Սպորտն Ադրբեջանում

Ադրբեջանի տարածքում սպորտը հնագույն արմատներ ունի, և նույնիսկ հիմա, ինչպես ավանդական, այնպես էլ ժամանակակից սպորտաձևերը դեռևս կիրառվում են։ Ազատ ոճի ըմբշամարտն ավանդաբար համարվում է Ադրբեջանի ազգային մարզաձևը^[1], սակայն այսօր Ադրբեջանում ամենահայտնի մարզաձևերը ֆուտբոլն ու շախմատն են։ Հայտնի այլ մարզաձևեր են մարմնամարզությունը, ձյուդոն, ֆուտզալը, ծանրամարտը և բռնցքամարտը^[2]։ Ադրբեջանի լեռնային տեղանքը մեծ հնարավորություններ է ընձեռում այնպիսի սպորտաձևերի համար, ինչպիսիք են դահուկավազքը և ժայռամագլցումը։ Ջրային սպորտաձևերով զբաղվում են Կասպից ծովում և ներքին ջրերում։ Մրցակցային առումով Ադրբեջանը միջազգային մակարդակով շատ հաջող է հանդես գալիս շախմատում, ծանրամարտում և ըմբշամարտում։ Ադրբեջանը նաև միջազգային սպորտային հանրության ակտիվ անդամ է՝ լիիրավ անդամ լինելով Ֆուտբոլի միջազգային ասոցացիաների ֆեդերացիային (ՖԻՖԱ), Եվրոպական ֆուտբոլային ասոցիացիաների միությանը (ՈՒԵՖԱ), Աթլետիկայի ֆեդերացիաների միջազգային ասոցիացիային (ԱՖՄԱ), Աթլետիկայի եվրոպական ասոցիացիային (ԱԵԱ), Միջազգային օլիմպիական կոմիտեին (ՄՕԿ), ի թիվս այլոց։ Այն նաև ընդունել է առաջին Եվրոպական խաղերը և 2017 թվականի Իսլամական համերաշխության խաղերը։ Ադրբեջանն իր ազգային թիմերում վերջերս աշխատանքի է ընդունել իրանցի մի շարք առաջատար մարզիկների և մարզիչների՝ նրանց տալով ադրբեջանական քաղաքացիություն։ Նրանցից են Սաման Թահմասեբին, Սաբահ Շարիաթին ու Ջամշիդ Խեյրաբադին ըմբշամարտում; և Ռեզա Մեհմանդոստը ու Միլադ Բեյգին թեկվանդոյում^[3]։

Պատմություն

Ադրբեջանի տարածքում սպորտը հնագույն արմատներ ունի, և նույնիսկ հիմա, ինչպես ավանդական, այնպես էլ ժամանակակից սպորտաձևերը դեռևս կիրառվում են։ Ազատ ոճի ըմբշամարտն ավանդաբար համարվում է Ադրբեջանի ազգային սպորտաձևը, որում Ադրբեջանը նվաճել է մինչև տասնչորս մեդալ, այդ թվում՝ չորս ոսկե՝ Ազգային օլիմպիական կոմիտեին անդամակցելուց հետո։ Ներկայումս ամենահայտնի սպորտաձևերն են ֆուտբոլը և շախմատը^[4]։

Սպորտի տեսակներ

Ըմբշամարտ

Ըմբշամարտը շարունակում է մնալ Ադրբեջանի պատմական կարևոր մարզաձևը և հաճախ անվանում են նաև ազգային մարզաձև^[5]։

Ադրբեջանում տարածված են ինչպես ազատ, այնպես էլ հունահռոմեական ոճի ըմբշամարտը։

Ունենալով այնպիսի մեծ ըմբիշների պատմություն, ինչպիսիք են Նամիգ Աբդուլաևը, Ֆարիդ Մանսուրովը, Ռովշան Բայրամովը և Մարիա Ստադնիկը, Ադրբեջանը համարվում է այս մարզաձևի էլիտար ազգերից մեկը։ Ադրբեջանի ըմբշամարտի ֆեդերացիան ստեղծվել է 1959 թվականին ԽՍՀՄ ըմբշամարտի ֆեդերացիայի կազմում։ Այն բանից հետո, երբ 1993 թվականին ստեղծվեց Ադրբեջանի ըմբշամարտի ֆեդերացիան և պաշտոնապես ընդունվեց Ըմբշամարտի ասոցիացված ոճերի միջազգային ֆեդերացիա՝ նույն թվականին Շվեյցարիայի Լոզանում գտնվող ՖԻԼԱ-ի կենտրոնակայանում։ 1993-1997 թվականներին Էթիբար Սարդար օղլու Մամեդովը եղել է նախագահ, Աբբաս Այդին օղլու Աբբասովը՝ փոխնախագահ, Խանմիրզա Խանբալա օղլու Մալիքալիևը՝ Ադրբեջանի ըմբշամարտի ֆեդերացիայի գլխավոր մարզիկ։ ԱԸՖ համաժողովն անցկացվում է չորս տարին մեկ անգամ։ 1997 թվականին տեղի ունեցած հերթական համաժողովի ժամանակ նախագահ ընտրվեց Աբբաս Այդին օղլու Աբբասովը, առաջին փոխնախագահ՝ Քավանշիր Քազիմ օղլու Քուրբանովը, իսկ ԱԸՖ-ի գլխավոր մարզիկ՝ Խանմիրզա Խանբալա օղլու Մալիքալիևը։ Գործադիր փոխնախագահները (Մամմադ Իբրահիմով, Չինգիզ Քուլիև, Օլեք Կրապիվին, Մամեդ Մուսաև, Արիֆ Հասանով և Օքթայ Հուսեյնով ընտրվել են) իրենց գործունեությունն իրականացրել են ֆեդերացիայի կազմում։

Ֆուտբոլ

Հիմնական հոդվածներ՝ Ադրբեջանի ֆուտբոլի ազգային հավաքական և Ադրբեջանի ֆուտբոլային ակումբների ցանկ

Ռաշադ Սադիղով

Ֆուտբոլը Ադրբեջանում ամենահայտնի սպորտաձևն է, իսկ Ադրբեջանի ֆուտբոլի ֆեդերացիաների ասոցիացիան՝ գրանցված 9122 խաղացողներով, երկրի ամենամեծ մարզական ասոցիացիան է^[6][7]։ Ադրբեջանի ֆուտբոլի ազգային հավաքականը միջազգային ասպարեզում համեմատաբար թույլ ելույթ է ունենում ազգային ֆուտբոլային ակումբների համեմատ։ Ադրբեջանական ամենահաջողակ ֆուտբոլային ակումբներն են «Նեֆթչի Բաքու», «Բաքու», «Ինտեր Բաքու», «Ղարաբաղ», «Գաբալա» և «Խազար Լենքորան» ակումբները։ 2012 թվականին «Նեֆթչի Բաքու» ակումբը դարձավ առաջին ադրբեջանական թիմը, որը դուրս եկավ եվրոպական մրցաշարերի խմբային փուլ՝ 2012-13 ՈՒԵՖԱ-ի Եվրոպայի լիգայի փլեյ-օֆֆ փուլում ընդհանուր 4:2 հաշվով հաղթելով Կիպրոսի ԱՊՕԵԼ-ին^[8][9]։

1960-ականները համարվում են ադրբեջանական ֆուտբոլի ոսկե դարը, քանի որ հանդես եկան այնպիսի մեծ խաղացողներ, ինչպիսիք են Անատոլի Բանիշևսկին, Ալեքպեր Մամեդովը և ֆուտբոլային մրցավար Թոֆիկ Բահրամովը^[10]։

2010 թվականի մարտի 19-ին Ադրբեջանը ստացավ 2012 թվականի ՖԻՖԱ-ի մինչև 17 տարեկանների կանանց աշխարհի գավաթի անցկացման թույլատվությունը^[11]։

«Ատլետիկո Մադրիդի» ֆուտբոլիստները՝ «Ադրբեջան՝ կրակի երկիր» գրությամբ մարզահագուստով

Ադրբեջանը նաև նախկինում եղել է «Ատլետիկո Մադրիդի» մարզաշապիկների հովանավորը, որը նպատակ ուներ զարգացնել ֆուտբոլն Ադրբեջանում՝ իսպանական ակումբի և «Բաքու» ֆուտբոլային ակումբի միջև համաձայնագրի հիման վրա։

Ֆուտզալ

Ադրբեջանը ֆուտզալում շատ ավելի մեծ հաջողությունների է հասել, քան ֆուտբոլում։ Ֆուտզալի Ադրբեջանի ազգային հավաքականը 2010 թվականի ՈւԵՖԱ-ի ֆուտզալի առաջնությունում զբաղեցրել է չորրորդ տեղը, մինչդեռ տեղական «Արազ Նաքսիվան» ակումբը նվաճել է բրոնզե մեդալներ 2009–10 ՈՒԵՖԱ ֆուտզալի գավաթում և 2013–14 ՈՒԵՖԱ ֆուտզալի գավաթում^[12]։

Նարդի

Հիմնական հոդված՝ Նարդի

Նարդին խաղ է, որը հնագույն արմատներ ունի Պարսկական կայսրությունից և մեծ դեր է խաղում ադրբեջանական մշակույթում^[13]։ Այս խաղը շատ տարածված է Ադրբեջանում և լայնորեն խաղում են տեղի հասարակության շրջանում^[14]։ Կան նաև նարդու տարբեր տարբերակներ, որոնք մշակվել և վերլուծվել են ադրբեջանցի փորձագետների կողմից^[15]։

Շախմատ

Ադրբեջանի շախմատի տղամարդկանց հավաքական

Ադրբեջանը հայտնի է որպես շախմատային գերտերություններից մեկը և չնայած Խորհրդային Միության փլուզմանը, շախմատը դեռևս չափազանց տարածված է^[16]։ Աշխարհի երկարամյա չեմպիոն Գարրի Կասպարովը ծնվել է Բաքվում։ Ադրբեջանի նշանավոր շախմատիստների թվում են Թեյմուր Ռաջաբովը, Շահրիար Մամեդյարովը, Վուգար Հաշիմովը և Զեյնաբ Մամեդյարովան։ Ադրբեջանը նաև հյուրընկալել է բազմաթիվ միջազգային շախմատային մրցաշարեր ու մրցումներ և 2009 թվականին դարձել է Շախմատի Եվրոպայի թիմային առաջնության հաղթող^[17]։ 2009 թվականին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը հրաման է արձակել 2009-2014 թվականներին Ադրբեջանում շախմատի զարգացումը բարելավելու մասին^[18]։

Գրոսմայստեր Թեյմուր Ռաջաբովը 2019 թվականի հոկտեմբերի 4-ին Ռուսաստանի Խանտի-Մանսիյսկ քաղաքում Ադրբեջանի պատմության մեջ դարձավ Շախմատի աշխարհի գավաթի առաջին սեփականատերը^[19]։

Մարտարվեստ

Ձյուդոյի պես մարտարվեստները նույնպես բազմաթիվ մեդալներ են բերել այս երկրին, մասնավորապես Էլնուր Մամեդլին, ով ոսկի է նվաճել Եվրոպայի առաջնությունում և 2008 թվականի ամառային օլիմպիական խաղերում 73 կգ քաշային կատեգորիայում։ Այնուամենայնիվ, նրա օլիմպիական մրցակիցը՝ Վան Կի-Չունը, կողոսկրի կոտրվածք ստացավ, երբ բրազիլացի Լեանդրո Գիլհեյրոն արմունկով հարվածեց նրան քառորդ եզրափակիչում^[20]։ Մովլուդ Միրալիևը 2008 թվականի ամառային օլիմպիական խաղերում և 2003 թվականին Ձյուդոյի աշխարհի առաջնությունում նվաճել է բրոնզե մեդալ^[21]։

Ավտոսպորտ

Ադրբեջանն ունի Ֆորմուլա 1-ի մրցուղի՝ Baku City Circuit-ը, որը հյուրընկալել է իր առաջին մրցարշավը 2016 թվականին։ Ադրբեջանի Գրան Պրիի վերջին խաղարկությունն անցկացվել է 2021 թվականի հունիսի 6-ին։ 2020 թվականի մրցավազքը, որը նախատեսված էր անցկացնել 2020 թվականի հունիսի 7-ին, չեղարկվել է COVID-19-ի սահմանափակումների պատճառով։

Գեղարվեստական մարմնամարզություն

Վերջին տարիներին Ադրբեջանում բուռն զարգացում է ապրել գեղարվեստական մարմնամարզությունը։ Ադրբեջանցի շատ գեղարվեստական մարմնամարզուհիներ, ինչպիսիք են Ալիյա Գարաևան, Աննա Գուրբանովան և Դինարա Գիմատովան, աշխարհի առաջատար գեղարվեստական մարմնամարզուհիներից են։

Վոլեյբոլ

Ադրբեջանը վոլեյբոլի առաջատար երկրներից մեկն է աշխարհում, և նրա Ադրբեջանի կանանց վոլեյբոլի սուպերլիգան աշխարհի ուժեղագույն կանանց լիգաներից մեկն է։ Նրա կանանց ազգային հավաքականը չորրորդն էչ 2005 թվականի Եվրոպայի առաջնությունում^[22]։ Վերջին տարիներին այնպիսի ակումբներ, ինչպիսիք են Ռաբիտա Բաքուն և Ազերրեյլ Բաքուն, մեծ հաջողությունների են հասել եվրագավաթներում^[23]։ Ադրբեջանցի վոլեյբոլիստների թվում են Վալերիա Կորոտենկոն, Օքսանա Պարխոմենկոն, Ինեսսա Կորքմազը, Նատալյա Մամեդովան և Ալլա Հասանովան։

Իվան Դյաչկովը առանցքային դեր է խաղացել ադրբեջանական վոլեյբոլի զարգացման գործում 1946-1947 թվականներին։ Նրա հսկողության ներքո 1950-ականներին Ադրբեջանի վոլեյբոլի տղամարդկանց հավաքականը հաճախակի հաղթանակներ է տոնել։ 1950-ականներին երկրում վոլեյբոլի նկատմամբ հետաքրքրության աճով Ադրբեջանում հայտնվեցին մի շարք շատ ուժեղ վոլեյբոլիստներ։ Նրանք ԽՍՀՄ հավաքականների անդամներ էին, մասնակցել էին Եվրոպայի և աշխարհի առաջնություններին։ 1956 թվականին Փարիզում կայացած աշխարհի առաջնությունում ԽՍՀՄ հավաքականի կազմում եղել է ադրբեջանցի վոլեյբոլիստ։ Երկու տարի անց ադրբեջանցի վոլեյբոլիստ Օգտայ Աղաևը նվաճեց Եվրոպայի առաջնության բրոնզը։

Մարզիչ Շամիլ Շամխալովը մեծ ջանքեր է գործադրել Ադրբեջանում կանանց վոլեյբոլի զարգացման համար։ 1956 թվականին Շամխալովի վեց սաներ հաղթել են ԽՍՀՄ պատանիների առաջնությունում։ Երեք տարի անց Շամիլ Մուալլիմը տղաների և աղջիկների թիմերով մեկնեց Մոսկվա՝ մասնակցելու Համամիութենական դպրոցական սպարտակիադային։ Երկու թիմերն էլ հաղթեցին առաջնությունում։ 1962 թվականին 18-ամյա Իննա Ռիսկալը անդամակցել է ԽՍՀՄ հավաքականին՝ մասնակցելու աշխարհի առաջնությանը։ Ճապոնացիներից կրած միակ պարտությամբ թիմը զբաղեցրել է 2-րդ հորիզոնականը։ Իննան, ով դարձավ ԽՍՀՄ թիմի առանցքային խաղացողներից մեկը, մասնակցել է չորս օլիմպիադաների և նվաճել երկու ոսկե ու երկու արծաթե մեդալ։ Մեկ այլ ադրբեջանցի վոլեյբոլիստուհի Վերա Լանտրատովան Օլիմպիադայի հաղթող են ճանաչվել 1972 թվականին Վերա Լանտրատովան և Իննա Ռիսկալը, լինելով ԽՍՀՄ հավաքականի անդամներ, հաճախ են մասնակցել աշխարհի և Եվրոպայի առաջնություններին՝ նվաճելով տարբեր տիտղոսներ։ Իննա Ռիսկալը համարվում էր դարի երեք ուժեղագույն կին վոլեյբոլիստուհիներից մեկը։

1960-ականների սկզբին ԽՍՀՄ առաջնությանը մասնակցում էին ադրբեջանական կանանց երկու թիմեր՝ «Նեֆթչին» և «Մահսուլը»։ 1966 թվականին վոլեյբոլի կանանց ազգային հավաքականը նվաճեց ԽՍՀՄ առաջնության բրոնզե մեդալը։

1986 թվականին գլխավոր մարզչի պաշտոնում նշանակվելուց հետո Ֆաիգ Գարաևը հիմք դրեց Ադրբեջանում կանանց վոլեյբոլի վերականգնմանը։ 1989 թվականին զբաղեցնելով 9-րդ և 1990 թվականին 3-րդ տեղը թիմը նվաճեց իր առաջին մրցանակները։ Բաքվի կանայք վերջին անգամ ԽՍՀՄ առաջնությունում հաղթել են 1991 թվականին։

1992-1993 թվականներին թիմը՝ որպես անկախ ազգի թիմ, մասնակցել է Եվրոպայի բարձրագույն թիմերի գավաթի մրցաշարերին և զբաղեցրել 2-րդ տեղը։ Ադրբեջանի հավաքականը 1993 թվականի Բուլղարիայի աշխարհի առաջնության ընտրական փուլում զբաղեցրել է 1-ին տեղը, 1994 թվականին Ռումինիայում հաղթել է «Բահարի» գավաթը և նույն տարվա աշխարհի առաջնությունում զբաղեցրել 9-րդ տեղը՝ միանալով աշխարհի 10 ուժեղագույն կանանց հավաքականների ցանկին։

Նետաձգություն

Ադրբեջանի նետաձգության ֆեդերացիան նպաստում է այս մարզաձևի հետագա զարգացմանն Ադրբեջանում^[24]։

Նվաճած մեդալների վիճակագրություն

2007 թվականին ադրբեջանցի մարզիկները միջազգային մրցումներում նվաճել էին ավելի քան 300 մեդալ, որից 127-ը՝ ոսկե։ Օլիմպիական մարզաձևերում նվաճել է 127 մեդալ։ Պեկինի, Սիդնեյի և Աթենքի օլիմպիական խաղերում ադրբեջանցի մարզիկները նվաճել են 15 մեդալ, որից 4-ը՝ ոսկե։ XXVIII ամառային օլիմպիական խաղերում Ադրբեջանի ազգային օլիմպիական հավաքականը նվաճել է 1 ոսկե և 4 բրոնզե մեդալ։ Անկախությունից ի վեր ադրբեջանցի մարզիկները աշխարհի տարբեր մրցաշարերում նվաճել են 2615 մեդալ (897 ոսկի, 705 արծաթ, 1013 բրոնզ)^[25]։

Ենթակառուցվածք

2000 թվականից ի վեր կառուցվել են ավելի քան 15 օլիմպիական մարզահամալիրներ, իսկ 16 համալիրների կառուցման գործընթացը շարունակվում է։ Հեյդար Ալիևի անվան մարզահամերգային համալիրը, «ԳՅԱՆՋԼԻՔ» մարզահամալիրը, Բաքվի սպորտային պալատը և Թոֆիգ Բախրամովի անվան ազգային/հանրապետական մարզադաշտը Ադրբեջանի սպորտային ենթակառուցվածքի կարևոր մասերն են^[26][27]։

Ադրբեջանի սպորտային քաղաքականությունը

Ադրբեջանում սպորտն ուղղակիորեն աջակցվում է կառավարության կողմից։ Ադրբեջանի համազգային առաջնորդ Հեյդար Ալիևը, իսկ ավելի ուշ՝ նախագահ Իլհամ Ալիևը անձնական փորձեր են արել՝ խթանելու և զարգացնելու սպորտը՝ միջազգային ասպարեզում երկրի արդյունքները բարելավելու նպատակով։ Հանրապետության երիտասարդության և սպորտի նախարարությունը ստեղծվել է այս տեսլականի հիման վրա 1994 թվականին՝ Ադրբեջանի նախկին նախագահ Հեյդար Ալիևի թիվ 861 հրամանագրով։ 1995 թվականին մեկ այլ հրամանագրով ստեղծվել է Սպորտի հիմնադրամը, և սպորտը ֆինանսավորվել է Նախագահի հիմնադրամից հատկացված միջոցներով։ Այն բանից հետո, երբ 1997 թվականին Ի. Ալիևը ընտրվեց Ադրբեջանի ազգային օլիմպիական կոմիտեի նախագահ, սպորտը ադրբեջանական կոմիտեում մեծացրեց իր միջազգային պարտատոմսերը։ 1997 թվականին Ադրբեջանի Միլի Մեջլիսն ընդունել է «Ֆիզկուլտուրայի և սպորտի մասին» օրենք։ 2001 թվականի ապրիլի 21-ին ստեղծվել է ԱՀ երիտասարդության, սպորտի և զբոսաշրջության նախարարությունը (ԵՍԶՆ)։ 2003 թվականին Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահի «XXVIII ամառային օլիմպիական խաղերին նախապատրաստվելու մասին» հրամանագրով ադրբեջանցի մարզիկները սկսեցին ավելի բարդ կերպով նախապատրաստվել XXVIII ամառային օլիմպիական խաղերին՝ ավելի լավ նվաճումներ ունենալու համար։ Ադրբեջանի քաղաքներում և շրջաններում ներկայումս գործում է 44 օլիմպիական մարզահամալիր^[28]։

Միջազգային պայմանագրեր և հրամանագրեր

2004 թվականի հուլիսի 31-ին պայմանագիր է ստորագրվել Ռուսաստանի օլիմպիական կոմիտեի և Ադրբեջանի օլիմպիական կոմիտեի միջև համագործակցության մասին։

2004 թվականին Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահը Կատարում հուշագիր է ստորագրել՝ այս երկիր կատարած պաշտոնական այցի ընթացքում սպորտի ոլորտում համագործակցելու նպատակով։

2004 թվականին ԱՀ Նախարարների կաբինետի թիվ 181 որոշմամբ ընդունվել է 2004-2008 թվականներին ԱՀ-ում ֆիզիկական դաստիարակության և սպորտի զարգացման պետական ծրագիրը։

2006 թվականի հունվարի 30-ին Ադրբեջանի երիտասարդության, սպորտի և զբոսաշրջության նախարարությունը նախագահի հրամանագրով չեղարկվեց, և ստեղծվեցին Երիտասարդության և սպորտի ու Մշակույթի և զբոսաշրջության նախարարությունները։

2006 թվականի հուլիսի 24-ին Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահ Իլհամ Ալիևը հրամանագիր է ստորագրել «XXIX ամառային օլիմպիական խաղերին նախապատրաստվելու մասին»^[28][29]։

Ձեռքբերումներ

Ադրբեջանի մարզիկները անկախությունից ի վեր աշխարհի, Եվրոպայի և գավաթի առաջնություններում նվաճել են 2615 մեդալ (897 ոսկի, 705 արծաթ և 1013 բրոնզ)^[30]։

2017 թվականի մայիսի 11-22-ը Բաքվում անցկացվել են Իսլամական համերաշխության չորրորդ խաղերը։ Ադրբեջանցի մարզիկները նվաճել են 75 ոսկե, 50 արծաթե և 37 բրոնզե մեդալ^[31]։

2018 թվականին ադրբեջանցի մարզիկները աշխարհի և Եվրոպայի առաջնություններում, գավաթի մրցումներում և միջազգային մրցաշարերում նվաճել են 753 մեդալ՝ 263 ոսկե, 230 արծաթե և 260 բրոնզե։

Առաջին Եվրոպական խաղերը, Ֆորմուլա 1-ի Գրան պրին, Իսլամական համերաշխության խաղերը կարևոր իրադարձություններ են, որոնք տեղի են ունեցել Ադրբեջանում՝ սպորտին պետական աջակցության արդյունքում։

Ծանոթագրություններ

1. «Sport in Azerbaijan». www.topendsports.com. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 22-ին.
2. World info
3. «ایرانی های حاضر در تیم های خارجی المپیک 2016».Կաղապար:Ref-ir
4. «Sport». Expatwoman.com. 2013 թ․ նոյեմբերի 18. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 12-ին.
5. «Sport History in Azerbaijan». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
6. «Azərbaycanda nə qədər futbolçu var?». news.milli.az (ադրբեջաներեն). 2010 թ․ հունիսի 22. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 27-ին.
7. «Football in Azerbaijan». www.fifa.com. FIFA. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 27-ին.
8. "Нефтчи" стал первым азербайджанским футбольным клубом, вышедшим в групповой этап еврокубков - ФОТО. 1news.az (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 30-ին.
9. ЦСКА вылетел из еврокубков. UEFA (ռուսերեն). uefa.com. 2012 թ․ օգոստոսի 30. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 30-ին.
10. Тофик Бахрамов станет одним из героев фильма, посвященного ЧМ-2006
11. «FIFA Executive Committee approves special funding for Chile and Haiti» (Press release). FIFA.com. 2010 թ․ մարտի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 20-ին.
12. «Araz clinch third place on penalties». UEFA. 2010 թ․ ապրիլի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 25-ին.
13. Backgammon History
14. «Нарды – игра, требующая сноровки и удачи». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-10-14-ին. Վերցված է 2022-04-12-ին.
15. История Нард
16. World Chess Champion
17. Azerbaijan’s chess team became European champion
18. «President of Azerbaijan Ilham Aliyev issues order for approval of "State Program for development of chess in Azerbaijan in 2009-2014"». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 12-ին.
19. «Teimour Radjabov wins FIDE World Cup». www.fide.com (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
20. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 12-ին.
21. Эльнур Мамедли начнет выступать на международной арене после ЧЕ
22. «More than just Mammadova: Azerbaijan's ladies cause World Championship upset». www.fivb.org. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 8-ին.
23. «Vakıfbank women achieve historic success, winning intercontinental volleyball trophy». www.hurriyetdailynews.com. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 8-ին.
24. «Azerbaijan Archery Federation». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 30-ին.
25. «Sports History».
26. «Heydar Aliyev Arena». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 12-ին.
27. «Baku Sport Palace». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 12-ին.
28. «Sport Policy». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 12-ին.
29. «Sport History». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 12-ին.
30. «Azerbaijani sportsmen win over 750 medals in 2018». 2018 թ․ դեկտեմբերի 27.
31. «Baku 2017: The Islamic Solidarity Games». The Atlantic.