Սննդային կախվածություն

Սննդային կախվածությունը կամ ուտելու կախվածությունը վարքային կախվածություն է, որը բնութագրվում է հիմնականում գերհամեղ սննդամթերքի կոմպուլսիվ սպառմամբ: Նման մթերքները հաճախ ունեն շաքարի, ճարպի և աղի բարձր պարունակություն (HFSS) և զգալիորեն ակտիվացնում են մարդկանց և այլ կենդանիների պարգևատրման համակարգը: Սննդային կախվածություն ունեցողները հաճախ չափից շատ են օգտագործում նման սնունդ՝ չնայած դրանց գերօգտագործման հետ կապված անբարենպաստ հետևանքներին (օրինակ՝ ավելորդ քաշի ավելացման, շաքարախտի և սիրտ-անոթային հիվանդության)^[1][2]։

Դիտարկվել է նաև հոգեբանական կախվածություն ՝ շաքարավազի և ճարպի ցածր պարունակությամբ մթերքները փոխարինելիս հանման համախտանիշի ի հայտ գալով։ Մարդը չի կարող զարգացնել որևէ գենետիկ հատկանիշ, որը առաջացնում է ուտելու խանգարում: Մասնագետները հոգեբանական կախվածության խնդիրը լուծում են վարքային թերապիայի միջոցով^[3], ինչպես նաև օգտագործում են YFAS (Yale Food Addiction Scale) հարցաշարը՝ որը հանդիսանում է նյութերից կախվածության ախտորոշիչ չափանիշ։

Շաքարի և ճարպերի բարձր քանակություն պարունակող սնունդը ցույց է տվել սպիտակուցի՝ ΔFosB-ի արտահայտման բարձրացում, որը կախվածության բիոմարկեր է նշանաձև կորիզի D1-տեսակ միջին փշավոր նեյրոններում, սակայն շատ քիչ հետազոտություններ կան սինապտիկ պլաստիկության վերաբերյալ, որն առաջանում է կոմպուլսիվ սննդի օգտագործման հետևանքով և այդ երևույթը հայտնի է որպես ΔFosB-ի գերարտահայտման հետևանք^[1]։

Նկարագրություն

Սննդային կախվածությունը հաճախ վերաբերում է կոմպուլսիվ գերսնմանը։ Սրանով տառապող մարդիկ հաճախ ունենում են անզուսպ ուտելու պահեր։ Այս տերմինը առաջին անգամ օգտագործվել է 1956 թվականին ամերիկացի բժիշկ Թերոն Ռանդոլֆի կողմից՝ Ալկոհոլի վերաբերյալ ուսումնասիրությունների եռամսյակային հանդես հետազոտական ամսագրում^[4]։ Այն շարունակվել է օգտագործվել ամբողջ 1900-ականների վերջում, երբ այս վիճակի շատ դեպքեր տարածվեցին։ 21-րդ դարում սննդային կախվածությունը հաճախ կապվում է սնման խանգարման հետ^[4]։ Շատակերություն տերմինը սահմանվում է որպես անառողջ քանակությամբ սննդի ընդունում՝ զգալով, որ մարդը կորցրել է վերահսկողության զգացումը^[5]։ Սննդային կախվածությունը սկզբնապես դրսևորվում է ցանկությունների տեսքով, որոնք առաջացնում են զգացողություն, որ մարդը չի կարող գոյատևել առանց տվյալ սննդի^[6]։ Խանգարման զարգացմանը զուգընթաց, վարքը փոփոխվում է՝ սնվելու ցանկությունը բավարարելու համար: Այս վարքային փոփոխությունները կարող են հանգեցնել սննդային շատակերության, ճարպակալման, նյարդային բուլիմիայի։ Փարիլակի կողմից իրականացված «Ֆիզիոլոգիա և վարքագիծ» ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ սննդի անսահմանափակ հասանելիություն ունեցող կենդանիները դառնում են էմոցիոնալ ավելի փակ, երբ սնվելուց զրկվում են, քանի որ սննդի բացակայությունն առաջացնում է անհանգստություն և ուտելու ավելի ուժեղ ցանկություն^[7]։ Այս վարքագիծը կարող է վկայել այն, որ սննդային կախվածությունը ոչ միայն ինքնակառավարման խնդիր է, այլև օրգանիզմի կողմից ստեղծվող այնքան հզոր գրգիռ, որ կարող է թմրեցնել անհատին՝ գերսնման բացասական հետևանքների նկատմամբ։

Շատակեր մարդիկ կարող են կատաղություն զգալ և մեծ քանակությամբ կալորիաներ օգտագործել: Գերսնվելուց հետո հնարավոր է ընկճվել և մեղքի զգացում ունենալ^[8], օրինակ՝ կարող են չեղարկել հաջորդ օրվա պլանները, քանի որ իրենց « գեր են զգում»։ Շատակերությունը բացասական ազդեցություն է ունենում նաև ֆիզիկական առողջության վրա՝ ճարպերի և շաքարի մեծ քանակությամբ սննդի ընդունման պատճառով^[9]։

Ի տարբերություն նյարդային բուլիմիայով տառապող մարդկանց, կոմպուլսիվ գերսնման ենթարկվող անձինք չեն փորձում մաքրել իրենց օրգանիզմը տարբեր մեթոդներով, ինչպիսիք են սոված մնալը, լուծողականների օգտագործումը կամ փսխելը։ Երբ շատակերությունից հետո մարդը ունենում է մեղքի զգացում, դա արդեն վկայում է սնման խանգարման (BED) առկայության մասին^[5]։

Բացի շատակերությունից, կոմպուլսիվ գերսնվող մարդիկ դրսևորում են նաև «անընդհատ սնվելու» վարքագիծ, որի դեպքում նրանք ամբողջ օրվա ընթացքում հաճախակի ուտում են^[5]։ Այս վարքագիծը հանգեցնում է չափից ավելի կալորիաների սպառման, նույնիսկ եթե յուրաքանչյուր սննդի չափաբաժինը փոքր է։

Շատակերության ժամանակ կոմպուլսիվ գերսնվող մարդիկ կարող են օրական սպառել 5000-ից 15,000 կալորիա (բավականին ավել առողջ չափից), ինչը ժամանակավորապես ազատում է հոգեբանական սթրեսից՝ առաջացնելով կախվածություն առաջացնող հաճույք, որը նման է թմրանյութի օգտագործման հետևանքով առաջացած զգացողությանը^[8]։ Կոմպուլսիվ գերսնվող մարդկանց ուղեղում դիտվում են նույն փոփոխությունները, ինչ թմրանյութերից կախվածություն ունեցող մարդկանց մոտ։ Սա առաջանում է չափից շատ վերամշակված սննդի կիրառման պատճառով, որը հիմնականում պարունակում է մեծ քանակությամբ հագեցած ճարպեր՝ էներգիայով հարուստ բաղադրիչներ^[10]։ Ի տարբերություն ծխախոտի, թմրանյութերի կամ ալկոհոլի օգտագործմանը՝ սննդային ցանկությունները չեն դասվում նյութերից կախվածության խանգարումների շարքին։ Սննդային կախվածությունն ավելի հաճախ կապված է վարքային կախվածության հետ, որը զարգանում է ոչ այնքան առողջարար մշակված սննդատեսակների նկատմամբ^[9]։

Նշաններ և ախտանիշներ

Կան մի քանի պոտենցիալ նշաններ, որոնք ցույց են տալիս, որ մարդը կոմպուլսիվ գերսնվում է: Գերսնման սովորական վարքագծերը ներառում են միայնակ ուտելը, արագ սնվելը, արագ քաշ հավաքելը և ստամոքսի անհարմարավետության զգացողության առաջացման աստիճան ուտելը: Այլ նշաններ են շարժունակության զգալի նվազում և քաշի ավելացման պատճառով զբաղվածությունից հրաժարվելը: էմոցիոնալ նշանները կարող են լինել մեղքի զգացումը, վերահսկողության կորուստը, դեպրեսիան և տրամադրության փոփոխությունները^[8][11]։

Սնվելու փաստը թաքցնելը ևս ախտանիշների հուզական ցուցիչ է, որոնք կարող են լինել սննդային կախվածության հետևանք: Սնվելու փաստը թաքցնելը ներառում է վարքագծեր, ինչպիսիք են գաղտնի սնվելը, ուշ գիշերը սնվելը, մեքենայում սնվելը և որոշ մթերքներ թաքցնելը, որպեսզի հետո առանձին ուտեն: Ուտելու փաստը թաքցնելու այլ նշաններ են սոցիալական շփումներից խուսափելը, որպեսզի ուտեն այն կերակուրները, որոնց կարիքն ունեն^[3]։

Վերահսկողության կորստի զգացումը կարող է արտահայտվել տարբեր ձևերով, օրինակ՝ սովորականից ավելի մեծ ջանքեր գործադրելով՝ որոշակի սնունդ ձեռք բերելու համար կամ անհարկի մեծ գումարներ ծախսելով՝ սննդային կարիքները բավարարելու նպատակով։ Այս զգացումն աշխատանքի արդյունավետությունը կարող է նվազեցնել մտքերի անկազմակերպվածության հետևանքով։ Վերահսկողության կորուստը դրսևորվում է նաև կուշտ ժամանակ ուտելով։ Ոմանք կարող են փորձել սահմանել կանոններ առողջ սնվելու համար, բայց հիասթափություն են զգում, երբ չեն կարողանում վերահսկել իրենց ցանկությունները։ Վերահսկողության կորստի կարևոր նշաններից է այն, որ անձն իմանում է իր վարքագծի հետևանքով առաջացած առողջական խնդիրների մասին, բայց չի կարողանում դադարեցնել այդ սննդի օգտագործումը՝ էլ ավելի վտանգելով իր առողջությունը^[12][13]։

Սննդային կախվածության ֆիզիկական նշաններն ու ախտանիշներ են էներգիայի նվազումը, մտավոր արդյունավետության նվազումը սննդային էներգիայի բացակայության պատճառով, հոգնածությունը, հիպերսոմնիան և անքնությունը։ Այլ ֆիզիկական նշաններ և ախտանիշներ են անհանգստությունը, դյուրագրգռությունը, մարսողական խանգարումները և գլխացավերը^[12][13]։

Ծայրահեղ դեպքերում սննդային կախվածությունը կարող է հանգեցնել ինքնասպանության մտքերի^[12]:

Ազդեցություն

Ճարպակալումը վերագրվում է ուտելու վարքագծի կամ արագ սննդի օգտագործման, անհատականության հետ կապված խնդիրների, դեպրեսիայի, գենետիկայի, ինչպես նաև սոցիալական և շրջակա միջավայրի պայմաններին, ինչպիսիք են քայլելու հնարավորությունը և տարբեր սննդամթերքի հասանելիությունը: Գիրությունը կարող է նաև առաջացնել 2-րդ տիպի շաքարային դիաբետի ռիսկի բարձրացում^[14], սրտանոթային հիվանդություններ և քաղցկեղի որոշ տեսակներ^[14]։

Կառավարում

Կոմպուլսիվ գերսնումը կարելի է բուժել սննդաբանական աջակցությամբ և դեղորայքով: Հնարավոր է նաև պահանջվել հոգեթերապիա, սակայն վերջին հետազոտությունները ցույց են տվել, որ դա օգտակար է միայն որպես լրացուցիչ ռեսուրս՝ միջինից մինչև ծանր դեպքերում կարճաժամկետ արդյունավետությամբ^[15][16]։

Լիսդեքսամֆետամինը ԱՄՆ Սննդի և դեղամիջոցների վարչության կողմից հաստատված ախորժակը ճնշող դեղամիջոց է, որը ապացուցված է շատակերության խանգարման բուժման համար արդյունավետ^[17]։ Հակադեպրեսանտ ֆլուոքսետինը դեղամիջոց է, որը հաստատված է Սննդի և դեղամիջոցների վարչության կողմից սննդային խանգարումների, մասնավորապես՝ նյարդային բուլիմիայի բուժման համար: Սերոտոնինի ընրողական որոշ արգելակիչներ (SSRIs) և ատիպիկ հակադեպրեսանտներ, ինչպիսիք են միանսերինը, տրազոդոնը և բուպրոպիոնը նույնպես ցուցաբերել են որոշակի արդյունավետություն^[18][19]։ Ճարպակալման դեմ դեղամիջոցները^[20] ևս շատ արդյունավետ են: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ճարպակալման դեմ դեղամիջոցները կամ չափավոր ախորժակը ճնշող միջոցները կարող են կարևոր լինել շատակերությունը վերահսկելու համար^[21]։

Ենթադրվում է, որ սնման շատ խանգարումներ վարքային օրինաչափություններ են, որոնք առաջանում են հուզական պայքարներից։ Որպեսզի անհատը զարգացնի կայուն բարելավում և սննդի հետ առողջ հարաբերություններ, այս վարքայինխոչընդոտները պետք է լուծվեն^[22]։

Բացի դեղորայքային միջամտություններից, խորհուրդ է տրվում նաև խոսակցական թերապիա և սննդաբանական խորհրդատվություն։

Ամերիկյան ատամնաբուժական ասոցիացիան հաստատել է այս առաջարկությունները՝ նշելով,

Հաշվի առնելով Միացյալ Նահանգներում գիրության շարունակական աճը և ատամնաբույժների պատրաստակամությունը՝ աջակցելու կանխարգելման և միջամտության ջանքերին, գիրությունը կանխող մասնագետները ատամնաբուժական կրթության ոլորտի մասնագետների հետ միասին պետք է մշակեն միջամտության մոդելներ, որոնք կհամապատասխանեն ատամնաբուժական պրակտիկայի շրջանակներին։

Կան տասներկու քայլից բաղկացած մի քանի ծրագրեր, ինչպիսիք են Overeaters Anonymous-ը, որոնք օգնում են մարդկանց վերականգնվել կոմպուլսիվ գերսնումից և սննդային կախվածությունից։

Օնտարիոյի Առողջության Ապահովագրության ծրագիրը հայտարարել է նոր ծրագրի մասին, որը նախատեսված է օգնելու սննդային կախվածության դեմ պայքարող անհատներին^[23]։

Կանխատեսում

Չբուժվելու դեպքում սննդային կախվածությունը կարող է հանգեցնել քրոնիկ հիվանդությունների և ի վերջո մահվան:

Սնման խանգարումներով ախտորոշված անձանց մոտ կրկնվելու հավանականությունը բարձր է։ Սննդային կախվածություն ունեցող անձինք, որպես կանոն, ավելորդ քաշ են ունեցել մանկության տարիներին^[24], ինչը կարող է հանգեցնել բուժման դժվարությունների՝ կախված թե ինչքան ժամանակ է անցել: Հոգեկան առողջության խնդիրների, վերահսկողության բացակայության և շրջակա միջավայրի գործոնների պատճառով,^[25] գերսնվողները կարող են նորից անցնել իրենց հին սովորություններին նույնիսկ տարբեր բուժումներ կատարելուց հետո: Այցելուները հաճախ հայտնում և ընդունում են, որ ամեն օր օգտագործում են ոգելից նյութեր որպես հաղթահարման մեխանիզմ:

Այնուամենայնիվ, բուժման և հսկողության դեպքում վերականգնման հավանականությունը 50% է^[26]։ Այս խանգարումը հաղթահարելու հաջողությունը կախված է բուժման ցուցումներին հետևելու և այնպիսի միջավայրում լինելու վրա, որտեղ մարդուն կաջակցեն։

Ծանոթագրություններ

1. Olsen CM (December 2011). «Natural rewards, neuroplasticity, and non-drug addictions». Neuropharmacology. 61 (7): 1109–22. doi:10.1016/j.neuropharm.2011.03.010. PMC 3139704. PMID 21459101. «Functional neuroimaging studies in humans have shown that gambling (Breiter et al, 2001), shopping (Knutson et al, 2007), orgasm (Komisaruk et al, 2004), playing video games (Koepp et al, 1998; Hoeft et al, 2008) and the sight of appetizing food (Wang et al, 2004a) activate many of the same brain regions (i.e., the mesocorticolimbic system and extended amygdala) as drugs of abuse (Volkow et al, 2004). ... As described for food reward, sexual experience can also lead to activation of plasticity-related signaling cascades. ... In some people, there is a transition from "normal" to compulsive engagement in natural rewards (such as food or sex), a condition that some have termed behavioral or non-drug addictions (Holden, 2001; Grant et al., 2006a). ... the transcription factor delta FosB is increased during access to high fat diet (Teegarden and Bale, 2007) or sucrose (Wallace et al, 2008). ...To date, there is very little data directly measuring the effects of food on synaptic plasticity in addiction-related neurocircuitry. ... Following removal of sugar or fat access, withdrawal symptoms including anxiety- and depressive-like behaviors emerge (Colantuoni et al, 2002; Teegarden and Bale, 2007). After this period of "abstinence", operant testing reveals "craving" and "seeking" behavior for sugar (Avena et al, 2005) or fat (Ward et al, 2007), as well as "incubation of craving" (Grimm et al, 2001; Lu et al, 2004; Grimm et al, 2005), and "relapse" (Nair et al, 2009b) following abstinence from sugar. In fact, when given a re-exposure to sugar after a period of abstinence, animals consume a much greater amount of sugar than during previous sessions (Avena et al., 2005).»"Table 1"
2. Hebebrand J, Albayrak Ö, Adan R, Antel J, Dieguez C, de Jong J, Leng G, Menzies J, Mercer JG, Murphy M, van der Plasse G, Dickson SL (November 2014). «"Eating addiction", rather than "food addiction", better captures addictive-like eating behavior» (PDF). Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 47: 295–306. doi:10.1016/j.neubiorev.2014.08.016. PMID 25205078. «
   • Evidence for addiction to specific macronutrients is lacking in humans.
   • 'Eating addiction' describes a behavioral addiction. ...
   We concur with Hone-Blanchet and Fecteau (2014) that it is premature to conclude validity of the food addiction phenotype in humans from the current behavioral and neurobiological evidence gained in rodent models. ... To conclude, the society as a whole should be aware of the differences between addiction in the context of substance use versus an addictive behavior. As we pointed out in this review, there is very little evidence to indicate that humans can develop a 'Glucose/Sucrose/Fructose Use Disorder' as a diagnosis within the DSM-5 category Substance Use Disorders. We do, however, view both rodent and human data as consistent with the existence of addictive eating behavior.»
3. Hebebrand J, Albayrak Ö, Adan R, Antel J, Dieguez C, de Jong J, Leng G, Menzies J, Mercer JG, Murphy M, van der Plasse G, Dickson SL (November 2014). «"Eating addiction", rather than "food addiction", better captures addictive-like eating behavior». Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 47: 295–306. doi:10.1016/j.neubiorev.2014.08.016. hdl:2164/4057. PMID 25205078.
4. Meule, Adrian (2019-01-01), Cottone, Pietro; Sabino, Valentina; Moore, Catherine F.; Koob, George F. (eds.), «Chapter 1 - A history of "food addiction"», Compulsive Eating Behavior and Food Addiction, Academic Press, էջեր 1–13, doi:10.1016/b978-0-12-816207-1.00001-9, ISBN 978-0-12-816207-1, Վերցված է 2024-04-15-ին
5. Saunders R (January 2004). «"Grazing": a high-risk behavior». Obesity Surgery. 14 (1): 98–102. doi:10.1381/096089204772787374. PMID 14980042. S2CID 20130904.
6. Corsica JA, Pelchat ML (March 2010). «Food addiction: true or false?». Current Opinion in Gastroenterology. 26 (2): 165–9. doi:10.1097/mog.0b013e328336528d. PMID 20042860. S2CID 9253083.
7. Parylak SL, Koob GF, Zorrilla EP (July 2011). «The dark side of food addiction». Physiology & Behavior. 104 (1): 149–56. doi:10.1016/j.physbeh.2011.04.063. PMC 3304465. PMID 21557958.
8. Goldberg J (August 21, 2014). «Food Addiction». WebMD.com. WebMD. Վերցված է October 27, 2014-ին.
9. Siegfried, Tom (2021-07-28). «Foods of abuse? Nutritionists consider food addiction». Knowable Magazine (անգլերեն). doi:10.1146/knowable-072721-1.
10. Nolen-Hoeksema S (2014). (ab)normal Psychology. New York, NY: McGraw-Hill Education. էջ 348. ISBN 9781308211503.
11. «Food Addiction Signs and Treatments». WebMD (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2017-02-28-ին.
12. «About Food Addiction: Signs, Symptoms, Causes & Articles For Treatment Help». www.eatingdisorderhope.com. Վերցված է 2017-02-28-ին.
13. «What Are The Effects of Food Addiction». Authority Nutrition. 2013-02-18. Վերցված է 2017-02-28-ին.
14. Adams, Rachel C.; Sedgmond, Jemma; Maizey, Leah; Chambers, Christopher D.; Lawrence, Natalia S. (2019-09-04). «Food Addiction: Implications for the Diagnosis and Treatment of Overeating». Nutrients. 11 (9): 2086. doi:10.3390/nu11092086. ISSN 2072-6643. PMC 6770567. PMID 31487791.
15. «Binge-eating disorder Treatment at Mayo Clinic - Diseases and Conditions». Mayo Clinic. 2012-04-03. Վերցված է 2014-02-01-ին.
16. Johnson BA, Ait-Daoud N, Wang XQ, Penberthy JK, Javors MA, Seneviratne C, Liu L (December 2013). «Topiramate for the treatment of cocaine addiction: a randomized clinical trial». JAMA Psychiatry. 70 (12): 1338–46. doi:10.1001/jamapsychiatry.2013.2295. PMID 24132249.
17. «Vyvanse Prescribing Information» (PDF). United States Food and Drug Administration. Shire US Inc. January 2015. Վերցված է 24 February 2015-ին.
18. White MA, Grilo CM (April 2013). «Bupropion for overweight women with binge-eating disorder: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial». The Journal of Clinical Psychiatry. 74 (4): 400–6. doi:10.4088/JCP.12m08071. PMC 4021866. PMID 23656848.
19. Calandra C, Russo RG, Luca M (June 2012). «Bupropion versus sertraline in the treatment of depressive patients with binge eating disorder: retrospective cohort study». The Psychiatric Quarterly. 83 (2): 177–85. doi:10.1007/s11126-011-9192-0. PMID 21927936. S2CID 27991416.
20. «Obesity Treatment at Mayo Clinic - Diseases and Conditions». Mayo Clinic. 2013-06-07. Վերցված է 2014-02-01-ին.
21. McElroy SL, Guerdjikova AI, Mori N, O'Melia AM (2012). «Pharmacological management of binge eating disorder: current and emerging treatment options». Therapeutics and Clinical Risk Management. 8: 219–41. doi:10.2147/TCRM.S25574. PMC 3363296. PMID 22654518.
22. «Factors That May Contribute to Eating Disorders». NEDA. Վերցված է October 27, 2014-ին.
23. «New program to help people struggling with food addiction». News-Medical-Life Sciences. June 6, 2018. Վերցված է June 21, 2018-ին.
24. Halmi, Katherine A (2013-11-07). «Perplexities of treatment resistance in eating disorders». BMC Psychiatry (անգլերեն). 13 (1): 292. doi:10.1186/1471-244x-13-292. ISSN 1471-244X. PMC 3829659. PMID 24199597.
25. Lu, Henry; Mannan, Haider; Hay, Phillipa; Lu, Henry Kewen; Mannan, Haider; Hay, Phillipa (2017-07-18). «Exploring Relationships between Recurrent Binge Eating and Illicit Substance Use in a Non-Clinical Sample of Women over Two Years». Behavioral Sciences (անգլերեն). 7 (3): 46. doi:10.3390/bs7030046. PMC 5618054. PMID 28718830.
26. Treasure, Janet; Stein, Daniel; Maguire, Sarah (2014-09-29). «Has the time come for a staging model to map the course of eating disorders from high risk to severe enduring illness? An examination of the evidence». Early Intervention in Psychiatry. 9 (3): 173–184. doi:10.1111/eip.12170. ISSN 1751-7885. PMID 25263388. S2CID 44847818.

Գրականություն

• Brownlee, Christen (2009). «Food fix: Neurobiology highlights similarities between obesity and drug addiction». Science News. 168 (10): 155–6. doi:10.1002/scin.5591681012. INIST:17072118.
• "Eating Awareness Training" Molly Gregor, copyright 1983 "...reclaim (your) 'birthright', the right to eat without compulsion, obsession, or suffering. ...what the body wants, as much as it wants, whenever it wants." From the Preface by Thomas Lebherz, M.D.

Արտաքին հղումներ