Չարլզ Դոնալդ Բեյթմեն

Չարլզ Դոնալդ Բեյթմեն
անգլ.՝ Charles Donald Bateman
Դիմանկար
Ծնվել էմարտի 8, 1932(1932-03-08)
ԾննդավայրՍասկաչևան, Կանադա
Մահացել էմայիսի 21, 2023(2023-05-21)[1] (91 տարեկան)
Քաղաքացիություն Կանադա
ԿրթությունՍասկաչևանի համալսարան
Երկերground proximity warning system?
Մասնագիտությունգյուտարար և ինժեներ-էլեկտրիկ
Պարգևներ և
մրցանակներ
 Don Bateman Վիքիպահեստում

Չարլզ Դոնալդ Բեյթմեն (անգլ.՝ Charles Donald Bateman, մարտի 8, 1932(1932-03-08), Սասկաչևան, Կանադա - մայիսի 21, 2023(2023-05-21)[1]), կանադացի և ամերիկացի ինժեներ, 40 ամերիկյան և 80 համաշխարհային գյուտերի արտոնագրերի հեղինակ։ Համաշխարհային ճանաչում է ստացել որպես երկրի մոտիկության մասին նախազգուշացման համակարգի (GPWS) հեղինակ[4]։

[Ավիացիոն] ոլորտում համարվում է, որ Դոն Բեթմենը ամենայն հավանականությամբ, փրկել է ավելի շատ մարդկային կյանքեր, քան ցանկացած այլ մարդ ավիացիայի պատմության մեջ։
- Բիլլ Վոսս (անգլ.՝ Bill Voss), Թռիչքների անվտանգության հիմնադրամի գործադիր տնօրեն

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չարլզ Դոնալդ Բեյթմենը ծնվել է 1932 թվականի մարտի 8-ին, Սասկաչևանում (Կանադա), մեծացել է ֆերմայում, մանկուց կարողանում էր կառավարել գյուղատնտեսական տրակտոր[5]։

1940 թվականին, երբ 8-ամյա Դոնը դեռ տարրական դպրոցի աշակերտ էր, նրա դասընկեր Մել Կուբիցան (անգլ.՝ Mel Kubica), հայացքը գցելով պատուհանից, հանկարծ տեսնում է բոց, հետո տեսնում է, թէ ինչպես են երկնքից փլատակներ ընկնում մարդկանց վրա։ Կուբիցան և Բեյթմանը փախչում են դասից, նստելով եռանիվ հեծանիվների վրա, գնում դեպքի վայրը։ Պարզվում է, որ երկնքում իրար են բախվել երկու ուսումնական ինքնաթիռներ՝ Lockheed Hudson և Avro Anson-ը, նրանք տեսնում են շուրջ մեկ տասնյակ սպանված մարդկանց։ Դոնը նախկինում երբեք արյուն չէր տեսել, ուստի նրա առջև հայտնված սարսափելի արյունոտ պատկերը անջնջելի տպավորություն է թողել տղայի վրա։ Հաջորդ օրը ուսուցիչը նախատում է երկու աշակերտներին և պահանջում մանրամասն զեկույց գրել իրենց տեսածի վերաբերյալ։ Երբ Բեյթմանը հանձնել է իր աշխատանքը, ուսուցիչը, կարդալուց հետո, ասել է. «Բառեր չկան, դուք ինժեներ կլինեք»։ Ավելի ուշ, Դոնը մեկ անգամ չէ, որ բախվել է ռազմական ավիացիայի դաժան իրականությանը, երբ նրա երկու քեռիներն ու զարմիկը, որոնք Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում օդաչու են դարձել, զոհվել են ինքնաթիռների վթարներում կամ օդային մարտերում։ Ինչպես հետագայում հիշել է նա, այս իրադարձությունները հանգեցրել են այն բանին, որ թռիչքներն ավելի անվտանգ դարձնելու գաղափարը հավերժ մնացել է նրա ենթագիտակցության մեջ[5]։

Բեյթմենն իր հետագա ուսումը ստացել է արքայադուստր Ալեքսանդրա Կենտացու անվան միջնակարգ դպրոցում, իսկ հետո ընդունվել է Սասկաչևանի համալսարան՝ ինժեներ-էլեկտրատեխնիկ մասնագիտությամբ, զուգահեռաբար աշխատել է իր հոր ոսկերչական խանութում[6]։ Համալսարանն ավարտելուց հետո Դոնը աշխատանք է ստացել հեռախոսային սարքավորումների ընկերությունում։ 1958 թվականին նա արդեն միացել էր Boeing ընկերության Ռենտոնի ձեռնարկատիրությանը (Վաշինգտոն (նահանգ)), որտեղ նա զբաղվել է Բոինգ 707-ի ավիաոնիկայով, սակայն երկու տարի անց նա տեղափոխվել է United Control, որտեղ զբաղվում էր էլեկտրոնային համակարգերի ավիացիոյի ստեղծմանը։ United Control-ը ինքնին ստեղծվել է Boeing-ի նախկին ինժեներների կողմից և ի սկզբանե գտնվում էր Սիեթլի համալսարանական շրջանում, սակայն հետագայում տեղափոխվել է Ռենտոն։ Հետագայում այն դարձել է AlliedSignal, իսկ ավելի ուշ` Honeywell[7]:

Ground Proximity Warning Systems

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1971 թվականի սեպտեմբերի 4-ին Ալյասկայում, Ջունոյից արևմուտք տեղի է ունեցել ժամանակի վատթարագույն օդային վթարներից մեկը, երբ Alaska Airlines-ի ուղևորատար ինքնաթիռը մխրճվել է Չիլկաթ լեռան մեջ, որի արդյունքում զոհվել է 111 մարդ։ Այն ժամանակ դա առանձին ինքնաթիռի ամենախոշոր վթարն էր երկրում։ Չարլզ Բեյթմանն այդ ժամանակ թռչում էր մի փոքրիկ Beechcraft Baron-ով, բայց դեպքի մասին իմանալով՝ փոխել է երթուղին և որոշ ժամանակ անց հասել է Չիլկաթ լեռը, որի լանջին տեսել է բեկորները։ Սա ստիպել է ինժեներին վերհիշել տարրական դպրոցում 1940 թվականի մի դրվագը և մանկության իր երազանքը[5]։

1970-ական թվականների սկզբին արդեն մի քանի տասնամյակ «թիվ 1 թշնամին» ավիացիայում համարվում էր գետնի հետ բախումը կառավարվող թռիչքի ժամանակ (CFIT), ընդ որում դեպքերի հիմնական մասում օդաչուները, տեղանքում ապակողմնորոշված լինելով և վատ եղանակային պայմաններում կամ գիշերը թռիչք կատարելով, նույնիսկ չէին կասկածում, որ նրանք ուղիղ դեպի վտանգն էին թռչում[5]։ Խնդրի ուժգնությունը ցույց է տվել այն փաստը, որ այս պատճառով աղետներ տեղի են ունեցել միայն ԱՄՆ-ում և առնվազն ամիսը մեկ անգամ[6]։ Իրավիճակը հատկապես սրվել է ավելի մեծ արագություն ունեցող ռեակտիվ ինքնաթիռների գալուստով, որն ունի ավելի բարձր արագություն, ինչը նշանակում է, որ անձնակազմերը ավելի քիչ ժամանակ ունեն վտանգի իրազեկման և դրա կանխարգելման համար։

Համակարգի ստեղծման ժամանակ, որը նախազգուշացնում էր երկրի մերձակայքի վտանգի մասին, պահանջվում էր օգտագործել այն սարքերը, որոնք արդեն եղել են ինքնաթիռում։ Այդ ժամանակ ինժեները գործի է դրել ռադիոբարձրաչափը, իսկ նրա ստեղծած նոր համակարգը բարձրության արագ փոփոխության դեպքում, կամ ցածր բարձրության վրա թռիչքի ժամանակ անկումային կոնֆիգուրացիայի ժամանակ օդաչուներին նախազգուշացնում էր «Whoop, whoop» ձայնային ազդանշանով։ 1974 թվականին Boeing-ի փորձարկող օդաչու Ջեք Ուոդելը փորձարկել է այդ համակարգը՝ նորագույն Բոինգ 747-ով թռչելով Կասկադյան լեռների ամենաբարձր գագաթի` Ռեյնիր հրաբխի վրայով։ Տվյալ թռիչքի արդյունքում խորհուրդ է տրվել նաև համակարգում ավելացնել «Pull up» ձայնային նախազգուշացումը (հայերեն՝ դեպի վեր գնալ: 1974 թվականի հունիսի 19-ին ներկայացվել է երկրի մոտիկության մասին նախազգուշացման համակարգի (անգլ.՝ Ground Proximity Warning Systems կամ GPWS, արտոնագիր № 3946358, գրանցված է 1976 թվականի մարտի 23-ին}}[8]) արտոնագիրը։ Նույն թվականին Բոինգ ընկերությունը սկսել է այդ համակարգը տեղադրել իր նոր ինքնաթիռներում։ Pan Am ավիաընկերությունը, որն այդ ժամանակ CFIT-ի պատճառով կորցրել էր արդեն մի քանի ռեակտիվ Բոինգ 707 և Բոինգ 727[9], նույնպես սկսել է GPWS համակարգի տեղադրումը իր օդային նավատորմում[7]։ 1974 թվականի դեկտեմբերին, Վաշինգտոնի մոտակայքում Բոինգ 727-ի աղետից հետո, ԱՄՆ քաղաքացիական ավիացիայի դաշնային վարչությունը, տրանսպորտի անվտանգության ազգային խորհրդի հանձնարարությամբ, ցուցում էր տվել, որպեսզի 1975 թվականի դեկտեմբերին GPWS համակարգը տեղադրվի բոլոր ինքնաթիռների վրա[10]։

Հաջորդ տարիների ընթացքում Գլոբալ տեղորոշման համակարգը մշտապես բարելավվել է[11], որպեսզի կանխի երկրի հետ բախման վտանգի տարբեր դեպքերը, այդ թվում` երկրի մոտեցման ժամանակ, ինչպես նաև կեղծ ահազանգերը բացառելու համար։ Երբ 1994 թվականին Գլոբալ տեղորոշման համակարգը անվճար է դարձել քաղաքացիական օգտատերերի համար, Դոն Բեյթմենը հասկացել է դրա առավելությունները ինքնաթիռների վրա կիրառելու հարցում և ստեղծել երկրի մոտիկության մասին նախազգուշացման բարելավված համակարգ (անգլ.՝ Enhanced Ground Proximity Warning Systems, EGPWS): EGPWS-ը կարող էր տեսնել արդեն մի քանի կիլոմետր առաջ և թռիչքի երթուղին նախապես հաշվարկելով, նախազգուշացնել անձնակազմին։ Միևնույն ժամանակ, այն նախազգուշացրել է ոչ միայն ռելիեֆի բարձր ձևերի, այլև` բարձր կառույցների, այդ թվում` ռադիո և հեռուստահաղորդումների բախման վտանգի մասին։ Խնդիրն այն էր, որ եթե Հյուսիսային Ամերիկայի և Արևմտյան Եվրոպայի ճշգրիտ քարտեզները մատչելի էին, Արևելյան Եվրոպայում և Չինաստանում տեղեկատվությունը բավարար չէր, ուստի Բեյթմանը կարողացել է համոզել Honeywell-ի ղեկավարությանը Ռուսաստանից այդ քարտերի ձեռքբերման հարցում։ Նոր համակարգի ներդրման անհրաժեշտությունը ցույց է տվել 1995 թվականին Կոլումբիայում տեղի ունեցած ամերիկյան Բոինգ 757-ի աղետը։ Ինչպես ցույց տվեցին հետաքննության արդյունքները, Գլոբալ տեղորոշման համակարգը նախապես զգուշացրել է օդաչուներին բախման վտանգի մասին, սակայն ցածր արագության և ցածր ամբարձիչ ուժի պատճառով օդանավը չի հասցրել բարձրություն հավաքել և բախվել է սարին, ինչի հետևանքով զոհվել է 159 մարդ։ Այս միջադեպից հետո American Airlines ավիաընկերությունը, որին պատկանում էր կործանված ինքնաթիռը, իսկ հետո նաև այլ ավիափոխադրողներն սկսել են տեղադրել EGPWS-ն իրենց օդանավերում[5]։

2009 թվականին Ամստերդամի մերձակա թուրքական Բոինգ 737-ի կործանումից հետո EGPWS համակարգին ավելացվել է ցածր օդային արագության նախազգուշացում։ 2000-ական թվականների կեսերից Բեյթմենը զբաղվում էր թռիչքուղու վրա օդանավերի բախումները կանխելու համակարգի մշակմամբ[5]։ 2010 թվականին ԱՄՆ-ի նախագահ Բարաք Օբաման տեխնոլոգիաների և նորարարությունների բնագավառում ԱՄՆ-ի ազգային մեդալով պարգևատրել է Դոն Բեյթմենին «թռիչքների անվտանգության համակարգերի մշակման և բարելավման համար, որոնք այժմ օգտագործվում են ինքնաթիռներում ամբողջ աշխարհում, ներառյալ երկրի մոտիկության մասին նախազգուշացման համակարգը և քամու տեղաշարժի հայտնաբերման համակարգը» (անգլ.՝ For developing and championing critical flight-safety sensors now used by aircraft worldwide, including ground proximity warning systems and wind-shear detection systems)[4]:

ԱՄՆ Դաշնային ավիացիոն վարչության տվյալներով Բեյթմանի գյուտերի շնորհիվ վթարների քանակը յուրաքանչյուր 3 միլիոն չվերթից 1-ը նվազել է յուրաքանչյուր 20 միլիոն թռիչքում 1-ի[12]։ Ըստ թռիչքների անվտանգության հիմնադրամի` անհնար է հաշվարկել, թե քանի օդաչու և ավիափոխադրող է փրկվել այս գյուտերի միջոցով[5]։

2016 թվականին Չարլզ Դոնալդ Բեյթմանը Honeywell ընկերությունից աշխատանքից ազատվել է[6]։

Ձեռքբերումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Քամբերբեթչ գավաթը օդային օդաչուների և նավիգատորների գիլդիայի կողմից (GAPAN)` աշխարհում թռիչքների անվտանգության բարելավման գործում իր անձնական մեծ ներդրման համար (1996)։
  • Արդյունաբերական հետազոտությունների ինստիտուտի մրցանակ (2001)։
  • Ընդգրկված է գյուտարարների փառքի ազգային սրահում (2005)[13]։
  • Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների տեխնոլոգիայի և նորարարության ազգային մեդալ (2010)։
  • Ֆիլիպ Քլասի անվան մրցանակ (2013)[14]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Don Bateman, ‘Father’ Of Terrain Awareness Warning Systems, Dies At 91
  2. ↑ https://www.invent.org/inductees/c-donald-bateman
  3. ↑ C. Donald Bateman: National Medal of Technology and Innovation, Aerospace
  4. ↑ 4,0 4,1 Sydni Dunn. «C. Donald Bateman». National Science and Technology Medals Foundation (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Gates, Dominic (2012 թ․ փետրվարի 4). «Redmond aviation engineer's lifelong work has saved thousands of lives» (անգլերեն). The Seattle Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 3-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 THIA JAMES (2017 թ․ հունիսի 13). «Donald Bateman's invention credited with keeping airline passengers safe» (անգլերեն). Saskatoon StarPhoenix. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 Gates, Dominic (2012 թ․ փետրվարի 4). «Redmond aviation engineer's lifelong work has saved thousands of lives» (անգլերեն). The Seattle Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 3-ին.
  8. ↑ «US Patent for Aircraft ground proximity warning instrument». Justia Patents (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին.
  9. ↑ «Accident Archives». Bureau of Aircraft Accidents Archives (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին.
  10. ↑ «TWA Flight 514 Boeing 727-231, N54328 Location: Mt. Weather, near Berryville, Virginia. Resulting Safety Initiatives» (անգլերեն). U.S. Department of Transportation: Federal Aviation Administration. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին. «A fleet-wide requirement for installation of Ground Proximity Warning Systems in all air carrier aircraft by December 1975»
  11. ↑ «Patents by Inventor Charles Donald Bateman». Justia Patents (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին.
  12. ↑ «TWA Flight 514 Boeing 727-231, N54328 Location: Mt. Weather, near Berryville, Virginia. Resulting Safety Initiatives» (անգլերեն). U.S. Department of Transportation: Federal Aviation Administration. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին. «A fleet-wide requirement for installation of Ground Proximity Warning Systems in all air carrier aircraft by December 1975»
  13. ↑ Rini Paiva (2005 թ․ փետրվարի 12). «National Inventors Hall of Fame announces 2005 inductees». Medical News Today (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին.
  14. ↑ «2013 winners». Aviation Week Events (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 4-ին.