Ոսկրի ռեզորբցիա

Ոսկրի ռեզորբցիա
Տեսակ	ֆիզիոլոգիական գործընթաց
Բժշկական մասնագիտություն	ռևմատոլոգիա
ՀՄԴ-9	733.99
ՀՄԴ-10	M80
Bone resorption Վիքիպահեստում

Ոսկրի ռեզորբցիա (լատին․՝ resorbere, «կլանել»), կամ ոսկրային հյուսվածքի քայքայում օստեոկլաստների ազդեցությամբ։

Ռեզորբցիայի մեխանիզմներ

Ոսկրային հյուսվածի ռեզորբցիան տեղի է ունենում օստեոկլաստների ազդեցությամբ (քայքայում, կլանում, օստեոլիզ), որոնք պարունակում են լիզոսոմներ, միտոքոնդրիումներ և խոշոր վակուոլներ։

Օստեոկլաստը ոսկրի քայքայմանը մասնակցող հիմնական բջիջն է։ Բջիջները ակտիվանալով՝ ձեռք են բերում ֆունկցիոնալ գոտի, որը կոչվում է «ծալքավոր եզր» կամ «խոզանականման եզր»: Ծալքավոր եզրը պարուրաձև ոլորված բջջային թաղանթ է՝ բազմաթիվ ցիտոպլազմային թաղանթներով, այն ուղղված է դեպի զարգացող ռեզորբցիան և հանդիսանում է հյուսվածքների ակտիվ քայքայման վայր^[1]։ Օստեոկլաստների խումբը քայքայում է ոսկրի հանքային բաղադրամասերը, ինչպես նաև հիդրոլիզի է ենթարկում օրգանական միացություններ։ Ոսկրի քայքայումը սկսում է օստոկլաստների ամրացումով «ծալքավոր եզրին», որտեղ արտազատվում են հիդրոլիտիկ ֆերմեհնտներ և պրոտոններ, ինչպես նաև ինտեգրիններ (α₁, αᵥ, β₁, β₃)^[1]։

Քայքայմանը մասնակցում են նաև մոնոցիտերը և մակրոֆագերը։ Նրանք քեմոտաքսիսի միջոցով իրականացնում են ֆագոցիտոզ։ Մակրոֆագերը և մոնոցիտները սինթեզում են նաև ցիտոկիններ (ԻԼ-1, ԻԼ-1α, ԻԼ-1β, ՈՒՆԳ-α և այլն), որոնք ակտիվացնում են կոլագենազներին և քայքայում սպիտակուցային մատրիքսը։ Մի շարք գիտնականների կարծիքով մոնոցիտները և մակրոֆագերը հանդիսացել են օստեոկլաստների նախորդները^[1]։

Կլինիկական նշանակություն

Ոսկրերի քայքայումը լինում է ֆիզիոլոգիական և պաթոլոգիական (ախտաբանական)։

Ախտաբանական ռեզորբցիան լինում է լոկալ (տեղայնացված) և տարածուն։ Լոկալ ռեզորբցիան առաջանում է տեղային բորբոքային պրոցեսների և տրավմաների ու ինֆեկցիաների ժամանակ։ Տարածուն ռեզորբցիան հիմնականում կրում է քրոնիկական բնույթ, և քայքայվում են կմախքի գրեթե բոլոր հատվածները։ Այն առաջանում է կմախքի նյութափոխանակային խանգարումների ժամանակ, օստեոպորոզի, էնդոկրին հիվանդությունների, ռևմատիկ հիվանդությունների, ստամոքսաղիքային համակարգի խանգարումների, երիկամների, արյան հիվանդությունների, ինչպես նաև գենետիկ հիվանդությունների ժամանակ^[2]։

Ֆիզիոլոգիական ռեզորբցիան տեղի է ունենում առողջ մարդկանց մոտ։ Ոսկրային հյուսվածքը անըդնհատ քայքայվում է և վերականգնվում։ Ոսկրային հյուսվածքը ունի շատ լավ նյութափոխանակություն։ Հյուսվածքի հին, մահացած բջիջների փոխարինումը նոր բջիջներով կոչվում է ռեմոդելավորում^[2]։ Ռեմոդելավորումը հատկապես լավ է զարգացած երեխաների մոտ աճման շրջանում։ Ռեմոդելավորում տեղի է ունենում նաև ատամների ծկթման ժամանակ։ Առողջ մարդու կմախքում ռեզորբցիայի և նոր ոսկրային հյուսվածքի առաջացման գործընթացները հավասարակշռված են։ Սակայն տարիքի հետ զուգընթաց ռեմոդելավորման գործընթացները սկսում են նվազել, և գերակշռում է ռեզորբցիան։

Ռեմոդելավորումը ապահովում է ոչ միայն ոսկրի աժը և զարգացում, այլ նաև կարևոր դեր ունի հանքային փոխանակության մեջ։ Ոսկրային հյուսվածքը կալցիումի, մագնեզիումի և ֆոսֆատների միակ պահուստն է, այս միկրոէլեմենտները ռեզորբցիայի ժամանակ դուրս են գալիս ոսկրային հյուսվածքից և անցնում արյուն։

Ոսկրերի ռեզորբցիայի կարգավորում

Տեսանելի տարիքային փոփոխություններ ոսկրային հյուսվածքում (օստեոպորոզ)

Ռեմոդելավորման գործընթացը տեղի է ունենում ոսկրի տարբեր հատվածներում։ Այդ տեղամասերում տեղի է ունենում քայքայման և նոր ոսկրային հյուսվածքի ձևավորման գործընթացները։ Գործընթացի ակտիվացումը տեղի է ունենում մի շարք ակտիվացնող, խթանող գործոնների ազդեցությամբ, որոնք ակտիվացնում են օստեոկլաստներին և մոնոցիտներին, վերջիններն էլ ակտիվանում և ամրանում են ոսկրային հյուսվածքին։ Օստեոկլաստները արտազատում են մի ծարք պրոտեոլիտիկ ֆերմենտներ, կաթնաթթու, ջրածնի իոններ, որոնք քայքայում են հիդրոլիզում են սպիտակուցները և քայքայում են ոսկրի հանքային մասը՝ արտազատելով ազատ կալցիում, մագնեզիում և այլն^[1]։ Արդյունքում ոսկրի սպունգային հատվածներում ձևավորվում են մինչև 40 մկմ փոսություններ, իսկ կորտիկալ (կեղևային) հատվածներում կոնաձև փոսություններ մոտ 150 մկմ տրամագծով և մինչև 2․5 մմ երկարությամբ: Կեղևային հատվածներում ռեզորբցիոն գործընթացները տևում են մոտ 27 օր, իսկ սպունգանման հատվածներում մինչև 42 օր։ Հակադարձ (ռեվերսիայի) փուլի ժամանակ քայքայման (ռեզորբցիայի) և վերականգման գործընթացները միախառնված են։ Ռեմոդելավորման գործընթացի ժամանակ ոսկրը ձևավորվում է, այն կարող է տևել 95-130 օր։ Ոսկրային հյուսվածքի նորաստեղծ հատվածը կոչվում է հիմային կառուցվածքային միավոր կամ օստեոն։ Օստեոբլաստներն առաջացնում են ոչ կրակալված հյուսվածք (օստեոիդ), որը 25-35 օրից սկսվում է կրակալվել^[1]։ Ռեմոդելավորումը սկսվում է պրենատալ (սամնային) զարգացման ընթացքում և շարունակվում է ամբողջ կյանքում։ Ռեմոդելավորման ակտիվությունն առավելագույնն է սեռական հասունացման ժամանակ։ Սեռական հասունացումից հետո ակտիվությունը նվազում է։ Միջինում 20-23 տարեկանում ոսկրային հյուսվածքը վերջնական ձևավորվում է, որը այդ վիճակով պահպանվում է մինչև 30-35 տարեկան։ Այդ տարիքային ժամանակահատվածում ռեմոդելավորման և ռեզորբցիայի գործընթացները հավասարակշռված են, որի շնորհիվ ոսկրն անընդհատ թարմացվում է և պահպանվում։ 50 տարեկանից սկսած տղամարդկանց, և 35 տարեկանից սկսած կանանց մոտ քայքայման գործընթացները սկսում են գերակշռել ռեմոդելավորման գործընթացներին և ոսկրը սկսվում է քայքայվել^[2]։

Առանց ոսկրային հյուսվածքի ռեզորբցիայի չի կարող տեղի ունենալ ռեմոդելավորում։ Ռեմոդելավորման փուլերն են․ ակտիվացում → ռեզորբցիա → ռեվերսիա → ձևավորում → հանիգստ^[1]։

Ռեմոդելավորման կարգավորումը բարդ գործընթաց է, որն իրականանում է մի շարք օրգան համակարգերի և գործոնների կողմից։ Օրգանային գործոններից են՝ կալցիում-կախյալ հորմոններ (Պարաթհորմոն, կալցիտոնին, վիտամին D₃, կալցիտրիոլ), սեռական հորմոններ՝ էստրոգեններ, անդրոգեններ, պրոգեստոգեն, տեստոստերոն, վահանագեղձի հորմոններ (թիրոքսին), գլյուկոկորտիկոիդներ, սոմատոտրոպին, ինսուլին։ տեղային կարգավորող գործոններից են՝ ինսուլինանման աճման գործոններ (ԻՆԱԳ-1 և ԻՆԱԳ-2), ֆիբրոբլաստների աճման գործոն, աճման տրանսֆորմացնող գործոն β), պրոստագլանդիններ (պրոստագկանդին Е₂), ցիտոկիններ (ինտերլեյկիններ, ԻԼ-1, ԻԼ-2, ԻԼ-6, ԻԼ-11 և այլն), գրանուլոցիտար մակրոֆագային գաղութ խթանող գործոն, ուռուցքի նեկրոտիկ գործոն ՈՒՆԳ-α, լիմֆոտոքսին-ալֆա)^[2]։ Այս գործոններից մի մասը խթանում է ռեզորբցիան, մյուս մասը արգելակում։

Ռեզորբցիան խթանող գործոններ

Պարաթհորմոնը կարևոր գործոն է ոսկրի և կալցիումի փոխանակության համար։ Նրա հիմնական գործառույթը օստեոկլաստների ակտիվացումն է^[3]։

Գլյուկոկորտիկոիդները անուղղակի կերպով խթանում են ռեզորբցիան։ Նրանք նվազեցնում են կալցիումի ներծծումը աղիներում և հետներծծումը երիկամներում, ինչի պատճառով առաջանում է հիպոկալցեմիա, ինչը հետադարձ դրական մեխանիզմով ակտիվացնում է պարաթհորմոնի սեկրեցիան։ Բացի այդ գլյուկոկորտիկոիդները ճնշում են օստեոբլաստների ֆունկցիան և դանդաղեցնում է օստեոբլաստների հասունացումը։ Հիպերկալցեմիայի դեպքում ընկճվում է սոմատոտրոպինի և սեռական հորմոնների սեկրեցիան^[2]։

Վահանագեղձի հորմոնները ունեն և ուղղակի, և անուղղակի ազդեցություններ։ Թիրոքսինը (Т₄) և տրիյոդթիրոնինը (Т₃) անհրաժեշտ են նորմալ աճի համար, նրանք շատացնում են օստեոկլաստների թվաքանակը, ինչպես նաև ակտիվացնում են օստեոբլաստներին։ Այս հորմոնների ավելցուկն առաջացնում է ռեզորբցիայի սուր ակտիվացում։

Վիտամին D կամ խոլիկալցիֆերոլ, ներկայումս այն համարվում է հորմոնալ համակարգի բաղադրիչ և պատկանում է ստերոիդային խմբի պրոհորմոններին: Այն կարգավորում է ֆոսֆոր-կալցիումի նյութափոխանակությունը, մասնակցում է ոսկրային հյուսվածքի հանքայնացմանը և միևնույն ժամանակ աջակցում է կալցիումի հոմեոստազի պահպանմանը: Այս վիտամինի (կալցիտրիոլ) ակտիվ մետաբոլիտները ակտիվացնում են ոսկրային նյութափոխանակությունը, ուժեղացնում են կալցիումի և ֆոսֆորի ներծծումը աղիներում, արտազատումը՝ երիկամներում։ Պարաթհորմոնի հետ միասին, վիտամին D-ն խթանում է ոսկորների ռեզորբցիան (ինչպես օստեոկլաստային ռեզորբցիան, այնպես էլ օստեոցիտային օստեոլիզը)՝ ավելացնելով օստեոկլաստների քանակը և ակտիվացնելով նախորդ բջիջների տարբերակումը^[2]։

Տեղային գործոններ, պրոստագլանդիններ (պրոստագկանդին Е₂), ցիտոկիններ (ինտերլեյկիններ, ԻԼ-1, ԻԼ-2, ԻԼ-6, ԻԼ-11 և այլն), գրանուլոցիտար մակրոֆագային գաղութ խթանող գործոն, ուռուցքի նեկրոտիկ գործոն ՈՒՆԳ-α, լիմֆոտոքսին-ալֆա)^[2]։ Այս գործոններից մի մասը խթանում է ռեզորբցիան, մյուս մասը արգելակում։

Ռեզորբցիան արգելակող գործոններ

Կալցիտոնին-հիպոկալցեմիկ հորմոն, արտադրվում է վահանագեղձի С տեսակի բջիջների կողմից։ Թիրախ-օրգանը ոսկրային հյուսվածքն է, այն արգելակում է ոսկրի ռեզորբցիան։ Կալցիտոնինը արգելակում է օստեոկլաստների ձևավորումը, իջեցնում է ակտիվությունը, արգելակում է կոլագենի քայքայումը։ Կալցիտոնինը պարաթհորմոնի անտագոնիստն է^[1]։

Սեռական հորմոնները (էստրոգեններ, անդրոգեններ, պրոգեստոգեններ) զգալի ազդեցություն են ունենում կմախքի վրա մարդու ողջ կյանքի ընթացքում: Նրանք ուղղակիորեն մասնակցում են կմախքի ձևավորմանը և որոշում են դրա սեռական դիմորֆիզմը, վերահսկում են առավելագույն ոսկրային զանգվածի հասնելը և դրա հետագա նվազեցման արագությունը, աջակցում են հանքային հոմեոստազի պահպանմանը: Այս շարքում առաջատար դեր են խաղում էստրոգենները՝ կարգավորելով ոսկրային հյուսվածքի նյութափոխանակությունը ինչպես կանանց, այնպես էլ տղամարդկանց մոտ^[2][2]։

էստրոգենները անմիջական ազդեցություն ունեն բոլոր ոսկրային բջիջների վրա, քանի որ էստրոգենի ընկալիչները հայտնաբերվում են բոլոր տեսակի ոսկրային բջիջների վրա: Դրանք նվազեցնում են ոսկորների ներծծումը՝ արգելակելով օստեոկլաստների գործունեությունը, ինչպես նաև դրանց տարբերակումը վաղ փուլերում նախորդ բջիջներից: էստրոգենների միջնորդավորված գործողությունն իրականացվում է տեղային ներծծող գործոնների արգելակման միջոցով (ԻԼ-1, ԻԼ-6, ՈՒՆԳ-α): Բացի այդ, էստրոգենները պաշտպանում են ոսկրային հյուսվածքը պարաթհորմոնի ռեզորբտիվ ազդեցությունից^[1]:

էստրոգենի անբավարարությունը վերարտադրողական տարիքի և դաշտանադադարի շրջանում կանանց մոտ օստեոպենիայի և օստեոպորոզի զարգացման առաջատար գործոնն է, որոնց զարգացումը հիմնված է ոսկրային հյուսվածքի վերափոխման գործընթացում հավասարակշռության խախտման վրա՝ ոսկրային ռեզորբցիայի տեմպի գերակշռությամբ: Այս դեպքում կա նաև կալցիտրիոլի սինթեզի նվազում, ցիտոկինների (ԻԼ-1, ԻԼ-6) և աճի գործոնների քանակի ավելացում (IPFR-I, IPFR-II, TFR-β և այլն), որոնց արտադրությունը նույնպես կարգավորվում է էստրոգենով^[2]:18—20

Ախտորոշում

Ոսկրային հյուսվածքի կառուցվածքը,նորմալ և քայքայվող

Մարմնի հիվանդությունների և ոչ պաթոլոգիական պայմանների ժամանակ ոսկրային ռեզորբցիայի դրսևորմամբ (հիմնականում օստեոպենիա և օստեոպորոզ) ընդհանուր ախտորոշման մեջ, ինչպես նաև ռեզորբցիայի աստիճանի գնահատման մեջ ներկայումս կան երեք հիմնական ուղղություններ:

1. Ճառագայթային ախտորոշում՝ ռենտգենագրություն, ռադիոգրաֆիա և օստեոդենսիտոմետրիա:

Սովորական ռադիոգրաֆիան ունի լայն տարածում^[2]:67-73։ Այնուամենայնիվ, կմախքի ռենտգենոգրաֆիայի տեսողական գնահատումը սուբյեկտիվ է և քիչ տեղեկատվական: Ռենտգենյան ճառագայթների միջոցով օստեոպորոզը հայտնաբերվում է միայն ուշ փուլերում, երբ ոսկրային զանգվածի արդեն 30%-ի կամ ավելի կորուստ կա: Գոյություն ունեն կմախքի հետազոտության ռադիոիզոտոպային մեթոդներ՝ սցինտիգրաֆիա, որը նույնպես ի վիճակի չէ բացահայտել օստեոպենիկ պայմանները, որոնք սովորաբար նախորդում են օստեոպորոզին։ Ոսկրային դենսիտոմետրիայի առավել տեղեկատվական մեթոդը երկէներգետիկ ռենտգենյան կլանման (DEXA) մեթոդն է: Դա ցածր էներգիա պահանջող մեթոդ է՝ չափման բարձր ճշգրտությամբ և հիվանդի վրա ցածր ճառագայթային ազդեցությամբ: Այն թույլ է տալիս որոշել ոսկրային հյուսվածքի հանքային խտությունը (BMD) կմախքի տարբեր մասերում և ընդհանուր ոսկրային զանգվածը, ինչպես նաև բացահայտել դրանց նվազումը արդեն 2-5% կորստի դեպքում։ Պայմանական միավորների հաշվարկը և միջին ցուցանիշներից ստանդարտ շեղման մեծությունը թույլ են տալիս քանակապես տարբերակել ինչպես նորմայի տարբերակները, այնպես էլ օստեոպենիան և օստեոպորոզը: CT սկանավորման մեթոդը ընդլայնում է ոսկրային հյուսվածքի հետազոտման հնարավորությունները^[4]:45: Դրա առավելություններն են բարձր արդյունավետությունը, ավելի քիչ ճառագայթումը, հետազոտության բարձր ճշգրտությունը և սպունգային և կոմպակտ ոսկորների առանձին սկանավորման հնարավորությունը^[2]:82: Ընդհանուր առմամբ, ճառագայթային ախտորոշումը թույլ է տալիս ավելի շատ գնահատել ոսկրային հյուսվածքի վիճակը հանքային բաղադրիչով, բայց պակաս տեղեկատվական է օրգանական բաղադրիչի վերաբերյալ^[2]:81: Բացի այդ, դրա թերություններից են հիվանդի ճառագայթումը և հետազոտության արժեքի հարաբերական մեծությունը:

2. Լաբորատոր ախտորոշում, ներառում է հանքային նյութափոխանակության հետազոտություն, հորմոնալ հետազոտություն և ոսկրային նյութափոխանակության կենսաքիմիական մարկերների որոշում:

Հանքային հոմեոստազը գնահատվում է արյան մեջ ընդհանուր և իոնացված կալցիումի, ֆոսֆորի և մագնեզիումի մակարդակով, ինչպես նաև վիտամին D-ի ակտիվ ձևերով, որոնք թույլ են տալիս անուղղակիորեն որոշել ոսկրային հյուսվածքում նյութափոխանակության գործընթացների ակտիվությունը^[2]:87-89: Այս առումով կարևոր կետ է առավոտյան մեզի մեջ կալցիումի և կրեատինինի արտազատման ուսումնասիրությունը, որի իրականացման համար անհրաժեծտ է, որ բուժառուն սնունդ ընդունած չլինի։ Սա ոսկրային ռեզորբցիայի գնահատման ամենաէժան մեթոդն է, սակայն այն ոչ լրիվ ճշգրիտ է և կարող է բավարար չափով տեղեկատվական լինել միայն ռեզորբցիայի բարձր ակտիվության ժամանակ: Հանքային նյութափոխանակության գնահատման և ախտորոշման հաստատման հաջորդ քայլը կալցիումի մակարդակը կարգավորող հորմոնների (PTH, կալցիտոնին) որոշումն է:

Համակարգային հորմոնների հետազոտությունը կմախքի նյութափոխանակության հիվանդությունների ախտորոշման հիմնական մեթոդն է: Դրանց թվում առաջատար են սեռական հորմոնները (էստրոգեններ, անդրոգեններ, տեստոստերոն), որոնց մակարդակի իջեցումը ակտիվացնում է ոսկրային ռեզորբցիան, ինչն էլ հանգեցնում է օստեոպենիայի և օստեոպորոզի զարգացմանը (հիպոգոնադալ օստեոպորոզ, հետդաշտանադադարային օստեոպորոզ)։ Վահանաձև գեղձի հորմոնները, իրենց ավելցուկով, նույնպես մեծացնում են ոսկրերի ներծծումը, իսկ հիպերթիրեոզը հանգեցնում է ոսկրերի նյութափոխանակության ուժգնացմանը, օստեոկլաստների քանակի ավելացմանը և օստեոպորոզի զարգացմանը: Միևնույն ժամանակ, վահանաձեւ գեղձի ֆունկցիայի նվազմամբ (հիպոթիրեոզ), խաթարվում է կալցիումի նյութափոխանակությունը արյան մեջ (հատկապես իոնացված կալցիում), ոսկրային վերափոխումը զգալիորեն դանդաղում է, ինչը կարող է հանգեցնել օստեոպենիայի զարգացմանը^[4]:33-35: Ստերոիդ օստեոպորոզը առաջանում է մակերիկամների կեղևի հորմոնների՝ գլյուկոկորտիկոիդների ավելցուկային քանակի դեպքում՝ ոսկրային հյուսվածքի վրա ազդեցության արդյունքում: Կուշինգի համախտանիշի ժամանակ ուժեղանում է ոսկրային հյուսվածքի ներծծումը: Հորմոնների վերլուծությունը անհրաժեշտ է ոչ միայն ախտորոշիչ նպատակներով՝ օստեոպենիայի և օստեոպորոզի պատճառները պարզելու համար, այլև համապատասխան բուժում իրականացնելու համար^[2]:46-49:

Ոսկրային ռեզորբցիայի կենսաքիմիական մարկերներ

Ոսկրային հյուսվածքի վերակառուցման գործընթացների մասին ամենալիարժեք տեղեկատվությունը տրամադրում են ոսկրային նյութափոխանակության կենսաքիմիական մարկերները: Դրանք ոսկրային ռեզորբցիայի և ոսկրի ձևավորման մարկերներն են։ Ոսկրային հյուսվածքի ռեզորբցիան ներառում է հանքային և օրգանական համալիրների քայքայումը: Ոսկրային մատրիքսի քայքայման ժամանակ տեղի է ունենում կոլագենի դեստրուկցիա՝ մոլեկուլային բեկորների առաջացմամբ, դրանք I տիպի կոլագենի C- և N-տելոպեպտիդներն են, ինչպես նաև կոլագենի խաչաձև կապերը՝ պիրիդինոլինը և դեզօքսիպիրիդինոլինը^[5][6]։ Նորմայում այս պիրիդինային ածանցյալները ձևավորում են խաչաձև միացություններ կոլագենի պարուրաձև կառուցվածքում՝ ապահովելով դրա կայունությունը I տիպի կոլագենի առանձին պոլիպեպտիդային շղթաների մոլեկուլների միջև խաչաձև կովալենտ կապերի շնորհիվ: Բարձրանում է օստեոկլաստների լիզոսոմային ֆերմենտների՝ թթվային ֆոսֆատազի և հատկապես տարտրատռեզիստենտ թթվային ֆոսֆատազի (ՏՌԹՖ) մակարդակը:

Այս բոլոր բաղադրիչները հիմնականում պարունակվում են ոսկրային հյուսվածքում, այլ օրգաններում և հյուսվածքներում դրանք առկա են նվազագույն քանակություններով: Հետևաբար, ոսկրի ռեզորբցիայի ժամանակ այս քայքայման արգասիքները թափանցում են արյան հոսքի մեջ և այնուհետև արտազատվում մեզով՝ իդեալական իրականացնելով ոսկրային ռեզորբցիայի կենսաքիմիական մարկերների դերը:

Մարկերները կարելի է որոշել ինչպես մեզում, այնպես էլ արյան շիճուկում իմունոֆերմենտային անալիզի մեթոդով (ԻՖԱ կամ ELISA): I տիպի կոլագենի C-վերջնային տելոպեպտիդները ֆրագմենտավորվում և անջատվում են ոսկրի դեստրուկցիայի հենց սկզբում, դրանք ստացել են «CrossLaps» անվանումը: Տարբերում են «CrossLaps»-ի α- և β- իզոմերներ: β-CrossLaps-ի բարձր կոնցենտրացիաների հայտնաբերումը վկայում է համեմատաբար հին ոսկրի ռեզորբցիայի մասին, իսկ α-իզոմերների մակարդակի բարձրացումը բնութագրում է երիտասարդ կամ նորաձևավորված ոսկրային հյուսվածքի ռեզորբցիայի ուժեղացումը:

Կենսաքիմիական հետազոտությունների մեթոդների առավելությունն է ոչ ինվազիվությունը, մատչելիությունը, հատկապես մեզում որոշվող պարամետրերի համար, քանի որ մեզը հետազոտության ամենահարմար օբյեկտներից մեկն է: Ոսկրային ռեզորբցիայի մարկերները բարձր սպեցիֆիկ են, դրանք ավելի արագ են արձագանքում ոսկրի վերակառուցման փոփոխություններին և հայտնվում են հետազոտվող հեղուկներում՝ տրամադրելով տեղեկատվություն գործընթացի ակտիվության մասին:

Ի տարբերություն դենսիտոմետրիայի, կենսաքիմիական մարկերները ավելի վաղ ախտորոշիչ չափանիշներ են: Թեև դենսիտոմետրիան ոսկրային հյուսվածքի ֆունկցիոնալ-կառուցվածքային վիճակի գնահատման և օստեոպորոզի ախտորոշման համար բավականին ճշգրիտ և ոչ տրավմատիկ հետազոտության մեթոդ է, այնուամենայնիվ, ոսկրային հյուսվածքում փոփոխությունների սկսման պահից մինչև հավաստի տեղեկատվություն ստանալու պահը անհրաժեշտ է ավելի երկար ժամանակահատված:

Ընդ որում, պետք է հստակ հասկանալ, որ ախտորոշման ոչ մի պարամետր և մեթոդ սպառիչ կամ ինքնաբավ չէ: Յուրաքանչյուր մեթոդ ունի իր առավելություններն ու թերությունները, իսկ ավելի հավաստի կլինիկական պատկեր ստանալու համար անհրաժեշտ է համալիր մուլտիդիսցիպլինար հետազոտություն:

Թեև գոյություն չունի որևէ միակ և սպեցիֆիկ ոսկրային մարկեր, և հնարավոր չէ ախտորոշում կատարել միայն ոսկրային վերակառուցման կենսաքիմիական մարկերների հետազոտության հիման վրա, այնուամենայնիվ, դրանք թույլ են տալիս իրականացնել կմախքի մետաբոլիկ հիվանդությունների տարբերակիչ ախտորոշում (հատկապես օստեոմալյացիայի հետ) և հետևել օստեոպորոզի բուժման ընթացքում ոսկրային մետաբոլիզմի դինամիկային^{[4]:72[2]:106-107}։

Ոսկրային ռեզորբցիայի ցուցանիշներ

Օստեոկլաստների արգասիքներ՝ թթվային ֆոսֆատազա, տարտրատռեզիստենտ թթվային ֆոսֆատազա (ՏՌԹՖ)՝ որոշվում են արյան կենսաքիմիական անալիզով:

Կոլագենի դեգրադացիայի արգասիքներ՝ հիդրօքսիպրոլին (որոշվում է մեզում), պիրիդինոլին և դեզօքսիպիրիդինոլին (կարող են որոշվել ինչպես մեզում, այնպես էլ արյան մեջ): Կոլագենային խաչաձև խմբեր՝ N-վերջնային տելոպեպտիդ, C-վերջնային տելոպեպտիդ (CrossLaps)՝ որոշվում են մեզում և արյան մեջ^[6]:

Հանքային համալիրի քայքայման արգասիքներ՝ իոնացված կալցիումի մակարդակը արյան մեջ, կալցիումի և ֆոսֆորի կոնցենտրացիան մեզում՝ կրեատինինի հարաբերությամբ (առավոտյան քաղցած վիճակում):

3. Ոսկրային հյուսվածքի բիոպսիա։ Հիստոմորֆոլոգիական հետազոտությունը մինչ օրս մնում է ոսկրի վերակառուցման ուղղակի և ճշգրիտ վերլուծության միակ մեթոդը բջջային և հյուսվածքային մակարդակում: Այս մեթոդը առաջնային դեր է խաղում ախտորոշման մեջ, այն հավաստիորեն թույլ է տալիս տարբերակել ոսկրային հյուսվածքի նոսրացմամբ բնութագրվող հիվանդությունները և բացառել օստեոմալյացիան, ինչպես նաև որոշել ոսկրի վերակառուցման արագությունը: Հնարավորություն է տալիս ճշգրտել հիվանդության ախտածնությունը՝ բացահայտելով օստեոպորոզի ժամանակ ոսկրային հյուսվածքի կորստին հանգեցնող մեխանիզմների անատոմիական և հիստոպաթոլոգիական հետերոգենությունը^[2]:109: Բացի այդ, այն թույլ է տալիս որոշել ոսկրի որակը և գնահատել բուժման արդյունավետությունը՝ վերակառուցման գործընթացների վրա դեղամիջոցների ազդեցության տեսանկյունից (ռեզորբցիան ճնշող կամ ոսկրային հյուսվածքի ձևավորումը խթանող): Վերջին ժամանակներում ոսկրի հիստոմորֆոմետրիայի կիրառման հենց այս ոլորտը կարևոր տեղ է զբաղեցնում կլինիկական և փորձարարական հետազոտություններում: Սակայն ոչ բոլոր պաթոմորֆոլոգիական լաբորատորիաներն են հագեցած դեկալցինացված ոսկրի հետ աշխատելու համապատասխան սարքավորումներով, բացի այդ հետազոտության անցկացումը աշխատատար է, երկարատև և թանկարժեք^[1]:321: Ընդ որում չի կարելի հաշվի չառնել, որ ցանկացած բիոպտատի ստացումը կապված է օրգանիզմ ներթափանցման հետ, որը զուգորդվում է ռիսկով և անհարմարավետությամբ հիվանդի համար:

Ոսկորների ռեզորբցիայի արագացման ռիսկի գործոններ

Ոսկրային հյուսվածքի բարձրացած ռեզորբցիայով և կորստով բնութագրվող հիմնական հիվանդություններն են օստեոպենիան և օստեոպորոզը: Որպես կանոն, դրանք ընթանում են դանդաղ և առանց ախտանշանների, ինչը դժվարացնում է դրանց վաղ ախտորոշումը: Այդ պատճառով այդքան կարևոր է իմանալ այն գործոնները, նշանները և պայմանները, որոնք նպաստում են այս հիվանդությունների զարգացմանը կամ մատնանշում են արդեն սկսված խանգարումները:

Այդպիսի գործոններից են նախևառաջ հորմոնալները՝ դա իգական սեռին պատկանելու փաստն է ինքնին, էստրոգենների ցածր մակարդակը, դաշտանի ուշ սկիզբը, անկայուն ցիկլը, դաշտանադադարի սկսվելուց առաջ ամենորեայի երկարատև շրջանը, անպտղությունը, վաղ դաշտանադադարը (այդ թվում վիրահատական կամ այլ միջամտություններից հետո), հաճախակի հղիությունները և ծննդաբերությունները, երկարատև կրծքով կերակրումը^[7]:153:

Անամնեզում թվարկված գործոններից որևէ մեկն ունեցող կանանց մոտ, էստրոգենների մակարդակի նվազման դեպքում զարգանում են ատամների ոչ կարիեսային ախտահարումներ (էրոզիաներ, սեպաձև դեֆեկտներ, բարձրացած մաշվածություն): Այս ախտաբանությունը բնութագրվում է ատամների կարծր հյուսվածքների (էմալի, դենտինի և ցեմենտի) կորստով (հաճախ՝ տեսանելի), որը հաճախ ուղեկցվում է դրանց բարձրացած զգայունությամբ (ատամների հիպերէսթեզիա):

Ատամները ոսկրային կմախքի բաղկացուցիչ մաս են, ընդ որում դրա միակ տեսանելի մասը: Կանանց մոտ ատամների ոչ կարիեսային ախտահարումների, օստեոպենիայի և օստեոպորոզի զարգացման ընդհանուր մեխանիզմները առաջանում են արյան մեջ էստրոգենների հիմնական մակարդակի նվազման հետևանքով: Սակայն օստեոպենիան և օստեոպորոզը զարգանում են դանդաղ և առանց ախտանշանների, և հաճախ ախտորոշվում են միայն ուշ փուլերում, իսկ ոչ կարիեսային ախտահարումներն ունեն ազդանշանային ախտանշաններ՝ հյուսվածքների դեֆեկտների և ատամների հիպերէսթեզիայի տեսքով, որոնք հեշտությամբ հայտնաբերվում են և ինքնուրույն դրսևորվում: Այսպիսով, դրանք ակնառու են և անգնահատելի օգնություն են ցուցաբերում բժշկին ախտորոշման հարցում:

Ստոմատոլոգիայի, էնդոկրինոլոգիայի և օստեոլոգիայի հատման կետում նորագույն գիտաբժշկական հետազոտությունների լույսի ներքո ատամների ոչ կարիեսային ախտահարումները կարող են հանդես գալ որպես տագնապի ազդանշաններ, որոնք նախազգուշացնում են համակարգային հորմոնալ-մետաբոլիկ խանգարումների մասին, ինչպես նաև վաղ փուլերում բացահայտում են կանանց մոտ օստեոպենիայի և օստեոպորոզի զարգացման ռիսկը: Բացի այդ, դրանց դրսևորումը պետք է դիտարկել որպես օստեոպենիայի վաղ ախտորոշիչ նշան, իսկ ատամների ոչ կարիեսային ախտահարումներ ունեցող կանայք ավտոմատ կերպով մտնում են օստեոպորոզի զարգացման ռիսկի խմբի մեջ^[2]:175-176:

Ռիսկի այլ գործոններ կարող են դառնալ կյանքի այնպիսի առանձնահատկությունները, ինչպիսիք են կանանց մոտ դաշտանադադարի սկիզբը, տարեց հասակը (ինչպես կանանց, այնպես էլ տղամարդկանց մոտ), մարմնի ցածր քաշը, սխալ սնունդը (կալցիումի քիչ օգտագործում, կաթնամթերքի անտանելիություն, վիտամին D-ի պակաս, մսի չափազանց օգտագործում, անհավասարակշռված դիետա, քաղց, սուրճի և ալկոհոլի չարաշահում), ծխելը, նստակյաց կենսակերպը (հիպոդինամիա), չափազանց ֆիզիկական ծանրաբեռնվածությունը:

Ռիսկի գործոններին վերաբերող ուղեկցող հիվանդություններն ու վիճակներն են էնդոկրին հիվանդությունները (հիպոգոնադիզմ, Իցենկո-Կուշինգի հիվանդություն, հիպերթիրեոզ, I տիպի շաքարային դիաբետ և այլն), մարսողական օրգանների, երիկամների, արյան հիվանդությունները, ռևմատիկ հիվանդությունները, նյարդային անորեքսիան, թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդությունները, իմոբիլիզացիան, ճառագայթային թերապիան^[7]:152-153:

Որոշ դեղամիջոցներ (կորտիկոստերոիդներ, թիրեոիդ հորմոններ, հեպարին, ցիկլոսպորին, տետրացիկլիններ և այլն) երկարատև օգտագործման դեպքում նույնպես կարող են պրովոկացնել կամ ուժեղացնել ոսկրային ռեզորբցիան^[4]:53:

Ատամների ոչ կարիեսային ախտահարումներ, ոսկորների ռեզորբցիոն գործընթացներ

Տես նաև

• Օստեոպարոզ
• Ադսորբում
• Սորբում

Ծանոթագրություններ

1. Риггз Б.Л., Мелтон III Л. Дж. «Остеопороз. Этиология, диагностика, лечение» / пер. с англ. под общей редакцией проф. Е. А. Лепарского, Москва — СПб.: «БИНОМ», «Невский диалект», 2000, ISBN 5-7989-0185-8 — 560 с.
2. Рожинская Л. Я., «Системный остеопороз: Практическое руководство для врачей».— Москва: Издатель Мокеев, 2000 г. издание 2-е, переработанное и дополненное — 196 с. ISBN 5-93135-003-9
3. Löwik C. W. G. M., van der Pluijm G., Bloys H. et al. Parathyroid hormone (PTH) and PTH-like protein (PLP) stimulate interleukin-6 production by osteogenic cells: a possible role of interleukin-6 in osteoclastogenesis // Res. Commun. — 1999. — No. 162. P. 1549. doi:10.1016/0006-291x(89)90851-6.
4. Соловьёва-Савоярова Г.Е., Дрожжина В.А. «Эстрогены и некариозные поражения зубов» / Силин, Алексей Викторович. — СПб.: Издательство СЗГМУ им. И.И. Мечникова, 2012. — 140 с. — 700 экз. — ISBN 978-5-89588-049-4
5. McCormick R. Osteoporosis: integrating biomarkers and other diagnostic correlates into the management of bone fragility // Alternative Medicine Review. — 2007. — Vol. 12, N 2. — P. 127.
6. «И. П. Ермакова, И. А. Пронченко, «Современные биохимические маркеры в диагностике остеопороза», Медицинский научно-практический журнал Остеопороз и остеопатии, № 1, 1998». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-02-23-ին. Վերցված է 2014-02-13-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 3 (օգնություն)
7. Соловьёва-Савоярова Г.Е., Силин, Алексей Викторович, Дрожжина В.А. «Некариозные поражения зубов у женщин как проявление остеопении и остеопороза». Материалы конференции. XVIII Международная конференция челюстно-лицевых хирургов и стоматологов «Новые технологии в стоматологии». — СПб.: Министерства здравоохранения и соц. Развития РФ, 2013. — С. 152-153. — 188 с.

Գրականություն

• Риггз Б. Л., Мелтон III Л. Дж. «Остеопороз» (перевод с английского) М. — СПб.: БИНОМ, Невский диалект, 2000.— 560 с. ISBN 5-7989-0185-8
• Рожинская Л. Я. «Системный остеопороз»: Практическое руководство для врачей.— М.: Издатель Мокеев, 2000.— 196 с. ISBN 5-93135-003-9
• Руденко Э. В. «Остеопороз: диагностика, лечение и профилактика». Практическое руководство для врачей.— Минск.: Белнаука, 2001.— 153 с. ISBN 985-08-0421-1
• Соловьёва-Савоярова Г. Е., Дрожжина В. А. «Эстрогены и некариозные поражения зубов». — СПб., Издательство СЗГМУ им. И. И. Мечникова, 2012. — 140 с. ISBN 978-5-89588-049-4
• Соловьёва-Савоярова Г. Е., Дрожжина В. А., Силин А. В., «Некариозные поражения зубов, этиопатогенетический подход к их реконструкции». Материалы IX научно-практической конференции "Современные методы диагностики, лечения и профилактики стоматологических заболеваний. Эндодонтия и реставрации. — СПб., СПбИНСТОМ, 2012, — 121 с. ISBN 978-5-88711-329-6
• Соловьёва-Савоярова Г. Е., Силин А. В., Дрожжина В. А. «Некариозные поражения зубов у женщин как проявление остеопении и остеопороза». Материалы конференции. XVIII Международная конференция челюстно-лицевых хирургов и стоматологов «Новые технологии в стоматологии». — СПб., издательство Министерства здравоохранения и соц. Развития РФ. — 188 с.
• Bettica P., Moro L. «Biochemical markers of bone metabolism in the assessment of osteoporosis» JIFCC 1995. V. 7, issue 1, pp. 16–22. .
• Eriksen E.F., Colvald D.S., Berg N.J. et al. «Evidence of estrogen receptors in normal human osteoblast-like cells». — Science. 1988. vol. 241 (1), P.84-86. doi:10.1126/science.3388021. .
• Löwik C.W.G.M., van der Pluijm G., Bloys H. et al. «Parathyroid hormone (PTH) and PTH-like protein (PLP) stimulate interleukin-6 production by osteogenic cells: a possible role of interleukin-6 in osteoclastogenesis». Res. Commun. — 1999. — № 162. pp. 1546–1552. doi:10.1016/0006-291x(89)90851-6. .
• McCormick R. «Osteoporosis: integrating biomarkers and other diagnostic correlates into the management of bone fragility». Alternative Medicine Review. — 2007. — Vol. 12, № 2. — pp. 113–145.
• Roodman G.D., «Advances in Bone Biology». — The Osteoclast Endocr. Rev. 1996. Vol.17 (4). pp. 308–332. doi:10.1210/edrv-17-4-308. .
• Välimäki M. J., Tähtelä R., Jones J. D., Peterson J. M., Riggs BL. «Bone resorption in healthy and osteoporotic postmenopausal women: comparison markers for serum carboxy-terminal telopeptide of type I collagen and urinary pyridinium cross-links». Eur. Journal Endocrinol. 1994, v. 131, pp. 258–262. doi:10.1530/eje.0.1310258. .

Արտաքին հղումներ

• Ի․ Պ․ Երմակովա, Ի․ Ա․ Պրոչենկո Ժամանակակից կենսաքիմիական Մարկերներ օստեոպորոզի ախտորոշման մեջ, Օստեոպորոզի և օստեոպաթիայի բժշկական գիտական գործնական ամսագիր, 1998 թ. № 1
• Ոսկրային հյուսվածքի կառուցվածքը, վերափոխումը, կլանումը և հակադարձումը
• Ոսկրածուծի նյութափոխանակության Մարկերներ (շահույթ չհետապնդող համագործակցություն Իրկուտսկի շրջանի լաբորատոր ախտորոշման մասնագետների համար)
• Ոսկոր-հանքային նյութափոխանակության կարգավորում

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ոսկրի ռեզորբցիա» հոդվածին։