Թեև Թուրքիայում քրիստոնյաները կրոնական փոքրամասնություն են (երկրի բնակչության 0,6 %-ը[1]), Թուրքիայի տարածքում քրիստոնեությունը երկար պատմություն ունի։ Թուրքիայի կողմից գրավված տարածքների բնիկներ էին քրիստոնեության մեջ հարգված սրբեր Պողոս առաքյալը, Եփեսոսի Տիմոթեոսը (որին Պողոսը երկու նամակ է հղել Տիմոթեոսին), Պողիկարպոս Զմյուռնիացին և Նիկողայոս Հրաշագործը[2][3]։
Քրիստոնեությունը Թուրքիայի տարածքում սկիզբ է առել առաքելական ժամանակներից։ Հենց այստեղ՝ Անտիոք քաղաքում (այժմ՝ Անտակիա), քրիստոնյաներն առաջին անգամ սկսել են կոչվել քրիստոնյաներ։ Ծնունդով Կիլիկիայի Տարս (այժմ՝ Մերսինի նահանգ) քաղաքից Պողոս առաքյալն այստեղ քրիստոնեական եկեղեցիներ է հիմնել դեռևս 1-ին դարի կեսերին տեղի հունախոս բնակչության շրջանում։ Նա քարոզում էր Պամփիլիայում, Իկոնիայի, Լիկաոնիայում, Կիլիկիայում, Գաղատայում (Գաղատացիներին ուղղված թուղթ) և Կոլոսա քաղաքի բնակիչներին (Կողոսացիներին ուղղված թուղթ)։ Ուժեղ քրիստոնեական համայնքները ձեւավորվել են Եփեսոսում (Պողոսը անհատական ուղերձ է հղել այս քաղաքի բնակիչներին), Զմյուռնիայում, Պերգամոսում, Տհյատիրայում, Սարդիսում, Ֆիլադելֆիայում և Լաոդիկիայում (Ասիայի Ապոկալիպսիսի յոթ եկեղեցիներ)։
4-րդ դարի սկզբին քրիստոնեությունն ընդունել են հայերը, որոնք բնակեցրել են ժամանակակից Թուրքիայի արևելյան տարածքները (Արևմտյան Հայաստան)։ Նույն դարում Հռոմեական կայսրության կենտրոնը տեղափոխվել է Թուրքիայի տարածք և հիմնադրվել Բյուզանդական կայսրությունը՝ մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում (այժմ՝ Ստամբուլ), որտեղ կառուցվել է ամենամեծ քրիստոնեական տաճարը՝ Սոֆիայի տաճարը։ Քրիստոնեությունը դարձել է նոր պետական կազմավորման պաշտոնական կրոնը։ Այստեղ հիմնվել են ուղղափառ պատրիարքների՝ Կոստանդնուպոլսի և Անտիոքի նստավայրերը։ Թուրքիայի տարածքում 4-8-րդ դարերում՝ Կոստանդնուպոլիս, Նիկեա (այժմ՝ Իզնիկ), Քաղկեդոն (այժմ՝ Քադըքյոյ) և Եփեսոս քաղաքներում, անցկացվել են տիեզերական ժողովներ, որոնք դրել են քրիստոնեական սկզբունքների հիմքերը։ Ուղղափառության կարևոր մտավոր կենտրոնն այն ժամանակ Կապադովկիան էր, որտեղ ապրում էին մեծ կապադովկացիները՝ Վասիլի Մեծը, Գրիգոր Նիսացին և Գրիգոր Նազիանզինը։
5-րդ դարում Եդեսիա և Նուսայբին քաղաքները վերածվել են նեստորականության հոգևոր կենտրոնների։ 6-րդ դարից Հակոբ Բարադեյը հիմնել է մոնոֆիզիտ Սիրո-յակովիտ եկեղեցին։
Եկեղեցու անվանում | Պատկեր | Կարգավիճակ |
---|---|---|
Սուրբ Անդրեաս եկեղեցին Քրիսուն | վերածվել է մզկիթի | |
Սուրբ Փրկիչ եկեղեցի (Քորա) | վերածվել է մզկիթ-թանգարանի | |
Պանտոկրատորի վանք | վերածվել է մզկիթի | |
Պանտեպոպտի Քրիստոսի եկեղեցի | վերածվել է մզկիթի | |
Անտիոքոսի պալատ | ավերակներ | |
Ֆարոսի Աստվածածին եկեղեցի | ավերակներ | |
Գաստրիայի վանք | վերածվել է մզկիթի | |
Սուրբ Գեորգի տաճար (Ստամբուլ) | գործող | |
Սուրբ Իրինա եկեղեցի | թանգարան | |
Սուրբ Սոֆիայի տաճար (Ստամբուլ) | վերածվել է մզկիթ-թանգարանի | |
Առաքյալների եկեղեցի | ավերված, ներկայիս Ֆաթիհ մզկիթի տեղում | |
Լիպսայի վանք | վերածվել է մզկիթի | |
Ստուդիայի վանք | ավերակներ, փակ է այցելուների համար մզկիթի վերածվելու պատճառով | |
Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի (Կոստանդնուպոլիս) | վերածվել է մզկիթի | |
Վլախերնի եկեղեցի | գործող | |
Մոնղոլական Մարիամ եկեղեցի | գործող | |
Միրելեոն | վերածվել է մզկիթի | |
Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցի (Կոստանդնուպոլիս) | վերածվել է մզկիթի | |
Պամմակարիստայի Աստվածածին եկեղեցի | վերածվել է մզկիթի | |
Սուրբ Սերգիոսի և Բաքոսի եկեղեցի | վերածվել է մզկիթի | |
Բուլղարական Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի | գործող | |
Սուրբ Դիմիտրի եկեղեցի Ֆերիքեյում, Ստամբուլ | գործող | |
Սուրբ Ֆեկլա եկեղեցի | վերածվել է մզկիթի | |
Սուրբ Թեոդորոս եկեղեցի (Կոստանդնուպոլիս) | վերածվել է մզկիթի | |
Սուրբ Թեոդոսիա եկեղեցի | վերածվել է մզկիթի | |
Կիրիոտիսայի Աստվածածին եկեղեցի | վերածվել է մզկիթի | |
Կուշտիլի վանք | ավերակներ | |
Պանագիա Սումելա | թանգարան | |
Աստվածածնի Տուն (Եփեսոս) | թանգարան | |
Մարիամ Անա Եկեղեցի | գործող | |
Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցի (Դեմրե) (Սանտա Կլաուս) | ավերակներ, թանգարան |
Սակայն իսլամ դավանող օսմանյան թուրքերի կողմից Բյուզանդական կայսրության տարածքների ներխուժումից և գրավումից հետո (ավարտվել է 1453 թվականին Կոստանդնուպոլսի անկմամբ) քրիստոնեությունը վերածվել է հույների և հայերի ազգային կրոնի։ Կաթոլիկ միսիոներների գործունեությունը հայերի շրջանում հանգեցրել է հայ կաթոլիկ եկեղեցու առաջացմանը, իսկ բողոքականները՝ Հայ ավետարանական եկեղեցու։
Թուրքիայում քրիստոնեությանը հսկայական հարված է հասցվել 20-րդ դարում, երբ միլիոնավոր քրիստոնյաներ ոչնչացվել կամ վտարվել են ամբողջ կայսրությունում (Կիլիկյան կոտորած, Հայոց ցեղասպանություն, Ասորիների ցեղասպանություն, Պոնտոսի հույների ցեղասպանություն, Զմյուռնիայի կոտորած, հույն-թուրքական բնակչության փոխանակում)։
1922 թվականին Թուրքիայի Հանրապետության կազմավորումից հետո քեմալական կառավարությունը թուրքալեզու հույների շրջանում թուրքական ուղղափառ եկեղեցի ստեղծելու փորձ է կատարել, որը, սակայն, լայն զարգացում չի ունեցել[4]։
Այժմ բոլոր քրիստոնյաների մեկ երրորդը ուղղափառներ են. հիմնականում բնակվում են Ստամբուլում։ Հույները ճանաչում են Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի հոգևոր իշխանությունը։ Կան ռուսական և բուլղարական ուղղափառ եկեղեցիների ներկայացուցչություններ։
Հավատացյալ հայերը պատկանում են առաքելական և ավելի փոքր չափով կաթոլիկ եկեղեցիներին։
Բողոքականները կազմում են քրիստոնյաների ընդհանուր թվի 7 %-ը, մասնավորապես Զմյուռնիայում գոյություն ունի բապտիստական համայնք, որը մտնում է թուրքական Բողոքական եկեղեցիների ասոցիացիայի մեջ[5]։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Քրիստոնեությունը Թուրքիայում» հոդվածին։ |