Սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչության զոհերը

2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչությունների հետևանքով զոհվել է 2996 մարդ, այդ թվում՝ 2977 զոհ և 19 ինքնաթիռ առևանգող, որոնք ինքնասպանություն են գործել։ Հազարավոր մարդիկ վիրավորվել են, և հարձակումների հետևանքով առաջացել են երկարատև առողջական հետևանքներ։ Զոհերի մեծ մասը եղել են Նյու Յորքում, երբ հարձակվել են Ստորին Մանհեթենի Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի երկվորյակ աշտարակների վրա, մոտ 1600 զոհ եղել է Հյուսիսային աշտարակից և մոտ հազարը՝ Հարավային աշտարակից։ 200 կմ հարավ-արևմուտք՝ ԱՄՆ պաշտպանության նախարարության հնգանկյուն շենքում՝ Պենտագոնում ևս 125 մարդ է սպանվել[1][2][3]։ Մնացած 265 մահացածները ներառում են Չվերթ 11 American Airlines-ի իննսուներկու ուղևորը և անձնակազմը, Չվերթ 175 United Airlines-ի վաթսունհինգ, Չվերթ 77 American Airlines-ի վաթսունչորս և Չվերթ 93 United Airlines-ի քառասունչորս զոհերը։ Առևտրի համաշխարհային կենտրոնի Հյուսիսային աշտարակի վրա հարձակումը սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչությունը դարձրել է մարդկության պատմության ամենամահաբեր ահաբեկչությունը[4]։

Զոհվածների մեծ մասը եղել են խաղաղ բնակիչներ, բացառությամբ Նյու Յորքի հրշեջ վարչության 343 անդամի և իրավապահ մարմինների 71 աշխատակիցների, որոնք մահացել են Առևտրի համաշխարհային կենտրոնում և Նյու Յորքում։ Միացյալ Նահանգների Ձկների և վայրի բնության ծառայության իրավապահ մարմինների աշխատակիցը, որը մահացել է, երբ United Airlines 93 չվերթի ինքնաթիռը ընկել է դաշտը՝ Շենքսվիլի մոտ, Փենսիլվանիա, Վիրջինիա նահանգի Առլինգթոն շրջանի Պենտագոնում զոհված 55 զինվորականներ և 19 ահաբեկիչներ, որոնք մահացել են չորս ինքնաթիռում[5][6][7]։ Ահաբեկչությունների հետևանքով զոհվել են առնվազն 102 երկրի քաղաքացիներ[8][9][10]։

Սկզբում հաստատվել է, որ ընդհանուր առմամբ 2603 մարդ է սպանվել Առևտրի համաշխարհային կենտրոնի տարածքում[11]։ 2007 թվականին Նյու Յորքի դատաբժշկական բյուրոն սկսել է զոհերի պաշտոնական թվին ավելացնել այն մարդկանց, որոնք մահացել են դեպքի վայրից փոշու ազդեցության հետևանքով առաջացած հիվանդություններից։ Առաջին նման զոհը եղել է մի կին՝ քաղաքացիական իրավունքների իրավաբան, որը մահացել է 2002 թվականի փետրվարին թոքերի քրոնիկ հիվանդությունից[12]։ 2009 թվականի սեպտեմբերին գրասենյակը ավելացրել է մի մարդու[13], որը մահացել է 2008 թվականի հոկտեմբերին, իսկ 2011 թվականին՝ մի տղամարդ հաշվապահի, որը մահացել է 2010 թվականի դեկտեմբերին[14]։

2013 թվականի օգոստոսի դրությամբ բժշկական իշխանությունները եզրակացրել են, որ ահաբեկչությունների ժամանակ Ստորին Մանհեթենում աշխատող, ապրող կամ սովորող 1140 մարդու մոտ ախտորոշվել է քաղցկեղ «էպիկենտրոնում տոքսինների ազդեցության» արդյունքում[15]։ 2014 թվականի սեպտեմբերին հաղորդվել է, որ այդ ժամանակից ի վեր զոհվել է ավելի քան 1400 փրկարար, որոնք դեպքի վայր են ժամանել հարձակումներից օրեր և ամիսներ անց[16]։ Սեպտեմբերի 11-ի իրադարձությունների հետևանքով առնվազն 10 հղիություն է ընդհատվել[17]։

Տարհանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այդ ժամանակ Միացյալ Նահանգների բարձրահարկ շենքերի մեծ մասը նախատեսված չի եղել պատահարի ժամանակ ամբողջական տարհանման համար, նույնիսկ 1993 թվականին Համաշխարհային առևտրի կենտրոնում տեղի ունեցած պայթյունից հետո։ Բացի այդ, բարձրահարկ շենքերում հրդեհային անվտանգության մասին հայտարարության կարգի համաձայն, անհատներին հանձնարարվել է մնալ իրենց գրասենյակներում, եթե նրանք չեն գտնվում այրվող հատակին մոտ[18]։ Այնուամենայնիվ, այն բանից հետո, երբ 1993 թվականի հարձակման ժամանակ աշտարակների ամբողջական տարհանումը տևել է տասը ժամ, դրանից հետո բազմաթիվ լրացումներ են կատարվել շենքերի և տարհանման պլանների մեջ։ Հաղորդակցությունը բարելավելու համար աշտարակներում տեղադրվել են ռադիոկապի կրկնիչներ, մարտկոցով աշխատող վթարային լույսեր և անցկացվել են հակահրդեհային վարժանքներ։ Հաղորդվում է, որ 1993 և 2001 թվականների հարձակումների ժամանակ տարհանված անձինք հայտարարել են, որ տարհանումը համեմատաբար ավելի լավ է կատարվել 2001 թվականին[19]։ Առնվազն երկու անձ, որոնք տարհանվել էին և՛ 1993, և՛ 2001 թվականներին, ավելի ուշ հայտնել են, որ պատրաստվել են 1993 թվականից հետո հնարավոր տարհանման՝ իրենց հետ բերելով կա՛մ լապտեր, կա՛մ վթարային պատրաստության պայուսակ[20]։

110 հարկանի երկու աշտարակներն էլ յուրաքանչյուրն կենտրոնում ուներ երեք սանդուղք։ Երեք աստիճանները, որոնք նշված էին որպես A, B և C, նույնքան բարձր են եղել, որքան շենքերը, որոնցից երկուսը կառուցվել էին 44 դյույմ (110 սմ), իսկ երրորդը՝ 56 դյույմ (140 սմ) լայնությամբ։ Հյուսիսային Աշտարակում աստիճանները գտնվել են մոտավորապես 70 ոտնաչափ հեռավորության վրա, համեմատած Հարավային աշտարակի աստիճանների միջև 200 ոտնաչափ հեռավորության հետ[21]։

Ground zero and surrounding area as seen from directly above depicting where the two planes impacted the towers
Քարտեզ, որը ցույց է տալիս հարձակումները Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի վրա (ինքնաթիռները մասշտաբով չեն գծված):

Ահաբեկչություններից անմիջապես հետո ԶԼՄ-ների հաղորդումներում ենթադրություններ են հնչել, որ հնարավոր է՝ տասնյակ հազարավոր մարդիկ են սպանվել։  Այդ առավոտ երկվորյակ աշտարակներում ներկա մարդկանց թվի գնահատականները տատանվում են 14,000-ից 19,000-ի սահմաններում։ Ստանդարտների և տեխնոլոգիաների ազգային ինստիտուտը պարզել է, որ հարձակումների ժամանակ Համաշխարհային առևտրի կենտրոնում եղել է մոտ 17 400 քաղաքացիական անձ[22]։ Նավահանգստի մարմնի կողմից տրված շրջադարձային հաշվարկները ցույց են տալիս, որ առավոտյան ժամը 10:30-ի դրությամբ Երկվորյակ աշտարակներում մարդկանց թիվը կազմել է 14,154[23]։

Երկվորյակ աշտարակների գրեթե բոլոր մահվան դեպքերը տեղի են ունեցել ինքնաթիռի ընկնելու հետևանքով տուժած հարկերում, բայց հայտնի չէ, թե քանի մարդ է եղել այդ հարկերում, երբ ինքնաթիռները հարվածել են աշտարակներին։ Առկա տվյալները վկայում են այն մասին, որ 1344-ից 1426 մարդ է գտնվել հյուսիսային աշտարակի 92-110 հարկերում՝ երբ 11 American Airlines չվերթի ինքնաթիռը 08:46-ին բախվել է երկնաքերին, նրանցից ոչ ոք ողջ չի մնացել։ 599-ից[24] 690[25] մարդ ներկա է եղել Հարավային աշտարակի 77-110 հարկերում, երբ Չվերթ 175 United Airlines-ը ժամը 09:03-ին հարվածել է շենքին, և միայն փրկվել է 18 մարդ։

2008 թվականին 271 փրկվածների հետ հարցազրույցների ժամանակ հետազոտողները պարզել են, որ միայն մոտ 8,6%-ն է փախել ահազանգը հնչեցնելուն պես, մինչդեռ մոտ 91,4%-ը մնացել է շենքում՝ սպասելու լրացուցիչ տեղեկությունների կամ կատարել առնվազն մեկ լրացուցիչ խնդիր (իրերը հավաքել/զանգել ընտանիքի անդամներին)։ Հարցումները ցույց են տվել նաև, որ տարհանվածների 82%-ը գոնե մեկ անգամ կանգ է առել իջնելու ժամանակ՝ աստիճանների վրա հանգստանալու կամ շրջակա միջավայրի պայմանների պատճառով (ծուխ/ բեկորներ/ կրակ/ջուր)[26]։ Համաշխարհային առևտրի կենտրոնից տարհանման մեկ այլ խոչընդոտ եղել է այն, որ ինքնաթիռների բախման արդյունքում ազդեցության ուժը պատճառ է դարձել, որ շենքերն այնքան տեղաշարժվեն, որ դռները խցանվեն իրենց շրջանակներում, և սանդուղքները արգելափակվեն կոտրված պատի տախտակներով, ինչի արդյունքում տասնյակ մարդիկ թակարդում էին ամբողջ շենքում, հիմնականում հարկերում, որոնք ավելի մոտ էին գոտու ազդեցության վայրին[27]։ Կապի խափանումները խոչընդոտել են աշխատողների տարհանմանը, քանի որ փրկվածներից մեկը պատմել է, որ Հարավային աշտարակից մի քանի անգամ զանգահարել է 911՝ միայն երկու անգամ է կարողացել կապ հաստատել՝ քանի որ 911 օպերատորները տեղյակ չեն եղել կատարվածի մասին և ծանրաբեռնված են եղել զանգերի քանակով՝ երբեմն կրկնելով սխալ տեղեկատվությունը։ Կապի հետ կապված խնդիրներ են նկատվել նաև այն պատճառով, որ առաջին պատասխանողները կապի համար օգտագործել են տարբեր ռադիոալիքներ, դրանց հաճախականությունները ծանրաբեռնված են եղել, կամ նրանք հերթապահությունից դուրս են եղել և պատասխանել են առանց իրենց ռադիոընդունիչի[19]։

Հյուսիսային աշտարակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

11 չվերթի բախումից մի քանի րոպե անց նավահանգստի ղեկավարությունը հրաման է արձակել Հյուսիսային աշտարակի ամբողջական տարհանման մասին, որը կարող էին կատարել միայն 92-րդ հարկից ցածր գտնվողները։ Երկու աշտարակները նախատեսված չեն եղել զանգվածային տարհանումը հեշտացնելու համար, և աշտարակներից յուրաքանչյուրն ունեցել է միայն երեք աստիճան, ոորոնք իջնում էին առաջին հարկ։ Նրանց համար, ովքեր գտնվել են 91-րդ հարկից բարձր, փախուստն անհնար է եղել, և զոհերից մեկը որը մինչև զոհվելը առաջին ինքնաթիռի անկումից հետո 911-ին հայտնել է, որ 106-րդ հարկի սանդուղքն անհասանելի է[28]։ Ահաբեկչություններից հետո համակարգչային մոդելավորման ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ աշտարակից 8239 մարդու տարհանումը կտևի մոտ 1 ժամ 27 րոպե ± 2 րոպե։ Մոդելավորումը նաև ենթադրել է, որ եթե B սանդուղքը անձեռնմխելի մնար ամբողջ շենքում, բոլոր կանխատեսվող 1049 փրկվածները կարող էին տարհանվել ընդհանուր ժամանակից 2 րոպե ավել ժամանակում[29]։ 88-ից 90-րդ հարկերից տարհանվել է առնվազն 77 մարդ են փրկել՝ Նավահանգստի կառավարման աշխատակիցներ՝ շինարարության ղեկավար Ֆրենկ Դե Մարտինը, շինարարության տեսուչ Պաբլո Օրտիսիը, ինժեներ Մակ Հաննան, շրջակա միջավայրի պահպանության համակարգող Փիթ Նեգրոնը և գլխավոր տնօրենի օգնական Կառլոս Ս. դա Կոստան[27]։ Ավիավթարից ընդամենը մի քանի րոպե անց արտակարգ իրավիճակների աշխատակիցները ժամանել են համաշխարհային առևտրի կենտրոն և սկսել թիմեր կազմել՝ օգնելու Հյուսիսային աշտարակից մարդկանց տարհանմանը[30]։

Աշտարակների փլուզումից հետո երկու փրկվածներ ծածկված են փոշով։

Շատ մարդիկ սկսել են ինքնուրույն դուրս գալ աստիճաններով, իսկ մյուսները նախընտրել են սպասել Նյու Յորքի և Նյու Ջերսիի նավահանգստային մարմնի հրահանգներին։ Մյուսները, ովքեր որոշել են ինքնուրույ դուրս գալ աշտարակից, լսել են իրենց հարազատներին, ովքեր կարողացել են կապ հաստատել նրանց հետ[28]։ Երբ տարհանվածներն սկսել են իջնել Հյուսիսային աշտարակի աստիճաններով, նրանց ուղղորդվել է իջնել Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի համալիրի տակ գտնվող պարկի մակարդակը, որտեղ գտնվում էր առևտրի կենտրոնը։ Փրկվածներից մեկը ասել է՝ «11-րդ հարկի և 9-րդ հարկի միջև մենք պտտվում էինք այս լաբիրինթոսով։ Երբ մենք հասանք մեջտեղի հատվածը, մենք քայլում էինք, և կար մեկ վթարային լույս։ Ջուրը հասել էր մինչև մեր սրունքները։ Հանկարծ մի ձայն լսվեց՝մենք տեսանք ինչ-որ մեկին հանքափորի գլխարկով։ Նա բացեց դուռը և ասաց՝ «Պարզապես շարունակեք այդ ուղղությամբ քայել»[31]։

Հարավային աշտարակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հյուսիսայինին հարվածելուց հետո 17 րոպեի ընթացքում Հարավային աշտարակի անհապաղ լայնածավալ տարհանման հրաման տալուց հրաժարվելը այդ օրը ընդունված ամենալայն քննադատվող որոշումն է:

Միևնույն ժամանակ, Հարավային աշտարակում նրա մոտ 8600 բնակիչներից գրեթե բոլորը միանգամից հասկացել են, որ մոտակա շենքում պարզապես ինչ-որ լուրջ բան է տեղի ունեցել։ Վթարի և պայթյունի ձայնը լսել է ավելի քան 4000 մարդ։ Հարավային աշտարակի աշխատողները թեքվել և պատսպարվել են, քանի որ ապակին կոտրվել է ինքնաթիռի և շենքի պայթյունից առաջացած բեկորների հետևանքով, և երբ Հարավային աշտարակի վերին մակարդակները պատվել է հարավ-արևելք հոսող թանձր ծխով, շատ մարդիկ ականատես են եղել, թե ինչպես են հուսահատ գրասենյակային աշխատողները ցատկում այրվող աշտարակից[32][33]։ Հյուսիսային աշտարակի աղետը նույնիսկ ֆիզիկապես զգացվել է Հարավային աշտարակի շատ մարդկանց կողմից։ Հարավային աշտարակից փրկվածները հայտնել են, որ զգացել են, թե ինչպես է իրենց շենքը ցնցվում, երբ առաջին ինքնաթիռը բախվել է իր մյուս աշտարակին, և Հյուսիսային աշտարակի ծուխը սկսել է թափանցել Հարավային աշտարակ օդափոխման խողովակներով[34]։ Նրանք, ովքեր նույն բարձրության վրա են եղել, ինչ Հյուսիսային աշտարակում այրվող հրդեհները, զգացել են, թե ինչպես է ծայրահեղ շոգը ճառագում իրենց հարկերում[35][36]։

Հյուսիսային աշտարակի հետ տեղի ունեցածի պատճառով Հարավային աշտարակի շատ մարդիկ որոշել են լքել իրենց աշխատասենյակները՝ որպես նախազգուշական միջոց։ Այնուամենայնիվ, այս գործընթացի հիմնական խոչընդոտն այն է եղել, որ 11 և 175 չվերթների բախումների միջև 17 րոպեի ընթացքում դեռ չի հաստատվել, որ տեղի է ունենում ահաբեկչական գործողություն։ Մեծամասնության նախնական ենթադրությունն այն է եղել, որ առաջին վթարը պարզապես դժբախտ պատահար է, ինչը հավատալի է թվացել՝ հաշվի առնելով Հյուսիսային աշտարակի հսկայական բարձրությունը[37]։ Այդ իսկ պատճառով Հարավային աշտարակի նավահանգստի վարչակազմը չի նախաձեռնել շենքի ամբողջական տարհանումը՝ փոխարենը որոշելով զեկուցել Հարավային աշտարակի ինտերկոմի համակարգի և անվտանգության աշխատակիցների միջոցով, որպեսզի աշխատողները մնան տեղում և իրենց գրասենյակներում[38]։ Հարավային աշտարակի առաքման աշխատակիցը լրագրողներին ասել է, որ ինքը որոշել է հեռանալ առաջին վթարից հետո, և ելքի ճանապարհին լսել է ներքին հաղորդակցության ձայնը, որը հայտարարում է, որ՝ «Ամենաապահով տեղը ներսում է. հանգիստ մնացեք և դուրս մի եկեք»։ Մյուսները, ովքեր անտեսել են հաղորդագրությունը, նրանց նախասրահում գտնվող պաշտոնյաներերը ասել են՝ որ վերադառնան իրենց հարկերը[39]։ Առաջին հարվածից երեք րոպեի ընթացքում ձայնագրված ռադիո զրույցի ժամանակ Հարավային աշտարակի տնօրենն ասել է Հյուսիսային աշտարակի իր գործընկերոջին, որ ինքը չի պատրաստվում տարհանման հրաման տալ, քանի դեռ «հրշեջ ծառայության ղեկավարը կամ ինչ-որ մեկը չի հստակեցրել»[40]։ Դա արվել է հրապարակում և նախասրահներում գերբնակեցումից խուսափելու համար, նա մտավախություն է ունեցել, որ կդանդաղեցնի տարհանումն ու փրկարարական գործողությունները Հյուսիսային Աշտարակում[41]։

Չնայած հայտարարություններին, հազարավոր մարդիկ շարունակել են հեռալան Հարավային աշտարակից։ 77-րդ և 110-րդ հարկերի միջև ընկած հատվածում կար ավելի քան 3500 մարդ, այդ թվում՝ ԱՕՆ-ի առնվազն 1100 աշխատակից (92 և 98-105 հարկեր) և ավելի քան 700 մարդ, ովքեր աշխատում էին Հավատարմագրային կառավարում կազմակերպություն-ում (90 և 94-97 հարկեր)[42]։ Այլ ընկերությունների գրասենյակները գտնվում էին անմիջապես Հյուսիսային աշտարակի ազդեցության գոտու դիմաց, և երկու ընկերություններում աշխատող ղեկավարները չեն հապաղել առաջին հարվածից անմիջապես հետո տարհանել իրենց գրասենյակները՝ թույլ տալով յուրաքանչյուր ընկերության աշխատակիցների ավելի քան 80%-ին ապահով տեղ հասնել նախքան Հարավային աշտարակի հարվածը[43]։ Հոսանքն ի վար տարհանվել են նաև Ֆուջի բանկի (79-82 հարկ), Յուրո Բրոկերսի-ի (84 հարկ) և Կորպորատիվ Սպասարկման Ընկերության (87 հարկ) գրասենյակները, որոնցից վերջինը խուսափել է որևէ զոհից[44][45]։ Գործադիր տնօրենները, ինչպիսիք են Էրիկ Էյզենբերգը, որը անձամբ որոշում է կայացրել տարհանել AON գրասենյակները, իրենց աշխատակիցներին հրահանգել են աստիճաններով իջնել Skylobby-ի 78-րդ հարկ, որտեղ նրանք կարող են օգտվել արագընթաց վերելակից դեպի առաջին հարկ և ապահով լքել շենքը։ 17 րոպեի ընթացքում, առավոտյան 8:46-ից մինչև 9:03-ը, մոտավորապես 2900 մարդ իջել է Հարավային աշտարակի 77-րդ հարկից ներքև, չեն հասցրել 599-ից մինչև 690 մարդ[46][47][48]։

Առավոտյան ժամը 8:57-ին FDNY-ում և NYPD-ում աշխատող պաշտոնյաները կարծիք են հայտնել, որ Հյուսիսային աշտարակի շարունակվող աղետը անապահով է դարձրել WTC-ի ամբողջ համալիրը և պահանջել են տարհանել Հարավային աշտարակը, հանձնարարականը կատարելու համար պահանջվել է ևս վեց րոպե։ Առավոտյան ժամը 9:02-ին հայտարարություն է արվել, որը հնարավորություն է տրվում Հարավային աշտարակի աշխատողներին հեռանալ[49]։

Պենտագոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պենտագոնի օդային տեսքը

Քանի որ Պենտագոնը հարձակման ենթարկվել է Համաշխարհային առևտրի կենտրոնից հետո, այնտեղ աշխատողներից շատերը չէին կարծում, որ հարձակումը կտարածվի Նյու Յորքի սահմաններից դուրս։ ԶԼՄ-ների հետ կապերի մասնագետը, որն այդ ժամանակ աշխատում էր այդ շենքում, տարիներ անց պատմել է, որ գործընկերոջը ասել է. «հիմա սա աշխարհի ամենաապահով վայրն է»[50]։ Մեկ ուրիշը հեռախոսով խոսել է իր կնոջ և նրա վեցերորդ դասարանի դասընկերների հետ, երբ ինքնաթիռն ընկել է, և հայտարարել է, որ ամբողջ շենքը կարծես ամբողջովին քանդվել է հիմքից՝ «Մենք ռմբակոծվել ենք, ես պետք է գնամ» ասել է նա, նախքան անմիջապես տարհանումը սկսելը։ Հարձակման տեսակի վերաբերյալ անորոշությունը հանգեցրել է նրան, որ շատերը զգուշություն են ցուցաբերել տարհանման ժամանակ, առնվազն մեկ պահակ նախազգուշացրել է պոտենցիալ հրաձիգների մասին, որոնք դարանակալվել են տարհանվածներին գնդակահարելու համար[51]։

Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի հյուրանոց

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Մարիոթ» Առևտրի համաշխարհային կենտրոն 2001 թվականի մայիսի 15-ին՝ ահաբեկչությունից երեք ամիս առաջ:

Համաշխարհային առևտրի կենտրոն 3-ը հայտնի էր նաև որպես Առևտրի համաշխարհային կենտրոն հյուրանոց, «Վիստա» հյուրանոց և «Մարիոթ» հյուրանոց։ Երկու ավելի մեծ աշտարակների տարհանման ժամանակ այս 22-հարկանի հյուրանոցն օգտագործվել է որպես տարհանման թռիչքուղի մոտ 1000 մարդկանց համար, ովքեր տարհանվել են տարածքից[52]։ Հյուրերը և մյուսները, ովքեր տարհանվել են հյուրանոցի միջոցով, հյուրանոցի անձնակազմի կողմից ուղղորդվել են հյուրանոցի բարից և դրսից՝ դեպի Ազատության փողոց[53][54]։ Տարհանման գործընթացին օգնող բուժաշխատողը հիշել է, որ օդը այնքան տաք և խիտ է եղել, որ շնչառության և տեսողության խնդիրներ է ունեցել, բայց կարողացել է լսել հրշեջների ահազանգերը, որոնք ուշաթափվել էին և օգնության կարիք են ունեցել[50]։

Հյուրանոցում գրանցված 940 հյուրերի մեծամասնությունը սկսել է տարհանվել այն բանից հետո, երբ ահազանգերը հնչել են լողավազանի վերին հարկում ինքնաթիռի վայրէջքի սարքի մի կտորի պատճառով[52]։ Ոմանք դա անմիջապես չեն արել, հյուրերից մեկը պատմել է, որ ինքը արթնացել է Հյուսիսային աշտարակի վրա առաջին ինքնաթիռի հարվածից և վերադարձել է անկողին քնելու, արթնացել է միայն Հարավային աշտարակին հարվածող ինքնաթիռի հարվածից։ Այնուհետև դիտել է լուրերը և լոգանք ընդունել, հագնվել և հավաքել իր իրերը՝ նախքան տարհանվելը[55]։ Ուշացումը մասամբ պայմանավորված է եղել նրանով, որ շատ հյուրեր չեն կարողացել տեսնել Հյուսիսային աշտարակի վնասը Մարիոթ հյուրանոցի ցանկացած կետից[54]։

Հարակից տարածք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկու աշտարակներին հարվածելուց հետո Հյուսիսային աշտարակի տարհանման հրամանը արագորեն տարածվել և ընդգրկել ոչ միայն համաշխարհային առևտրի կենտրոնի ամբողջ համալիրը, այլև ստորին Մանհեթենի և հարակից տարածքների բարձրահարկ շենքերի մեծ մասը։ Հյուսիսային և Հարավային աշտարակներից աշխատակիցների տարհանումը շարունակվել է հրապարակի կողքով և նախասրահով։ Հյուսիսային աշտարակից տարհանվածներին ուղղորդել են ստորգետնյա առևտրի կենտրոնով, որտեղից դուրս են եկել համալիրից դեպի Եկեղեցու փողոց։ Հարավային աշտարակից տարհանվածներին ուղղորդել են այլ վայրեր՝ խցանումները կանխելու համար. նրանք ուղարկվեցին Արևմտյան փողոցի վրայով ծածկված հետիոտնային կամրջով մինչև Համաշխարհային ֆինանսական կենտրոն կամ Համաշխարհային առևտրի կենտրոն 4 և դուրս են եկել Ազատության փողոց։ Ոչ բոլոր տարհանվածներն են եղել Առևտրի համաշխարհային կենտրոնից, տարհանման գործընթացին մասնակցել են նաև Սթայվեսանտի ավագ դպրոցի, Մանհեթենի քաղաքային քոլեջի աշակերտները, զբոսաշրջիկներ, այդ տարածքի բնակիչներն իրենց ընտանի կենդանիներով և այլ անձինք[56]։

Քաղաքում գերբնակվածությունը նվազեցնելու և տարհանվածներին և քաղաքացիական անձանց դուրս բերելու համար ստորին Մանհեթենի հետագա տարհանման համար օգտագործվել են նավակներ և լաստանավեր[57]։ Նավերից մի քանիսը եղել են առափնյա պահպանության մաս, մյուսները՝ քաղաքացիական, ընկերություններ կամ պետական սեփականություն, որոնք գործել են ինքնուրույն կամ առափնյա պահպանության թույլտվությունը ստանալուց հետո[58]։ Ընդհանուր առմամբ, ստորին Մանհեթենի ջրային տարհանումը օրվա ընթացքում տեղափոխվել է մոտ 500.000 մարդ[56]։

Փրկվածներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առևտրի համաշխարհային կենտրոնի լուսանկարը, որը ցույց է տալիս շենքերի սկզբնական դասավորությունը

Ոչ ոք ողջ չի մնացել Հյուսիսային աշտարակի հարվածի գոտում՝ վերևում կամ անմիջապես ներքևում[59]։ Ամենից շատ ողջ մնացածները եղել են 91-րդ հարկից։ 22-րդ հարկից ներքև գտնվող մոտ 15 մարդ փրկվել է Առևտրի համաշխարհային կենտրոնի 1-ի փլուզումից կամ նրանց հաջողվել է փրկվել փլատակների տակից[60][61]։

Միայն 14 մարդ է փախել Հարավային աշտարակի հարվածի գոտուց (77-ից 85-րդ հարկեր) այն բանից հետո, երբ այն հարվածել է United Airlines 175 չվերթին ժամը 9:03։ Անհատները փախել են Հարավային աշտարակի հարվածի գոտուց՝ օգտագործելով A աստիճանահարթակը հյուսիս-արևմտյան անկյունում, միակ աստիճանավանդակը, որն անփոփոխ է մնացել հարվածից հետո։ Քննիչները կարծում են, որ A աստիճանավանդակը մնացել է անցանելի, մինչև Հարավային աշտարակի փլուզումը ժամը 9:59 -ին։ 911 օպերատորների և FDNY և NYPD արձագանքողների միջև կապի դժվարությունների պատճառով նրանցից շատերը տեղյակ չեն եղել, որ A աստիճանավանդակը անցանելի է, և հարվածի գոտուց վերևում փրկվածներին հրահանգել է սպասել փրկարար անձնակազմի օգնությանը[59]։

Փրկվածների պաշտպանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2008 թվականի սեպտեմբերի 28-ի դրությամբ, ընդհանուր առմամբ, ավելի քան 33,000 ոստիկաններ, հրշեջներ, պատասխանատուներ և տեղական համայնքի անդամներ բուժվել են Նյու Յորքի սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչությունների հետ կապված վնասվածքներից և հիվանդություններից, ներառյալ շնչառական հիվանդությունները, հոգեկան առողջության հետ կապված խնդիրները, ինչպիսիք են Հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումը և դեպրեսիան, ստամոքս-աղիքային հիվանդությունները և առնվազն քաղցկեղի՝ 4,166 դեպք։ Ըստ շահերի պաշտպանության խմբի «ավելի շատ ոստիկաններ են մահացել հարձակման հետ կապված հիվանդություններից, քան զոհվել են դրանում»[62]:

Արտաքին տեսաֆայլեր
Սեպտեմբերի 11-ի զոհերի փոխհատուցման հիմնադրամի լսումների շրջանակներում Ստյուարտի ելույթի մասին – GLOBAL NEWS

Daily Show-ի նախկին հաղորդավար Ջոն Ստյուարտին և մյուսներին հաջողվել է 2015 թվականին Կոնգրեսի կողմից ընդունել օրենք, որը մշտապես երկարացնում է առողջապահական նպաստները նրանց համար, ովքեր օգնություն են ցուցաբերում տուժածներին և հինգ տարի ավելացնում զոհերի փոխհատուցման ծրագիրն[63]։

Մահեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համաշխարհային առևտրի կենտրոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2606 մարդ, ովքեր գտնվել են Համաշխարհային առևտրի կենտրոնում, զոհվել են հարձակումների և դրան հաջորդած աշտարակների փլուզման հետևանքով[2][64] : Այս թիվը բաղկացած է 2,192 քաղաքացիական աշխատողներից, Նյու Յորքի հրշեջ վարչության 343 անդամից և իրավապահ մարմինների 71 սպայից, այդ թվում՝ Նյու Յորքի ոստիկանության վարչության 23 անդամի, Նավահանգստային ոստիկանության վարչության 37 անդամից, Նյու Յորք նահանգի հարկային գրասենյակի չորս անդամից։ Նյու Յորք նահանգի դատարանների կառավարման գրասենյակի, Նյու Յորքի հրշեջ վարչության մեկ հրշեջ մարշալից, Հետաքննությունների դաշնային բյուրոյի մեկ անդամից, Նյու Յորքի հրշեջ պարեկության մեկ անդամից և Միացյալ Նահանգների գաղտնի ծառայության մեկ անդամից[65][66]։ Սատկել է նաև Սիրիուս անունով ռումբերը հոտոտող շուն, որը ներառված չի զոհերի պաշտոնական թվի մեջ[67]։

Նյու Յորքում զոհվածների միջին տարիքը եղել է 40 տարեկան էր[68]։ Շենքերում ամենաերիտասարդ զոհը 18-ամյա շտապ օգնության բժշկական տեխնիկ Ռիչարդ Փերլմանն է եղել, իսկ ամենատարեցը Մորգան Սթենլիից 79-ամյա տեխնիկական սպասարկող Ալբերտ Ջոզեֆը[69][70][71]։ Այլ զոհերի թվում են եղել մաև ֆոտոլրագրող Բիլ Բիգգարտը[72] դերասան Քեյթ Գլասկոն[73] Գայանացի կրիկետիստ Նեզամ Հաֆիզը որը հանդես է եկել ազգային հավաքականում[74]։ NBA բասկետբոլիստ Դան Տենթերը[75]։

Հարավային աշտարակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հյուսիսային Աշտարակում զոհված քաղաքացիական անձանց և արտակարգ իրավիճակների ծառայությունների աշխատակիցների ստույգ թիվը վերջնականապես հայտնի չէ, սակայն, ընդհանուր առմամբ, նրանց ընդհանուր թիվը 1600 է։ Այդ մարդկանցից 1,344-ից 1,426-ը գտնվել են 91-րդ հարկից բարձր, երբ 11 չվերթը վթարի է ենթարկվել 93-րդ և 99-րդ հարկերի միջև առավոտյան 8:46-ին: Հարյուրավոր մարդիկ, ովքեր հայտնվել են բախման կամ դրան հաջորդած հանկարծակի հրդեհի ճանապարհին, անմիջապես մահացել են։ Ոմանք մահացու այրվել են հարյուրավոր ոտնաչափ ներքևում, երբ վերելակի լիսեռները այրվող ռեակտիվ վառելիքը ցած են նետել դեպի նախասրահ, որտեղ այն պայթել է[76][77][78]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States». govinfo.library.unt.edu. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 14-ին. «125 died at the Pentagon»
  2. ↑ 2,0 2,1 «Accused 9/11 plotter Khalid Sheikh Mohammed faces New York trial». CNN. 2009 թ․ նոյեմբերի 13.
  3. ↑ «First video of Pentagon 9/11 attack released». Cable News Network. 2006 թ․ մայիսի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  4. ↑ Matthew J. Morgan (2009). The Impact of 9/11 on Politics and War: The Day that Changed Everything?. Palgrave Macmillan. էջ 222. ISBN 978-0-230-60763-7.
  5. ↑ «Richard J. Guadagno». nps.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 9-ին.
  6. ↑ Stone, Andrea (2002 թ․ օգոստոսի 20). «Military's aid and comfort ease 9/11 survivors' burden». USA Today. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  7. ↑ «September 11 Memorial» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ ապրիլի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 9-ին.
  8. ↑ Walker, Carolee (2006 թ․ սեպտեմբերի 11). «Five-Year 9/11 Remembrance Honors Victims from 90 Countries». United States Department of State. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 18-ին.
  9. ↑ Office of International Information Programs (2007 թ․ օգոստոսի 2). «A list of the 77 countries whose citizens died as a result of the attacks on September 11, 2001». Washington, D.C.: United States Department of State. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 28-ին.
  10. ↑ «MEMORIAL MAPPING: TRANSNATIONAL 9/11 MEMORIALS».
  11. ↑ Dunlap, David W. (2008 թ․ հուլիսի 10). «The Toll From 9/11 Grows Again, to 2,751». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 14-ին.
  12. ↑ DePalma, Anthony (2007 թ․ մայիսի 24). «For, the First Time, New York Links a Death to 9/11 Dust». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 27-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 6-ին.
  13. ↑ Foderaro, Lisa W. (September 2009). «9/11's Litany of Loss, Joined by Another Name». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 1-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  14. ↑ Hartocollis, Anemona (2011 թ․ հունիսի 18). «New Death Is Added To the Toll From 9/11». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  15. ↑ Evans, Heidi (2013 թ․ սեպտեմբերի 8). «1,140 WTC 9/11 responders have cancer – and doctors say that number will grow». New York Daily News. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  16. ↑ «The death toll from 9/11 continues to rise». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  17. ↑ «9/11 memorial honors unborn babies». Newsday. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  18. ↑ Dwyer, Jim (2004 թ․ մայիսի 17). «9/11 Tape Has Late Change On Evacuation». The New York Times (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 «Communication Breakdown On 9/11». CBS News (ամերիկյան անգլերեն). 2004 թ․ մայիսի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 28-ին.
  20. ↑ Shields, TJ; Boyce, K. E.; McConnell, N (2009 թ․ ապրիլի 7). «The behavior and evacuation experiences of WTC 9/11 evacuees with self-designated mobility impairments» (PDF). Fire Safety Journal. 44 (6): 881–893. doi:10.1016/j.firesaf.2009.04.004.
  21. ↑ «How the Design of the World Trade Center Claimed Lives on 9/11». History.com (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  22. ↑ Averill, Jason D.; և այլք: (2005). «Occupant Behavior, Egress, and Emergency Communications». Final Reports of the Federal Building and Fire Investigation of the World Trade Center Disaster (PDF). National Institute of Standards and Technology (NIST). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ հուլիսի 14-ին.
  23. ↑ Dwyer, Jim and Kevin Flynn (2005). 102 Minutes. Times Books. էջ 266.
  24. ↑ «Elevator mechanics left towers before buildings collapsed» (PDF). Harm Reduction Ohio. 2001 թ․ դեկտեմբերի 19.
  25. ↑ National Institute of Standards and Technology (2005). Final Reports from the NIST World Trade Center Disaster Investigation (PDF). էջ 238.
  26. ↑ Glendinning, Lee (2008 թ․ սեպտեմբերի 9). «9/11 survivors put off evacuation to shut down computers, study finds». The Guardian (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  27. ↑ 27,0 27,1 «Fighting to Live as the Towers Died». The New York Times (անգլերեն). 2002 թ․ մայիսի 26. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  28. ↑ 28,0 28,1 «Accounts From the North Tower». The New York Times (անգլերեն). 2002 թ․ մայիսի 26. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  29. ↑ Galea, Edwin R; Hulse, Lynn; Day, Rachel; Siddiqui, Asim; Sharp, Gary (2012). «The UK WTC 9/11 evacuation study: An overview of findings derived from first-hand interview data and computer modelling». Fire and Materials (36): 501–521 – via Wiley.
  30. ↑ «1st FDNY battalion chief to enter the north tower on 9/11 is retiring». ABC News (անգլերեն). 2018 թ․ հուլիսի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  31. ↑ «2 friends exit World Trade Center on 9/11 via survivors' stairs». palmbeachpost. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  32. ↑ Cauchon, Dennis and Martha Moore (2002 թ․ սեպտեմբերի 2). «Desperation forced a horrific decision». USAToday. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  33. ↑ «Rob Fazio lost his dad in the 9/11 World Trade Center attacks. Now he's working to make sure his father's last, selfless act continues to help others» (PDF). 2018. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 25-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  34. ↑ «September 11 survivor: 'As I left the south tower I heard a plane roaring towards the World Trade Center — I thought it was the end and screamed out my mummy's name'». 2021 թ․ սեպտեմբերի 11. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 18-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  35. ↑ «Accounts From the South Tower». The New York Times. 2002 թ․ մայիսի 26. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 21-ին.
  36. ↑ National Institute of Standards and Technology (2005). Final Reports from the NIST World Trade Center Disaster Investigation (PDF). էջ 87.
  37. ↑ «9:03 a.m.: The 9/11 moment when many grasped a new reality». The Mercury News. 2021 թ․ սեպտեմբերի 10. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 30-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  38. ↑ «Preliminary Results from the World Trade Center Evacuation Study – New York City, 2003». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  39. ↑ Vulliamy, Ed (2001 թ․ սեպտեմբերի 16). «Anger of survivors told to stay inside blazing towers». The Guardian (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  40. ↑ Final Report of the 9/11 Commission on Terrorist Attacks Upon the United States (PDF) (Report). National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States. July 22, 2004. էջ 304. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից August 16, 2021-ին. Վերցված է August 15, 2021-ին.
  41. ↑ «9/11 Survivors Reflect on Their Miraculous Escape from the South Tower 16 Years Later: 'We'll Be Brothers for Life'». People (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  42. ↑ «Domers who survived the World Trade Center attacks». 2001. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 26-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  43. ↑ Dwyer, Jim and Flynn, Kevin, 102 Minutes: p. 23
  44. ↑ «On 9/11, Delaware company got all its workers out of Tower 2». delawareonline (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  45. ↑ Clark, Brian (2002 թ․ ապրիլի 30). «A Twin Towers' Survivor Story». www.pbs.org (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  46. ↑ «Elevator mechanics left towers before buildings collapsed» (PDF). Harm Reduction Ohio. 2001 թ․ դեկտեմբերի 19.
  47. ↑ National Institute of Standards and Technology (2005). Final Reports from the NIST World Trade Center Disaster Investigation (PDF). էջ 238.
  48. ↑ National Institute of Standards and Technology (2005). Final Reports from the NIST World Trade Center Disaster Investigation (PDF). էջ 92.
  49. ↑ 9/11 Commission, 2004a, էջ 304
  50. ↑ 50,0 50,1 Hutchison, Peter; Trio phe, Catherine; Bonilla, Laura (2021 թ․ հուլիսի 28). «The Day That Changed America: Remembering 9/11, 20 Years On». International Business Times. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  51. ↑ Little, Becky (2020 թ․ սեպտեմբերի 2). «On 9/11, Some Evacuated the Pentagon – But Kept Going Back Inside». History.com (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  52. ↑ 52,0 52,1 Dwyer, Jim; Fessenden, Ford (2002 թ․ սեպտեմբերի 11). «One Hotel's Fight to the Finish; At the Marriott, a Portal to Safety as the Towers Fell». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 2-ին.
  53. ↑ «A Year Later, Downtown NY Remembers 9/11». Hotel Business (ամերիկյան անգլերեն). 2002 թ․ սեպտեմբերի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 2-ին.
  54. ↑ 54,0 54,1 Van Atta, Dale (2019 թ․ սեպտեմբերի 11). «How This Ill-Fated Marriott Hotel and Its Brave Staff Played a Key Role in 9/11». LDS Living (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 15-ին.
  55. ↑ Lupin, Michael (2013 թ․ սեպտեմբերի 10). «9/11 Survivor Recalls Escaping Collapsing Marriott Center». VOA (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 2-ին.
  56. ↑ 56,0 56,1 Hanc, John (2021 թ․ սեպտեմբերի 9). «On 9/11, a Flotilla of Ferries, Yachts and Tugboats Evacuated 500,000 People Away From Ground Zero». Smithsonian Magazine (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 13-ին.
  57. ↑ Kendra, James M; Wachtendorf, Tricia (2016). American Dunkirk: The Waterborne Evacuation of Manhattan on 9/11. Temple University: Temple University Press. ISBN 978-1439908211.
  58. ↑ «Study focuses on 9/11 evacuation of Manhattan by water». www1.udel.edu. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  59. ↑ 59,0 59,1 National Commission on Terrorist Attacks (2004 թ․ հուլիսի 22). The 9/11 Commission Report (first ed.). W. W. Norton & Company. էջ 294. ISBN 0-393-32671-3.
  60. ↑ «USA Today Miracles emerge from the debris». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 26-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 10-ին.
  61. ↑ «FACT CHECK: Man at WTC Survives Fall». Snopes.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  62. ↑ Reporter, Michael McAuliff Senior Congressional; Post, The Huffington (2015 թ․ դեկտեմբերի 23). «Why Jon Stewart Fought So Hard For 9/11 Responders». The Huffington Post. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 7-ին.
  63. ↑ «Watch Jon Stewart Shred Congress Over Lack of Health Care for 9/11 First Responders». Vanity Fair (անգլերեն). 2019 թ․ հունիսի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 26-ին.
  64. ↑ «September 11 by the Numbers». New York. 2002 թ․ սեպտեմբերի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  65. ↑ «Deadliest Days in Law Enforcement History». National Law Enforcement Memorial Fund. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 17-ին.
  66. ↑ NIST NCSTAR1-8
  67. ↑ «WTC Police Dog Remembered». CBS News. 2009 թ․ փետրվարի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
  68. ↑ Beveridge, Andrew. «9/11/01-02: A Demographic Portrait Of The Victims In 10048». Gotham Gazette. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2007 թ․ փետրվարի 24-ին.
  69. ↑ «Victims of the World Trade Center attack, listed by age». Lewis Mumford Center for comparative urban and regional research. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  70. ↑ USA Today: People killed in plane attacks. Արխիվացված Հոկտեմբեր 12, 2019 Wayback Machine September 25, 2011.
  71. ↑ «September 11: A Memorial». CNN..
  72. ↑ «William "Bill" Biggart: 'I'm With the Firemen'». Legacy.com. 2001 թ․ սեպտեմբերի 18. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 10-ին.
  73. ↑ «Keith A. Glascoe». National Fallen Firefighters Foundation. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 19-ին.
  74. ↑ Della Penna, Peter (2012 թ․ սեպտեմբերի 22). «A generous, affable cricketer lost to a terror attack». ESPNcricinfo. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
  75. ↑ «Daniel Patrick Trant». National September 11 Memorial & Museum. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 13. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 14-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  76. ↑ «TWO YEARS LATER: THE 91ST FLOOR; The Line Between Life and Death, Still Indelible». The New York Times. 2003 թ․ սեպտեմբերի 10. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  77. ↑ National Institute of Standards and Technology (2005). Final Reports from the NIST World Trade Center Disaster Investigation (PDF). էջ 238.
  78. ↑ National Institute of Standards and Technology (2005). Final Reports from the NIST World Trade Center Disaster Investigation (PDF).