Նախնադարյան Իտալիա

Նախնադարյան Իտալիա, երկրի պատմության ժամանակաշրջան, որը սկսվել է հին քարի դարից, երբ բանական մարդիկ առաջին անգամ գաղութացրել են Իտալիայի տարածքը և ավարտվել երկաթի դարում, երբ առաջին գրավոր գրառումները հայտնվեցին Կղզային Իտալիայում։

Հին քարի դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վեներե դի Սավինյանո .

Նախապատմական ժամանակներում Իտալական թերակղզին բավականին տարբերվում էր ներկայիս ձևից։ Սառցադաշտային ժամանակաշրջանում, օրինակ, ծովի մակարդակն ավելի ցածր էր, իսկ Էլբա և Սիցիլիա կղզիները մայրցամաքին միացած էին։ Ադրիատիկ ծովը սկսվում էր այժմյան Գարգանո թերակղզուց, և այդտեղից մինչև Վենետիկ, պարարտ հարթավայր էր՝ խոնավ կլիմայով։

Առաջին մարդկանց ժամանումը եղել է 850 000 տարի առաջ Մոնտե Պոջիոլոյում[1]։

Նեանդերթալյան մարդու առկայությունը ապացուցվել է հնագիտական գտածոներում, որոնք թվագրվում են մոտ 50 000 տարի առաջ (վերին պլեյստոցեն)։ Գոյություն ունեն մոտ քսան այդպիսի վայրեր, որոնցից ամենակարևորն է Գրոտտա Գուատտարին Սան Ֆելիչե Չիրչեոյում՝ Տիրենյան ծովի ափին։

Բանական մարդը հայտնվել է վերին հին քարի դարում[2]։ 2011 թվականի նոյեմբերին Անգլիայի Օքսֆորդի ռադիոածխածնային արագացուցիչի բաժանմունքում անցկացրել են փորձարկումներ նեանդերթալացու կաթնատամների վրա, որոնք հայտնաբերվել էին 1964 թվականին Գրոտտա դել Կավալլոյում և թվագրվում էին 43,000-45,000 տարի առաջվա[3]։

2011 թվականին Սարդինիայի ամենահին ամբողջական մարդկային կմախքը (կոչվում է Ամսիկորա) հայտնաբերվել է Մարինա դի Արբուսում։ Գիտնականները այն թվագրում են 8500 տարի առաջվա (անցումային շրջան միջին քարի և նոր քարի դարերի միջև)[4]։

Նոր քարի դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարդիումի խեցեգործությունը նորքարեդարյան դեկորատիվ ոճ է, որն իր անվանումն ստացել է կավի վրա Cardium edulis-ի` ծովային փափկամարմինի խեցու արտատպումից։ Որոշ հնէաբանների կողմից այս մշակույթին տրվել է «Արտատպված իրեր» այլընտրանքային անվանումը, քանի որ արտատպումները բացի Կարդիումի խեցուց լինում էին նաև եղունգներ կամ սանրեր[5]։

Լի Մուրիի շրջանաձև գերեզմանները Արցակենայում, Իտալիայի ամենահին մեգալիթյան վայրերից մեկը

«Արտատպված իրեր» մշակույթը տարածվում էր ամբողջ Իտալիայով մինչև Լիգուրյան ծովի ափ։

Խեցեգործության այս ոճն իր անունը տվել է միջերկրածովյան նորքարեդարյան հիմնական մշակույթին, որն տարածվում է Ադրիատիկ ծովից մինչև Պորտուգալիայի Ատլանտյան օվկիանոսի ափերը, և հարավից մինչև Մարոկկո[6]։

Ուշ նոր քարի դարից սկսած Վալլե Դ՚Աոստա, Պիեմոնտը, Լիգուրիան, Տոսկանան և Սարդինիան, մասնավորապես, ներգրավված էին համաարևմտյան եվրոպական մեգալիթյան ֆենոմենում։ Ավելի ուշ՝ բրոնզի դարում, մեգալիթյան կառույցներ կառուցվեցին նաև Լատիումում, Պուլիայում և Սիցիլիայում[7]։ Վերջինիս, մոտավորապես մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի վերջին, Սարդինիայից ներմուծեց ատլանտյան աշխարհին բնորոշ մշակութային ասպեկտներ, ներառյալ փոքր դոլմենանման կառույցների մշակույթը, որը ներառում էր ամբողջ Միջերկրական ծովի ավազանը[8]։

Պղնձի դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գաուդոյի մշակույթի խեցեղեն

Ռեմեդելլոյի, Ռինալդոնեի և Գաուդոյի մշակույթները Իտալիայի ուշ նոր քարի դարի մշակույթներից են, որոնք հիմնականում հայտնաբերվել են ներկայիս Լոմբարդիա, Տոսկանա, Լատիում և Կամպանիա շրջաններում։ Դրանք երբեմն նկարագրվում են որպես էնեոլիթյան մշակույթներ՝ պարզունակ պղնձե գործիքների օգտագործման պատճառով։ Այլ կարևոր թերակղզու և կղզիների էնեոլիթյան մշակույթները հաճախ կապված է վերջիններիս հետ։ Դրանցից են Լատերզայի մշակույթը Ապուլիայում և Բազիլիկատայում, Աբեալզու-Ֆիլիգոսայի մշակույթը Սարդինիայում, Կոնելլե-Օրտուչիոյի մշակույթը Աբրուցոյում և Մարկեում, Սեռաֆերլիչիոյի մշակույթը Սիցիլիայում և Սպիլամբերտոյի մշակույթը Էմիլիա-Ռոմանիայում։

Այս ժամանակաշրջանում Հյուսիսային Իտալիայի և Սարդինիայի բնակչության կողմից կանգնեցվել են ամենավաղ մենհիրները, որոնց վրա հաճախ պատկերված էին զենքեր։ Հնարավոր տափաստանային ծագման այս քանդակագործական ավանդույթը (Յամնայայի մշակույթ)[9] որոշ շրջաններում պահպանվել է մինչև բրոնզի դար և նույնիսկ մինչև երկաթի դար[10]։

Բեկերի մշակույթը նշում է անցումը էնեոլիթյան և վաղ բրոնզի դարաշրջանի միջև։

Վաղ բրոնզեդարյան դաշույններ Իտալիայից

Բրոնզի դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իտալական բրոնզի դարը պայմանականորեն բաժանված է չորս ժամանակաշրջանի.

Վաղ բրոնզի դար Ք․ ա․ 2300–1700
Միջին բրոնզի դար Ք․ ա․ 1700–1350
Ուշ բրոնզի դար Ք․ ա․ 1350–1150
Զարգացած բրոնզի դար Ք․ ա․ 1150–950

Վաղ բրոնզի դարը ցույց է տալիս նոր մշակույթի սկիզբը Հյուսիսային Իտալիայում և առանձնանում է Փոլադայի մշակույթով։ Փոլադայի բնակավայրերը հիմնականում տարածված էին խոնավ վայրերում, ինչպիսիք են մեծ լճերի և բլուրների շուրջը Ալպերի եզրին։ Տոպպո Դեգուցո և Լա Ստարզա քաղաքները հայտնի էին որպես Պալմա Կամպանիայի մշակույթի պրոտո-ապենինյան փուլի կենտրոն, որը տարածված էր Հարավային Իտալիայում այս ժամանակաշրջանում[11]։

Միջին բրոնզի դարը, որը հայտնի է որպես Ապենինյան բրոնզի դար Կենտրոնական և Հարավային Իտալիայում, այն ժամանակաշրջանն էր, երբ բնակավայրերը ստեղծվեցին ինչպես հարթավայրերում, այնպես էլ բարձրադիր վայրերում։ Ըստ դամբարանների՝ այս ժամանակաշրջանում զգացվում էր հիերարխիա սոցիալական խմբերի միջև։ Տոպպո Դագուցոյում հայտնաբերված երկհարկ գերեզմանը էլիտար խմբերի աճի օրինակ է։ Վերին հարկում հայտնաբերվել է մոտ 10 կոտրված կմախք՝ առանց որևէ առարկայի, մինչդեռ ստորին մակարդակում հայտնաբերվել են տասնմեկ կմախքներ՝ տարբեր արժեքավոր իրերով․ 6 տղամարդ՝ բրոնզե զենքերով, 4 կանայք՝ ուլունքներով, և մեկ երեխա[11][12]։

Ուշ բրոնզի դարը, որը հայտնի է որպես Կենտրոնական Իտալիայի ենթապենինյան ժամանակաշրջան, այն ժամանակաշրջանն է, երբ բնակավայրերը տեղափոխվում են պաշտպանված վայրեր։ Այս ժամանակ բնակավայրերի հիերարխիան ակնհայտորեն հայտնվեց քաղաքներում[11]։

Զարգացած բրոնզի դարում Ապենինյան թերակղզու մեծ մասը միավորված էր Պրոտովիլյանովյան մշակույթի մեջ[11][13]։

Փոլադայի մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պոլադա մշակույթի կերամիկա

Փոլադայի մշակույթը (Բրեշիայի մոտ) եղել է մշակութային հորիզոն, որը ձգվել է արևելյան Լոմբարդիայից և Վենեցիայից մինչև Էմիլիա և Ռոմանիա, ձևավորվել է Ք․ա․ 2-րդ հազարամյակի առաջին կեսինՇվեյցարիայից և Հարավային Գերմանիայից մարդկանց ժամանմամբ[14]։

Բնակավայրերը սովորաբար կազմված են եղել կուտակված կացարաններից. տնտեսությունը բնութագրվում էր գյուղատնտեսական և հովվական գործունեությամբ, զբաղվում էին նաև որսով և ձկնորսությամբ, ինչպես նաև պղնձի և բրոնզի մետաղագործությամբ (կացիններ, դաշույններ և այլն)։ Կավագործությունը կոպիտ էր և սևավուն[15]։

Նուրագիական քաղաքակրթություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սարդինիայի բրոնզե արձանիկ, որը, հավանաբար, պատկերում է ցեղի ղեկավարին, Կալiարի, Ազգային հնագիտական թանգարան:

Գտնվելով Սարդինիայում՝ Նուրագիական քաղաքակրթությունը, որը գոյատևել է վաղ բրոնզի դարից (մ.թ.ա. 18-րդ դար) մինչև մ.թ. երկրորդ դարը, երբ կղզին արդեն հռոմեականացված էր, զարգացել է Բոնանարոյի ժամանակաշրջանում՝ նախկինում գոյություն ունեցող մեգալիթյան մշակույթներից։ Կառուցել են դոլմեններ, մենհիրներ։

Նուրագեի աշտարակները միաձայն համարվում են Եվրոպայի ամենալավ պահպանված և ամենամեծ մեգալիթյան մնացորդները։ Դրանց օգտագործումը դեռևս քննարկվում է. մինչդեռ գիտնականների մեծամասնությունը դրանք համարում էր որպես ամրոց, մյուսները դրանք համարում են տաճարներ։

Սու Նուրաքսի նուրագե գյուղ

Հին սարդինացիները՝ որպես ռազմիկ և ծովային ժողովուրդ, բարգավաճ առևտուր էին անում միջերկրածովյան մյուս ժողովուրդների հետ։ Սա երևում է տարբեր ծայրերում այս քաղաքակրթությանը բնորոշ առանձնահատկություններով իրերի հայտնաբերումը, օրինակ՝ սաթ Բալթիկ ծովից, փոքր բրոնզե աֆրիկյան գազանների կերպարներ, Արևելյան Միջերկրականից զենքեր և Միկենյան կերամիկա։ Ենթադրվում է, որ հնագույն սարդինացիներին կամ նրանց մի մասը կարելի է նույնացնել Շերդենի՝ այսպես կոչված ծովային ժողովուրդներից մեկի հետ, որը հարձակվել էր Հին Եգիպտոսի և Արևելյան Միջերկրական այլ շրջանների վրա[16]։

Սարդինիայի քաղաքակրթության այլ բնօրինակ տարրեր ներառում են տաճարները, որոնք հայտնի են որպես «Սուրբ աղբյուրներ», որոնք նվիրված են սուրբ ջրերի պաշտամունքին, հսկաների դամբարանները[17], Մեգարոնի տաճարները, դատակաբ և ժամանցի մի շարք կառույցներ և բազմաթիվ բրոնզե արձանիկներ, որոնք հայտնաբերվել են նույնիսկ էտրուսկական դամբարաններում, ինչը հուշում է երկու ժողովուրդների միջև ամուր հարաբերությունների մասին։ Այս քաղաքակրթության մեկ այլ կարևոր տարր են Մոնտ Պրամայի հսկաները[18], թերևս Միջերկրական ծովի արևմտյան ամենահին մարդակերպ արձանները։

Սիցիլիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թափսոսի մշակույթի խեցեղեն
Սիցիլիայում գտնվող դոլմեն

Բրոնզի դարաշրջանում Սիցիլիայում ծնված ամենակարևոր մշակութային բնութագրերից պետք է նշել Կաստելլուչիոյի (հին բրոնզի դար) և Թափսոսի (միջին բրոնզի դար) մշակույթները։ Երկուսն էլ առաջացել են կղզու հարավարևելյան մասում։ Այս մշակույթներում, մասնավորապես Կաստելլուչիոյի մշակույում, ակնհայտ են Էգեյան ծովի ազդեցությունները, որտեղ ծաղկում էր հելլանական քաղաքակրթությունը։

Ֆիլիկուդիի Կապո Գրացիանո գյուղը

Որոշ փոքր հուշարձաններ, որոնք թվագրվում են այս ժամանակահատվածին, օգտագործվում էին որպես դամբարաններ և գտնվել են գրեթե ամենուր՝ և՛ կղզու ներքին հատվածում, և՛ ափերի երկայնքով[19]։

Արևմտյան (Իբերիա-Սարդինյան) տիպին է պատկանում Բել Բեյքերի մշակույթը, որը հայտնի է Սիցիլիայի հյուսիսարևմտյան և հարավ-արևմտյան ափերի վայրերից, որոնք նախկինում զբաղեցնում էին Կոնկա դ'Օրո մշակույթը, մինչդեռ ուշ բրոնզի դարում նշաններ կան Սիցիլիայի հյուսիս-արևելքում։ մշակութային osmosis ժողովրդի հետ թերակղզում, որը հանգեցրել է տեսքը Proto-Villanovan մշակույթի ժամը Milazzo, թերևս կապված է ժամանելու Sicels[20]։

Բրոնզե դարում մոտակա Էոլյան կղզիներում զարգացան Կապո Գրացիանոյի և Միլացոյի մշակույթները, և հետագայում՝ Աուսոնիոյի մշակույթները (բաժանված երկու փուլերի՝ I և II)[21]։

Պալմա Կամպանիայի մշակույթը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պալմա Կամպանիայի մշակույթը ձևավորվել է մ.թ.ա. III հազարամյակի վերջում և ներկայացնում է Կամպանիայի վաղ բրոնզի դարը։ Այն իր անվանումը ստացել է Պալմա Կամպանիա տեղանքից, որտեղ հայտնաբերվեցին առաջին գտածոները։

Այս մշակույթի շատ գյուղեր թաղվել են հրաբխային մոխրի տակ Վեզուվ լեռան ժայթքումից հետո, որը տեղի է ունեցել մ.թ.ա. 2000 թվականին կամ կարճ ժամանակ անց[22]։

Ապենինյան մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապենինյան մշակույթը Կենտրոնական և Հարավային Իտալիայի մշակութային համալիրն է, որն իր ամենալայն իմաստով ընդգրկում է բրոնզի դարը։ Նեղ իմաստով, որն ավելի հաճախ օգտագործվում է այսօր, այն վերաբերում է միայն միջին բրոնզի դարի ավելի ուշ փուլին՝ մ.թ.ա. 15-րդ և 14-րդ դարերին։

Ապենինյան մշակույթի մարդիկ, գոնե մասամբ, հովիվներ էին, որոնք արածեցնում էին իրենց սմբակավորներին լեռնային կենտրոնական Իտալիայի մարգագետիններում և պուրակներում, ներառյալ Հռոմի Կապիտոլիում բլրի վրա։ Վկայություններ կան, որ հովիվները ամառային արոտավայրերի միջև ճանապարհորդելիս ժամանակավոր ճամբարներ են կառուցել կամ ապրել քարանձավներում և ժայռային ապաստարաններում։ Այնուամենայնիվ, նրանց տիրույթը սահմանափակված չէր բլուրներով, ոչ էլ նրանց մշակույթը սահմանափակվում էր անասնապահությամբ, ինչպես երևում է բնակավայրերը լավ պաշտպանված էին և գտնվում էին փոքր-ինչ զգալի ափամերձ վայրերում։

Տեռամարե

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տեռամարե տներ

Տեռամարեն միջին և ուշ բրոնզեդարյան մշակույթ էր մ.թ.ա. 16-րդ և 12-րդ դարերի միջև, ներկայիս Պիանուրա Պադանայի տարածքում (հատկապես Պանարո գետի երկայնքով, Մոդենայի և Բոլոնիայի միջև)[23]։ Վաղ շրջանում մարդիկ ապրում էին գյուղերում, որոնց միջին բնակչությունը կազմում էր մոտ 130 մարդ, ապրում էին փայտե տնակներում. դրանք ունեին քառակուսի ձև կառուցված հողի վրա, բայց հիմնականում առվակի մոտ, ուղիղ անկյան տակ իրար հատող ճանապարհներով։ Տեռամարե մշակույթի ընթացքում այս բնակավայրերը վերածվել են շերտավորված գոտիների՝ մինչև 15-20 հա տարածքով (մոտ 1500-2000 մարդ) ավելի մեծ բնակավայրերի, որոնք շրջապատված են ավելի փոքր գյուղերով։ Հատկապես հետագա ժամանակաշրջանում ամրացված բնակավայրերի համամասնությունը մոտենում էր 100%-ի։

Մոտ մ.թ.ա 12-րդ դարում Տեռամարեի համակարգը փլուզվեց, բնակավայրերը լքվեցին, իսկ բնակչությունը տեղափոխվեց հարավ, որտեղ նրանք խառնվեցին ապենինյան ժողովուրդներին[23]։ Այս բնակչության ազդեցությունը, որը լքել է Պո գետի հովիտը և շարժվել դեպի հարավ, կարող է ընկած լինել Տիրենյան մշակույթի հիմքում, որն ի վերջո հանգեցրել է պատմական էտրուսկներին՝ հիմնված հնագիտական ապացույցների և հույների կողմից գրանցված վաղ լեգենդների միջև զարմանալի մակարդակի համապատասխանության վրա[23]։

Կաստելիերի

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաստելիերի քաղաքակրթությունը զարգացավ Իստրիայում միջին բրոնզի դարում, իսկ ավելի ուշ ընդլայնվեց դեպի Ֆրիուլի, ժամանակակից Վենեցիա Ջուլիա, Դալմաթիա և հարևան տարածքներ [24]։ Այն տևեց ավելի քան մեկ հազարամյակ՝ մ.թ.ա. 15-րդ դարից մինչև մ.թ.ա. 3-րդ դարի հռոմեական նվաճումները։ Այն ստացել է իր անվանումը մշակույթը բնութագրող ամրացված թաղամասերից (Castellieri, ֆրիուլիերեն՝ cjastelir):

Կաստելիերի քաղաքակրթության էթնիկ պատկանելությունը անորոշ է, թեև այն, ամենայն հավանականությամբ, նախահնդեվրոպական ծագում ունի, որը գալիս է ծովից։ Առաջին կաստելիերը իսկապես կառուցվել են Իստրիայի ափերի երկայնքով և ներկայացնում են նույն մեգալիթյան տեսքը, որը բնութագրում էր այն ժամանակվա միկենյան քաղաքակրթությունը: Ժողովրդի իլլիական ծագման մասին վարկածները չեն հաստատվում։

Կաստելիերը ամրացված թաղամասեր էին, որոնք սովորաբար գտնվում էին բլուրների կամ լեռների վրա կամ ավելի հազվադեպ (օրինակ՝ Ֆրիուլիում) հարթավայրերում։ Դրանք կազմված էին մեկ կամ մի քանի համակենտրոն պարիսպներից՝ կլորացված կամ էլիպսաձև ձևով, Իստրիայում և Վենեցիա Ջուլիայում, կամ քառանկյուն՝ Ֆրիուլում, որի ներսում գտնվում էր բնակելի տարածքը։

Մի քանի հարյուր կաստելիերներ հայտնաբերվել են Իստրիայում, Ֆրիուլիում և Վենեցիա Ջուլիայում։ Ամենամեծ կաստելիերը Նեսաքտիումն է Հարավային Իստրիայում՝ Պուլայից ոչ հեռու։

Կանեգրատե մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կանեգրատե մշակույթի կերամիկական գտածոները

Կանեգրատե մշակույթը զարգացել է բրոնզի դարի կեսերից (մ.թ.ա. 13-րդ դար) մինչև երկաթի դար Պիանուրա Պադանայում, այժմյան արևմտյան Լոմբարդիայում, արևելյան Պիեմոնտում և Տիչինոյում։ Այն ստացել է իր անունը Կանեգրատե քաղաքից, որտեղ 20-րդ դարում հայտնաբերվել են մոտ հիսուն դամբարաններ՝ կերամիկական և մետաղական իրերով։ Այն իրենից ներկայացնում է նախակելտական[25]։ բնակչության առաջին միգրացիոն ալիքը, Ալպերի հյուսիս-արևմուտքից շարժվեցին և բնակություն հաստատեցին Պոի ավազանի արևմտյան հատվածում՝ Մաջորե և Կոմո լճերի միջև։ Նրանք բերեցին հուղարկավորության նոր պրակտիկա՝ դիակիզումը, որը փոխարինեց թաղմանը[26]։

Պրոտո- Վիլանովյան ցինեարային կարաս Ալումիերից

Պրոտո-վիլանովյան մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դա բրոնզի դարի վերջի (մ.թ.ա. 12-10-րդ դար) մշակույթ էր, որը տարածված էր Իտալիայի թերակղզու մեծ մասում և հյուսիս-արևելյան Սիցիլիայում (ներառյալ Էոլյան կղզիները), որը բնութագրվում էր այրման հուղարկավորության ծեսով։ Հանգուցյալի մոխիրը դրված էր երկկոնաձև կարասների մեջ՝ զարդարված երկրաչափական նախշերով։ Նրանց բնակավայրերը հաճախ գտնվում էին բլուրների գագաթին և պաշտպանված էին քարե պարիսպներով[27]։

Երկաթի դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիլանովյան դամբարան մ.թ.ա. 9-րդ դարից, Գուարնաչիի թանգարան, Վոլտերա .

Վիլանովյան մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անունը, այս Iron Տարիքը քաղաքակրթության բխում է բնակավայրի է frazione Castenaso մասին Bologna, ի Emilia, որտեղ դամբարանադաշտ հայտնաբերվել է Ջովանի Gozzadini ի 1853-1856. Այն հաջողվել է Proto-Villanovan մշակույթը ընթացքում երկաթի դարաշրջանում ի տարածքում Tuscany և Հյուսիսային Լացիո և տարածման մասերում Romagna, Campania և Fermo է Marche

Վիլանովացիների հիմնական բնութագիրը (որոշ նմանություններով, այսպես կոչված, ուշ բրոնզի դարաշրջանի, այսպես կոչված, պրոտո-վիլանովյան ժամանակաշրջանի հետ) դիակիզման թաղումներն էին, որոնցում հանգուցյալի մոխիրը տեղադրվում էր երկկոնաձև սափորների մեջ և թաղվում։

Վիլլանովացիներն ի սկզբանե զբաղվում էին գյուղատնտեսությանը և անասնապահությանը՝ պարզեցված սոցիալական կարգով։ Հետագայում արհեստագործական մասնագիտացված գործունեությունը, ինչպիսիք են մետալուրգիան և կերամիկա, հանգեցրին հարստության կուտակման, որն առաջացրեց սոցիալական շերտավորման։

Լատինական մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լատինական մշակույթը տարածված էր հին Լատիումում։ Երկաթի դարի լատինական մշակույթը համընկավ հին լատիներեն խոսող ժողովրդի ժամանման հետ։ Հետևաբար, մշակույթը հավանաբար կբացահայտեր լատինների սոցիալ-քաղաքական ինքնագիտակցության փուլը՝ Ալբա Լոնգայի թագավորների և Հռոմեական թագավորության հիմնադրման ժամանակաշրջանում։

Էստեի մշակույթը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էստեի մշակույթը կամ ատեստինյան մշակույթը երկաթի դարի հնագիտական մշակույթ էր, որը գոյություն է ունեցել ուշ իտալական բրոնզի դարից (մ.թ.ա. 10-9-րդ դար) մինչև հռոմեական շրջանը (մ.թ.ա. 1-ին դար)։ Այն գտնվում էր Իտալիայի Վենետոյի ներկայիս տարածքում և բխում էր ավելի վաղ և ավելի ընդարձակ պրոտո-վիլանովյան մշակույթից[28]։

Կամունիներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կամունիները հինավուրց ժողովուրդ են անորոշ ծագման, որոնք ապրում է Կամոնիկայում, թեև հայտնի է, որ որսորդներ, հովիվներ և ֆերմերներ այդ տարածքում ապրել են դեռևս նոր քարի դարի ժամանակներից։

Նրանք իրենց հզորության գագաթնակետին հասան երկաթի դարում՝ շնորհիվ Կամոնիկայի բազմաթիվ երկաթի հանքերի առկայությամբ։

Նախահռոմեական ժամանակաշրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էտրուսկյան որմնանկար Տարկվինիայից

Նախահռոմեական Իտալիայի ժողովուրդներից առավել նշանավոր էին էտրուսկները, ովքեր մ.թ.ա. 8-րդ դարից սկսած ստեղծեցին ուրույն քաղաքակրթություն, որը մեծապես ազդեց Հռոմի և լատինական աշխարհի վրա։ Այս ոչ հնդեվրոպական ժողովրդի ծագումը, որը սկզբում բնակություն է հաստատել Կենտրոնական Իտալիայի Տիրենյան ծովի ափին, իսկ ավելի ուշ ընդլայնվել է դեպի Հյուսիսային Իտալիա (հատկապես Էմիլիա) և Կամպանիա, անորոշ է։

Հյուսիսային Իտալիայում ապրող այլ ժողովուրդների թվում են լիգուրները (հնդեվրոպական ժողովուրդ, որն ապրում էր ներկայիս Լիգուրիայում, հարավային Պիեմոնտում և Ֆրանսիայի հարավային ափերում), լեպոնտիները, ինսուբրեները, օրոբիները և այլ կելտական ցեղեր Պիեմոնտում և Լոմբարդիայում, հյուսիսարևելյան Իտալիայում։ Թերակղզում էտրուսկների կողքին ապրում էին բազմաթիվ ցեղերը՝ հիմնականում հնդեվրոպական ծագման․ ումբրիները՝ Ումբրիայում և հյուսիսային Աբրուցոյում, լատինները, ովքեր ստեղծել են հռոմեական քաղաքակրթությունը։ Սիցիլիայում ապրում էին սիկելները, էլիմները և սիկանները[29] մինչդեռ Սարդինիան դեռ բնակեցված էր նուրագյան ժողովուրդներով։

Հետագայում իտալական տարածքում բնակություն հաստատեցին այլ ժողովուրդներ՝ ապրելով նախկին բնակիչների հետ․ հյուսիսում՝ կելտերի նոր ցեղերը (սենոններ, լինգոններ և այլն), հարավում և Սիցիլիայի և Սարդինիայի մի հատվածում՝ հույները և փյունիկացիները։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ National Geographic Italia – Erano padani i primi abitanti d’Italia Արխիվացված 2019-06-26 Wayback Machine(it)
  2. ↑ 42.7–41.5 ka (1σ CI). Katerina Douka et al., A new chronostratigraphic framework for the Upper Palaeolithic of Riparo Mochi (Italy), Journal of Human Evolution 62(2), 19 December 2011, 286–299, doi:10.1016/j.jhevol.2011.11.009.
  3. ↑ John Noble, Wilford (2011 թ․ նոյեմբերի 2). «Fossil Teeth Put Humans in Europe Earlier Than Thought». New York Times. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 19-ին.
  4. ↑ Found Amsicora: the oldest Sardinian
  5. ↑ «Impressed Ware Culture». The Concise Oxford Dictionary of Archaeology. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 11-ին.
  6. ↑ A. Gilman, 1974, Neolithic of Northwest Africa, Antiquity,vol 48, no. 192, pp 273-282.
  7. ↑ Artepreistorica.com - MEGALITISMO DOLMENICO DEL SUD-EST ITALIA NELL´ETA´ DEL BRONZO(it)
  8. ↑ S. Piccolo, Ancient Stones..., op.cit., pp. 31 onwards.
  9. ↑ Francesco Fedele - La società dell’età del Rame nell’area alpina e prealpina(it)
  10. ↑ Museo delle Statue Stele Lunigianesi - Le statue stele in Italia e in Europa Արխիվացված 2014-05-13 Wayback Machine(it)
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 ANCIENT EUROPE 8000 B.C.–A.D. 1000, ANCIENT EUROPE 8000 B.C.–A.D. 1000 (2003). Ancient Europe 8000 B.C.-A.D.1000: Encyclopedia of the Barbarian World (PDF). Charles Scribner's Sons. ISBN 0684806681. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 6-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  12. ↑ «The Italian Bronze Age | Encyclopedia.com». www.encyclopedia.com. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 6-ին.
  13. ↑ «ITALIA».
  14. ↑ Bietti Sestieri, 2010, էջ 21
  15. ↑ Enciclopedia dell'arte antica, Polada- P.Palmieri(1965)
  16. ↑ Delia Guasco, 2006, էջ 118
  17. ↑ Delia Guasco, 2006, էջ 66-67
  18. ↑ Delia Guasco, 2006, էջ 69
  19. ↑ Salvatore Piccolo: The dolmens of Sicily, World History Encyclopedia (2017)}}
  20. ↑ treccani.it - Siculi
  21. ↑ Sicilia-Enciclopedia italiana (1981)
  22. ↑ Facies culturale di Palma Campania(it)
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Andrea Cardarelli - The collapse of the Terramare culture and growth of new economic and social system during the late Bronze Age in Italy
  24. ↑ Bietti Sestieri, 2010, էջ 60
  25. ↑ Venceslas Kruta: La grande storia dei celti. La nascita, l'affermazione e la decadenza, Newton & Compton, 2003, 88-8289-851-2, 978-88-8289-851-9
  26. ↑ Di Maio, 1998.
  27. ↑ Treccani, Protovillanoviano
  28. ↑ J.P.Mallory, D.Q. Adams - "Encyclopedia of Indo-European culture" pg.183-184 "Este culture".
  29. ↑ Delia Guasco, 2006, էջ 64