Մուհաջիրությունը Օսմանյան կայսրությունում

Բալկանյան մուհաջիրների ժամանումը Ստամբուլ, 1912 թվական

Թուրքական մուհաջիրություն, մուսուլմանների (մուհաջիրների) զանգվածային վերաբնակեցում Օսմանյան կայսրությունում 18-20-րդ դարերում[1][2]։ 20-րդ դարի վերջին Անատոլիայի մուսուլմանական բնակչության առնվազն մեկ քառորդը մուհաջիրների հետնորդներն են եղել[3]։

Առաջին վերաբնակեցում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մուսուլմանների վերաբնակեցումը 18-րդ դարի երկրորդ կեսից օսմանյան կայսրության կյանքի անփոխարինելի մաս է դարձել։ Առաջին վերաբնակեցումները տեղի են ունեցել 1771 թվականին՝ ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ Ղրիմի գրավման արդյունքում, սակայն այս երևույթը զանգվածային է դարձել 1854-1856 թվականների Ղրիմի պատերազմի ժամանակ։ Ղրիմի թաթարների արտագաղթը պայմանավորված է եղել քրիստոնեական պետության տիրապետության տակ մնալու դժկամությամբ։ Ղրիմից փախստականների ընդհանուր թիվը, հավանաբար, գերազանցել է կես միլիոնը։

Օսմանյան կայսրություն արտագաղթը միայն մուսուլմանական չի եղել։ Հարյուրավոր ռուս նախկին հավատացյալներ, փախչելով Պետրոս I-ի և Եկատերինայի բարեփոխումներից, բնակություն են հաստատել Դոբրուջայում, Դանուբի երկայնքով և Սև ծովի ափին։ 1848-1849 թվականների հեղափոխությունների ժամանակ բռնաճնշումներից փախչելով՝ հազարավոր մարդիկ փախել են Օսմանյան կայսրություն, հատկապես Հունգարիայից, Չեխիայից և Լեհաստանից։

Ներգաղթյալների այս հոսքերը 1857 թվականին հանգեցրել են «Վերաբնակիչների օրենսգրքի» (թուրքերեն՝ Muhacirin Kanunnamesi) ընդունմանը։ Օրենսգրքի համաձայն, 60 օսմանյան ոսկուց պակաս կապիտալով ամենաաղքատ ընտանիքները պետությունից հող ստանալով ազատվել են հարկերից ու զինվորական ծառայությունից 6 տարով, եթե բնակությունը հաստատել են Ռումելիայում, և 12 տարով, եթե՝ Անատոլիայում։ Տեղահանվածներին երաշխավորվել է, որ կլինի կրոնի ազատություն և պաշտամունքային կառույցներ կառուցելու իրավունք։ 1860 թվականին առևտրի նախարարությանը կից ստեղծվել է փախստականների հարցերով հանձնաժողով (թուրքերեն՝ Muhacirin Komisyonu), որը հաջորդ տարի դարձել է անկախ մարմին։

Արտագաղթի ավելի մեծ ալիք է եղել` պայմանավորված Կովկասյան պատերազմով։ 1864 թվականին Ռուսական կայսրությունը վերահսկողություն է հաստատել Կովկասի լեռնային հատվածի վրա։ Մինչև 1,2 միլիոն մուսուլմաններ, ներառյալ ամբողջ ցեղեր, ռուսական տիրապետությունից փախել են Օսմանյան կայսրություն։ Հաճախ այդ փախուստը պայմանավորված է եղել տեղի բնակչության նկատմամբ ռուսական բանակի, ինչպես նաև վրացական և կազակական անկանոն կազմավորումների կողմից ահաբեկչությամբ[4][5]։

Եվրոպական տարածքների կորուստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թվական Վերաբնակիչների թիվ Ընտանիքիների թիվ
1876 276 389 69 000
1877 198 000 49 000
1878 76 000 19 100
1879 20 763 5324
1880 13 898 3460
1881 23 098 3780
1882 33 941 6396
1883 13 748 2690
1884 13 522 2816
1885 13 365 2807
1886 12 084 2614
1887 10 107 2092
1888 11 753 2506
1889 28 451 6135
1890 23 220 4835
1891 13 778 3024
1892 18 437 3901
1893 18 778 3715
1894 1404 2888
1895 6643 1237
1896 5846 1224
Ընդհանուր 833 225 198 544

1877-1878 թվականների պատերազմի հետևանքները, որոնք ազատագրական էին տեղի բնիկ քրիստոնյա բնակչության համար, աղետալի են դարձել Օսմանյան կայսրության համար, որը կորցրել է տարածքի մոտ մեկ երրորդը և բնակչության ավելի քան 20 %-ը։ Եվրոպական տերությունների օկուպացիայի տակ հայտնված տարածքներում սկսվել են մուսուլմանների զանգվածային սպանություններ, ինչի արդյունքում մոտ մեկ միլիոն մարդ փախստական է դարձել, որոնցից միայն կեսն է պատերազմի ավարտից հետո վերադարձել իրենց տները։ Սպանվել կամ սովից մահացել են 260,000 մարդ։

Ղրիմի և Հյուսիսային Կովկասի նախկին բնակիչների համար, ովքեր տեղափոխվել էին եվրոպական Օսմանյան տարածքներ, սա այդ պահին երկրորդ փախուստն է եղել։ Օսմանյան կայսրությունում մնացած 500,000 մուհաջիրները մասամբ մնացել են Ստամբուլում, մնացածը տեղափոխվել՝ Անատոլիա, կայսրության կողմից վերահսկվող Բալկանների մի մաս, Կրետե և Սիրիա։ Օսմանյան կայսրությունը նպատակաուղղված կերպով մուհաջիրներին բնակեցրել է հայաբնակ տարածքներում՝ նպատակ ունենալով փոխել ժողովրդագրական իրավիճակը։

Օսմանյան կայսրության համար հաջորդ հարվածը Բալկանյան պատերազմում կրած պարտությունն է եղել։ Կայսրությունը կորցրել է եվրոպական տարածքների 80 %-ը՝ 4,2 միլիոն բնակչությամբ (կայսրության բնակչության մոտ 15 %-ը)։ Ալբանիայի, Մակեդոնիայի և Թրակիայի կորուստը, որոնք ավելի քան 500 տարի կայսրության կազմում էին և հանդիսանում էին ամենազարգացած նահանգները, հանգեցրել է մարդկային, տնտեսական և մշակութային աղետի։ Պատերազմը հանգեցրել է փախստականների հսկայական քանակի՝ մոտ 800,000 մարդու, որոնց կեսը մուսուլմաններ էին։ Զգալի թվով փախստականներ են մահացել Սիրիայից զորքերի բերած խոլերայից։ Մարդկանց նման զանգվածի վերաբնակեցումը հսկայական խնդիրներ է առաջացրել։ Սակայն տարածքների այս կորուստը հանգեցրել է նրան, որ պատմության մեջ առաջին անգամ էթնիկ թուրքերը կազմել են կայսրության բնակչության մեծամասնությունը, իսկ զարգացած եվրոպական նահանգներից եկածները կազմել են Օսմանյան էլիտայի մեծ մասը։

Թուրքական պատմական հիշողության մեջ այս իրադարձությունները 1870-ականներից մինչեւ 1913 թվականի Բալկանյան պատերազմների ավարտը հայտնի են որպես «աղետ» (թուրքերեն՝ sökümü, թարգմանաբար` զինաթափում)։

Տեղահանություններ և բնակչության փոխանակում Հունաստանի հետ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19-րդ դարի վերջին - 20-րդ դարի սկզբին, քաղաքական և ռազմական պատճառներով, Փոքր Ասիայում և Բալկաններում վերացվել են մի շարք էթնիկ և կրոնական համայնքներ, այս գործընթացն ազդել է ավելի քան 3 միլիոն մարդու վրա։ Մինչև 1914 թվականը փախստականները հիմնականում մուսուլմաններ էին։ Եվրոպական տարածքների կորստից թուրքական կոլեկտիվ տրավման թուրքերին հանգեցրել է այն համոզմանը, որ անհրաժեշտ է հայրենիք ստեղծել Փոքր Ասիայում, որը հիմնականում բնակեցված է մուսուլմաններով, ինչը հանգեցրել է հույների և հայերի վտարմանը Օսմանյան կայսրությունից։ Արդյունքում տեղի է ունեցել հայերի և հույների ցեղասպանություն։ Այս պատմական ֆոնին որոշում է կայացվել Հունաստանի և Թուրքիայի միջև էթնիկ փոքրամասնությունների փոխանակման մասին։

Պատերազմի ժամանակ օսմանցիների վերահսկողության տակ մնացած Արևելյան Թրակիայից մոտ 50 000 բուլղարացիներ փախել են Բուլղարիա, նույն թվով թուրքեր փախել են հակառակ ուղղությամբ։ Փախստականների վիճակը բարելավելու համար 1913 թվականի սեպտեմբերի 29-ին Բուլղարիան և Թուրքիան ստորագրել են արձանագրություն խաղաղ բնակչության փոխանակման մասին, ըստ որի նախատեսվել է համատեղ հանձնաժողով, որը պետք է գնահատական տար լքված գույքին։ Այս ծրագրերը չեն իրականացել Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառով, սակայն մոդել են ծառայել բնակչության փոխանակման հաջորդ համաձայնագրի համար։ 1914 թվականի սկզբին Թալեաթ փաշան «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության ներկայացուցիչ Մահմուդ Ջելալին հանձնարարել է թյուրքացնել կայսրության արևմտյան ափը։ Դա իրականացնելու համար Ջելալը, «Հատուկ կազմակերպության» հետ միասին, սպառնալիքներով և ահաբեկումներով ստիպել է 200,000 հույների փախչել Էգեյան ծովի հունական կղզիներ։ Նույն թվականի մայիսին Օսմանյան կառավարությունը պայմանագիր է կնքել Հունաստանի վարչապետ Վենիզելոսի հետ հույն և թուրք բնակչության կամավոր փոխանակման մասին, սակայն այս պայմանագիրը նույնպես կասեցվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառով։ Պատերազմի ժամանակ հույները, ի տարբերություն հայերի և ասորիների, զանգվածային սպանությունների չեն ենթարկվել, սակայն Հունաստանի՝ Անտանտի կողմից պատերազմին միանալուց հետո շատ հույներ տեղափոխվել են Անատոլիայի խորքերը՝ անհավատարմության մտավախությունների պատճառով։ Հույն զինվորները հիմնականում զորակոչվել են աշխատանքային գումարտակներ։

Մուդրոսի զինադադարից հետո հույները նկրտումներ են ունեցել Զմյուռնիայի նկատմամբ և 1919 թվականի մայիսին գրավել այս քաղաքը։ Հունական բանակի հետ միասին վերադարձել են քաղաքը լքած հույն փախստականները։ Անտանտի երկրների և Օսմանյան կայսրության միջև Սևրի հաշտության պայմանագիրը արձանագրել է հունական այս ձեռքբերումները։ Սակայն Անատոլիայի ազգայնական տրամադրված բնակչությունը հրաժարվել է ճանաչել պայմանագիրը։ Օգտվելով դրանից՝ հունական բանակը խորացել է Անատոլիայի ներսում, սակայն 1921 թվականի սեպտեմբերին Անկարայի մոտ դիմակայության հանդիպելով կանգնել է։ 1922 թվականի սեպտեմբերի 9-ին Զմյուռնիան գրավվել է թուրքական զորքերի կողմից։ Վախենալով թուրքերի բռնաճնշումներից հունական բնակչության ճնշող մեծամասնությունը, հավանաբար 400,000-ից 500,000-ի սահմաններում, նույնպես փախել է։ Այդ ժամանակ Օսմանյան կայսրության տարածքում մնացել էին երկու մեծ հունական համայնքներ՝ Կենտրոնական Անատոլիայում և Պոնտոսի հույները՝ Սև ծովի արևելյան ափին։ Անատոլիայի հույների և Հունաստանի մուսուլմանների փոխանակման առաջարկն առաջին անգամ հնչեցրել է Ֆրիտյոֆ Նանսենը և դրական է ընդունել 750 000 ներգաղթյալ ընդունած Հունաստանը։ Ենթադրվում էր նրանց փոխանակել 600 000 մուսուլմանների հետ, ինչը պետք է մեղմացներ Հունաստանում բնակարանային խնդիրը։ Փոխանակման պայմանագիրը կնքվել է Լոզանում 1923 թվականի հուլիսի 24-ին և օրինականացրել 1912 թվականից ի վեր տեղի ունեցած բոլոր տեղահանությունները։ Քանի որ մուսուլման բնակչությունը հիմնականում ներկայացված էր գյուղացիների կողմից, Անատոլիայում նրանց վերաբնակեցումը կատարվում էր համապատասխան կլիմա ունեցող տարածքներում։ Վերաբնակեցման հանձնաժողովը շարունակել է իր աշխատանքը մինչև 1934 թվականը։

Թուրքիայի Հանրապետության հռչակման պահին մուհաջիրները և նրանց հետևորդները կազմում էին բնակչության 20 %-ը։ Թուրքական քաղաքականության համաձայն, նախատեսվում էր հանրապետության կրոնական միատարրացում, և բնակչության փոխանակումը ընկալվում էր որպես թուրք ազգի կառուցման անհրաժեշտ մաս, և առևտրային և արդյունաբերական միջին խավի իրական կորուստը, որը բաղկացած էր քրիստոնյա փոքրամասնություններից, այն գինն էր, որը երկիրը վճարում էր լիակատար անկախության համար։

Մուսուլման փախստականները ժամանակակից Թուրքիայում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1989 թվականին Բուլղարիայի կառավարությունը ակտիվացրել է թուրք-մուսուլմանական էթնիկ փոքրամասնության բռնի ձուլման քաղաքականությունը, ինչը հանգեցրել է 344 000 բուլղարացի թուրքերի փախուստին Թուրքիա։ Սակայն Թուրքիան չի կարողացել իր մոտ տեղավորել այդքան փախստականներ, և նրանց մեծ մասը մեկ տարի անց վերադարձել է Բուլղարիա։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Pekesen, Berna (2012 թ․ մարտի 7). «Expulsion and Emigration of the Muslims from the Balkans».
  2. Sanikidze, George (2018 թ․ ապրիլի 1). «Muslim Communities of Georgia: Old Problems and New Challenges». Islamophobia Studies Journal. 4: 247–265. doi:10.13169/islastudj.4.2.0247. ISSN 2325-8381.
  3. «Unutulan Mübadil Romanlar: 'Toprağın kovduğu insanlar'» [Forgotten Exchanged Novels: 'People driven out by the land'] (թուրքերեն). 2021 թ․ փետրվարի 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 1-ին.
  4. odatv4.com. «Suriyeli göçmenler muhacir kavramına uyuyor mu». www.odatv4.com (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունվարի 30-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  5. «Bülent Şahin Erdeğer | "Muhacir" mi "kaçak" mı? Suriyeli göçmenler neyimiz olur?». Independent Türkçe (թուրքերեն). 2019 թ․ հուլիսի 30. Վերցված է 2023 թ․ հունվարի 30-ին.

Մատենագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]