Մենզուրային նոտագրություն

Մենզուրային նոտագրություն (լատ.՝ mensura – չափ, համաչափ նոտագրություն), նոտագրության համակարգ 13-14-րդ դարերի միջնադարյան Եվրոպայում։ Ի տարբերություն ավելի վաղ հունական նևմային, հայկական խազային (նշվել է մեղեդու շարժումը) և խմբերգային (նշվել է միայն հնչյունի բարձրությունը) նոտագրության՝ մենզուրային նոտագրությունը հնարավորություն է ընձեռել արձանագրելու հնչյունների և՛ բարձրությունը, և՛ հարաբերական տևողությունը։ Նրա անհրաժեշտությունը պայմանավորվել է բազմաձայն երաժշտության զարգացմամբ, քանի որ մոտետներում հնարավոր չէր պահպանել տեքստի յուրաքանչյուր վանկի արտասանությունը միաժամանակ բոլոր ձայներում։

Մենզուրային նոտագրությունը մշակել և նկարագրել են Յ. դե Գառլանդիան, Ու. Օդինգտոնը (13-14-րդ դարեր), Ֆ. Քյոլնեցին, Ֆ. դե Վիտրին, Յ. դը Մուրիսը, Մ. Պադուացին (14-րդ դար), Յ. Տինքտորիսը (15-16-րդ դարեր), Ֆ. Գաֆֆուրիուսը (15-16-րդ դարեր) և ուրիշներ։

13-րդ դարի վերջին հնչյունների և պաուզաների տևողության նշագրման համար օգտագործել են մենզուրային նոտագրության հետևյալ նշանները (տրված է տևողությունների նվազման կարգով, բոլոր տերմինները լատիներեն են). մաքսիմա (կրկնակի լոնգա), լոնգա (երկար), բրևիս (կարճ), սեմիբրևիս, մինիմա, սեմիմինիմա, ֆուզա, սեմիֆուզա։

Մենզուրային նոտագրության զարգացումն պայմանականորեն բաժանել են 2 փուլի. առաջինում (1250–1450) առավել տարածված էին սևացված նոտային նշանները («սև» նոտագրություն)՝ մաքսիման (կրկնակի լոնգա), լոնգան, բրևիսը, սեմիբրևիսը։ Տևողության և պաուզայի յուրաքանչյուր ռիթմ. բաժանում (մենզուրա) ուներ իր անվանումն ու նշանը։ 13-րդ դարում տևողությունների չափման միավորը ընդունված էր լոնգան, 14-րդ դարից՝ ժամանակի արագացմանը համապատասխան՝ բրևիսը։ Երկրորդ փուլում (1450–1600) սևացված նոտային նշանները փոխարինվել են սևով ուրվագծված սպիտակ նշաններով («սպիտակ» նոտագրություն), բացառությամբ՝ ամենափոքր տևողության նշանների։ «Սպիտակ» նոտագրությունն ստեղծվել է առանձին նոտային նշաններից, լիգատուրից (2 կամ ավելի նոտաներ միավորող նշան), նաև պաուզաներից։

Նոտաների տևողությունները լիգատուրներում որոշվել են հատուկ կանոններով, ըստ որի՝ նոտային առանձին նշանների տևողությունների բաժանումը պայմանավորվել է բրևիսով, սեմիբրևիսով, նաև շրջակա այլ նոտաներով։ Այսպես՝ մենզուրա բրևիսն ունի tempus perfectum (տեմպուս պերֆեկտում, բաժանում 3 սեմիբրևիսի) և tempus imperfectum (տեմպուս իմպերֆեկտում, բաժանում 2 սեմիբրևիսի), իսկ սեմիբրևիսը՝ prolatio major (պռոլաթիո մաժոր, perfecta, բաժանում 3 մասի) և prolatio minor (պռոլաթիո մինոր, imperfecta, բաժանում 2 մասի) տեսակներ։ Որպես տարբերակիչ՝ օգտագործել են նաև tempus (կետի) նշանը, որով էր նշանակվում է ժամանակին կիրառվող տևողությունների բոլոր 4 հիմնական տեսակները.

brevis և semibrevis՝ եռամաս, այսինքն՝ tempus perfectum, prolatio major (համապատասխանում է ժամանակակից 9/4, 11/8 չափերին),
brevis՝ եռամաս, semibrevis՝ երկմաս, այսինքն՝ tempus perfectum, prolatio minor (համապատասխանում է ժամանակակից 3/4, 3/8 չափերին),
brevis՝ երկմաս, semibrevis՝ եռամաս, այսինքն՝ tempus imperfectum, prolatio major (համապատասխանում է ժամանակակից 6/4, 6/8 չափերին),
brevis՝ երկմաս, semibrevis՝ երկմաս, այսինքն՝ tempus imperfectum, prolatio minor (համապատասխանում է ժամանակակից 2/4, 4/4։

Գրականություն

Apel, Willi (1961). The Notation of Polyphonic Music, 900–1600 (5th ed.). Cambridge, MA: The Medieval Academy of America. OL 5824900M.
Apel, Willi (1962). Die Notation der polyphonen Musik, 900–1600. Leipzig: Breitkopf & Härtel. [=Apel 1961, in German.]
Bowers, Roger (2001). «Proportional notation». In Sadie, Stanley (ed.). The New Grove Dictionary of Music and Musicians (2nd ed.). London: Grove.
Busse Berger, Anna Maria (1993). Mensuration and Proportion Signs: Origins and Evolution. Oxford: Oxford University Press.
Eggebrecht, Hans Heinrich (1991). Musik im Abendland: Prozesse und Stationen vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Munich: Piper.
Grier, James (1996). The Critical Editing of Music: History, Method and Practice. Cambridge: Cambridge University Press.
Hiley, David; Payne, Thomas B.; Bent, Margaret; Chew, Geoffrey; Rastall, Richard (2001). «Notation: III and IV». In Sadie, Stanley (ed.). The New Grove Dictionary of Music and Musicians (2nd ed.). London: Grove.
Сапонов М.А. Мензуральная ритмика и её апогей в творчестве Гильома де Машо // Проблемы музыкального ритма. Сборник статей. Сост. В.Н.Холопова. Москва, 1978, с.7–47․
Поспелова Р.Л. Западная нотация XI–XIV веков. Основные реформы (на материале трактатов). Москва, 2003.

Արտաքին հղումներ

Thesaurus Musicarum Latinarum, Indiana University. (Collection of original medieval and renaissance writings on music theory, in Latin.)
Early Notation Typesetter, Versilian Studios LLC. (Browser-based application for re-typesetting 16th/17th century typeset mensural notation.)

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է «Հայ երաժշտության հանրագիտարանից», որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։