթադրում է, որ հիպերֆոկուսն է պատճառը, որ շիզոֆրենիայով տառապողները դժվարանում են իրենց ուշադրությունը տարածել մի քանի բաների վրա[22]:

Պսիխոպաթիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ ուսումնասիրություններ, ինչպիսին է Նաոմի Սադեի և Էդելին Վերոնայի հետազոտությունը, որը հրատարակվել է Neuropsychology-ում 2008 թվականին[23], ենթադրում է, որ պսիխոպաթները գերկենտրոնացած են պարգևներ ստանալու վրա և արդյունքում՝ իրենց վարքագիծը կարգավորող կոնտեքստային ակնարկները, պատիժները կամ կոնտեստային ինֆորմացիան կարող են խաթարված լինել: Նրանք այնքան են կենտրոնանում իրենց նպատակի վրա, որ ուշադրություն չեն դարձնում որևէ այլ բանի, այդ թվում՝ դրան հասնելու վախի վրա[24][25]:

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Kooij, J. J. S.; Bijlenga, D.; Salerno, L.; Jaeschke, R.; Bitter, I.; Balázs, J.; Thome, J.; Dom, G.; Kasper, S. (1 February 2019). «Updated European Consensus Statement on diagnosis and treatment of adult ADHD». European Psychiatry. 56: 14–34. doi:10.1016/j.eurpsy.2018.11.001. hdl:10651/51910. ISSN 0924-9338. PMID 30453134.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Webb, James T.; Amend, Edward R.; Webb, Nadia E.; Goerss, Jean; Beljan, Paul; Olenchak, F. Richard (2005), Misdiagnosis and Dual Diagnoses of Gifted Children and Adults: ADHD, Bipolar, OCD, Asperger's, Depression, and Other Disorders, Scottsdale, AZ: Great Potential Press, Inc., էջեր 50–51, ISBN 9780910707640, «…there are no empirical data that support hyperfocus as an aspect of ADD/ADHD. In gifted children without ADD/ADHD, this rapt and productive attention state is described by Csikszentmihalyi (1990) as 'flow.' … What has been coined 'hyperfocus' in persons with ADD/ADHD seems to be a less medical-sounding description of perseveration. Thus the apparent ability to concentrate in certain limited situations does not exclude the diagnosis of ADD/ADHD.»
  3. ↑ Zou, Hongliang; Yang, Jian (December 6, 2018). «Exploring the Brain Lateralization in ADHD Based on Variability of Resting-State fMRI Signal». Journal of Attention Disorders (անգլերեն). 25 (2): 258–264. doi:10.1177/1087054718816170. PMID 30520697 – via Sage Publications.
  4. ↑ Helfer, Bartosz; Maltezos, Stefanos; Liddle, Elizabeth; Kuntsi, Jonna; Asherson, Philip (2020-06-29). «Lateralization of attention in adults with ADHD: Evidence of pseudoneglect». European Psychiatry: The Journal of the Association of European Psychiatrists. 63 (1): e68. doi:10.1192/j.eurpsy.2020.68. ISSN 1778-3585. PMC 7443776. PMID 32594941.
  5. ↑ Freed, Jeffrey; Parsons, Laurie (21 October 1998). Right-Brained Children in a Left-Brained World: Unlocking the Potential of Your ADD Child (անգլերեն). Simon and Schuster. ISBN 9780684847931.
  6. ↑ Pfabigan, Daniela M.; Tran, Ulrich S. (21 August 2015). Behavioral and Physiological Bases of Attentional Biases: Paradigms, Participants, and Stimuli (անգլերեն). Frontiers Media SA. ISBN 9782889196401.
  7. ↑ 7,0 7,1 White, Holly A.; Shah, Priti (1 April 2006). «Uninhibited imaginations: Creativity in adults with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder». Personality and Individual Differences. 40 (6): 1121–1131. doi:10.1016/j.paid.2005.11.007. ISSN 0191-8869.
  8. ↑ 8,0 8,1 Priory, "Psychiatric glossary".
  9. ↑ Winn, Philip, ed. (2001), «Perseveration», Dictionary of Biological Psychology, Taylor & Francis, էջ 595, ISBN 9780415136068
  10. ↑ Helm-Estabrooks N (2004). «The problem of perseveration». Semin Speech Lang. 25 (4): 289–90. doi:10.1055/s-2004-837241. PMID 15599818.
  11. ↑ Dictionary.com definition
  12. ↑ Grinnell, Renée (2008). «Perseveration». Psych Central. Արխիվացված է օրիգինալից 16 October 2012-ին. Վերցված է 13 September 2012-ին.
  13. ↑ Goodin, Kate. «Famous People with ADHD». Parenting. Meredith Corporation. Արխիվացված է օրիգինալից 1 July 2017-ին. Վերցված է 22 August 2013-ին. «David Neeleman, Founder of JetBlue Airways … reported in an interview with ADDitude magazine his ADHD prevents him from being detail-oriented and completing doing day-to-day tasks, saying, 'I have an easier time planning a 20-aircraft fleet than I do paying the light bill.'»
  14. ↑ 2012 Burnett Lecture Video, Part 1 of 3, Keynote Speaker: Russell A. Barkley, Ph.D. by UNCCHLearningCenter, retrieved Aug 2013
  15. ↑ 2012 Burnett Lecture, Video, Part 2 of 3, ADHD, Self-Regulation and Executive Functioning Theory, by UNCCHLearningCenter
  16. ↑ 2012 Burnett Lecture Video, Part 3 of 3, Q & A Dr. Russell Barkley by UNCCHLearningCenter - Streamed live on 1 November 2012 Sponsored by the Academic Success Program for Students with LD and ADHD — a UNC-Chapel Hill Learning Center Program in the College of Arts and Sciences — and the UNC General Alumni
  17. ↑ Brasic, James Robert (9 July 2012). «Pediatric Obsessive-Compulsive Disorder Differential Diagnoses». Medscape Reference.
  18. ↑ 18,0 18,1 Ashinoff, Brandon K.; Abu-Akel, Ahmad (2021). «Hyperfocus: the forgotten frontier of attention». Psychological Research. 85 (1): 1–19. doi:10.1007/s00426-019-01245-8 (inactive 3 May 2024). ISSN 0340-0727. PMC 7851038. PMID 31541305.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ DOI inactive as of Մայիս 2024 (link)
  19. ↑ Geurts, Hilde M.; Corbett, Blythe; Solomon, Marjorie (1 February 2009). «The paradox of cognitive flexibility in autism». Trends in Cognitive Sciences (անգլերեն). 13 (2): 74–82. doi:10.1016/j.tics.2008.11.006. ISSN 1364-6613. PMC 5538880. PMID 19138551.
  20. ↑ «Autism spectrum disorder - Symptoms and causes». Mayo Clinic (անգլերեն). Վերցված է 12 March 2022-ին.
  21. ↑ «Schizophrenia - Symptoms and causes». Mayo Clinic (անգլերեն). Վերցված է 12 March 2022-ին.
  22. ↑ Luck, Steven J; Hahn, Britta; Leonard, Carly J; Gold, James M (11 September 2019). «The Hyperfocusing Hypothesis: A New Account of Cognitive Dysfunction in Schizophrenia». Schizophrenia Bulletin. 45 (5): 991–1000. doi:10.1093/schbul/sbz063. ISSN 0586-7614. PMC 6737469. PMID 31317191.
  23. ↑ Sadeh, Naomi; Verona, Edelyn (2008). «Psychopathic personality traits associated with abnormal selective attention and impaired cognitive control». Neuropsychology (անգլերեն). 22 (5): 669–680. doi:10.1037/a0012692. ISSN 1931-1559. PMC 2538613. PMID 18763886.
  24. ↑ Dotterer, Hailey L.; Hyde, Luke W.; Shaw, Daniel S.; Rodgers, Emma L.; Forbes, Erika E.; Beltz, Adriene M. (2020). «Connections that characterize callousness: Affective features of psychopathy are associated with personalized patterns of resting-state network connectivity». NeuroImage. Clinical. 28: 102402. doi:10.1016/j.nicl.2020.102402. ISSN 2213-1582. PMC 7479442. PMID 32891038.
  25. ↑ Worthington, Rachel; Wheeler, Suzanne (2023-01-01). «Hyperfocus and offending behaviour: a systematic review». The Journal of Forensic Practice. 25 (3): 185–200. doi:10.1108/JFP-01-2022-0005. ISSN 2050-8794.

Լրացուցիչ գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]