Ֆտորիդային բուժում

Նատրիումի ֆտորիդի դեղահատեր

Ֆտորիդային բուժում, ֆտորիդների օգտագործումը բժշկական նպատակներով[1]։ Խորհուրդ է տրվում օգտագործել 6 ամսականից բարձր երեխաների մոտ՝ կարիեսի կանխարգելման համար, մասնավորապես այն տարածքներում, որտեղ խմելու ջրում ցածր է ֆտորիդների պարունակությունը[2]։ Ֆտորիդները հիմնականում օգտագործվում են դեղահաբերի, մածուկների կամ հեղուկի տեսքով[3]։ Այն տարածքներում, որտեղ կատարվում է հանրային ջրային պաշարների ֆտորացում, ֆտորիդների անհատական օգտագործման անհրաժեշտություն չկա[3]։ Ֆտորիդները օգտագործվել են նաև մի շարք ոսկրային հիվանդութոունների բուժման համար[4]։

Նորմալ դոզայի դեպքում ատամների վրա երբեմն առաջանում են սպիտակ բծեր[3]։ Չափազանց մեծ քանակությունները կարող են նպաստել ատամների վրա շագանակագույն կամ դեղին գունափոխումների առաջացմանը[3]։ Ֆտորիդային բուժման դեպքում առավել հաճախ օգտագործվում է նատրիումի ֆտորիդը (NaF), երբեմն նաև անագի ֆտորիդը (SnF2)[3][4]: Ֆտորիդները նպաստում են թթվային գրոհների թուլացմանը, ռեմիներալիզացիոն պրոցեսների ակտիվացմանը և բակտերիաների կենսունակության նվազմանը[4]։ Գտնում են, որ առավել արդյունավետ է ատամների հետ ուղղակի կոնտակտը[4][5]։

Կարիեսի կանխարգելման համար՝ ֆտորիդները սկսել են օգտագործվել անցյալ դարի 40-ական թվականներից[6]։ Նատրիումի ֆտորիդը ներառված է Առողջապահության Համաշխարհային Կազմակերպության Էսենցիալ Դեղամիջոցների շարքում, որտեղ ներկայացված են առողջապահական համակարգում պահանջված ամենաէֆեկտիվ և անվտանգ դեղերը[7]։ Միացյալ թագավորությունում 1 ամսվա սպառողական արժեքը կազմում է GB£0.36՝ ըստ NHS-ի[3]։ Այն մատչելի է նաև ԱՄՆ-ում[8]։

Բժշկական կիրառություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆտորիդային բուժումը կիրառվում է ատամնային կարիեսի առաջացման գործընթացները կանխարգելելու համար[9]։ Հետազոտությունների համաձայն նպատակահարմար է ֆտորիդներ պարունակող մածուկների (որտեղ ֆտորիդների կոնցենտրացիան 1000 ppm և ավել է) և ֆտորիդային հավելումների կիրառումը կաթիլների, հաբերի տեսքով՝ դպրոցահասակ երեխաների և դեռահասների կարիեսի առաջացման ռիսկերը նվազեցնելու համար[9]։ Կաթնատամները լինում են առավել ամուր և կարիեսի նկատմամբ դիմացկուն՝ ֆտորիդներով սնուցվելու դեպքում[9]։ Ջրի և կաթի ֆտորացումը համակարգային ֆտորիդային բուժման տարատեսակներն են և ապացուցված է դրանց էֆեկտիվությունը կարիեսի կանխարգելման գործում[10]։

Օստեոպորոզ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆտորիդային հավելումները առաջարկվել են հետդաշտանադադարային օստեպորոզի բուժման համար։ Սակայն պարզվել է, որ այս հավելումները էֆեկտիվ չեն՝ թեև նատրիումի ֆտորիդը բարձրացնում է ոսկրի խտությունը, բայց չի իջեցնում կոտրվածք առաջացնելու ռիսկերը[11][12]։

Կողմնակի էֆեկտներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆլյուորոզ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Ֆլուորոզ

Ֆտորիդներով հարուստ մածուկների (1000 ppm և ավել կոնցենտրացիա) և ֆտորիդային հավելումների կիրառումը մինչև 6 տարեկան երեխաների շրջանում, հատկապես կյանքի առաջին 3 տարիների ընթացքում, ասոցացվում է ֆլյուորոզի բարձր ռիսկերի հետ[9]։ Սակայն, հղիության վերջին 6 ամիսների ընթացքում ֆտորիդային հավելումների օգտագործումը զգալի ազդեցություն չի ունենում երեխաների մոտ ֆլյուորոզի զարգացման հարցում[13]։ Գտնում են, որ նույնիսկ ջրի օպտիմալ ֆտորացումը, որն իրականացվում է կարիեսի կանխարգելման համար, ֆլյուորոզի տարածվածությունը բարձրացնում է 4-5 տոկոսով[14]։ Դիտարկված ազդեցությունները չափավոր են և հանդիսանում են նվազագույն էսթետիկ մտահոգության առարկա[14]։

Այլ ռիսկեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ պնդումների համաձայն, ջրի ֆտորացումը կարող է նպաստել օստեոպորոզի և տարբեր տեսակի քաղցկեղների զարգացմանը. այնուամենայնիվ, վերջերս կատարված համակարգային ստուգումների արդյունքում տվյալ պնդմանը աջակցող փաստեր չեն գտնվել[14]։

Գերդոզավորում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆտորիդների բարձր քանակությունների չարաշահումները կարող են առաջացնել ֆտորիդային թունավորում և մահ. մահացու դոզան մեծահասակների դեպքում 5-10գ (որը համարժեք է 32-64 մգ/կգ, ֆտորիդի քանակություն/ մարմնի զանգված)[15][16][17]։ Ֆտորիդների 0,2-0,3 մգ/կգ դոզայի կլլման դեպքում՝ հնարավոր է աղեստամոքսային դիսկոմֆորտի առաջացում[18]։ Շարունակական տեղային ընդունման դեպքում կարող է առաջացնել ատամնային ֆլյուորոզ, իսկ համակարգային չարաշահումների դեպքում կարող է առաջանալ կմախքային ֆլյուորոզ։ Մանկահասակ երեխաները ռիսկի խմբում են և ADA-ը (Ամերիկայի ստոմատոլոգների ասոցիացիան) հրապարակել է ֆտորիդների ընդունման ուղենիշները[19]։

1974 թվականին 3 տարեկան երեխան ընդունել էր 2% նատրիումի ֆտորիդի 45 միլիլիտր լուծույթ, որը 3 անգամ գերազանցում էր մահացու դոզան, որը և դարձավ նրա մահվան պատճառը։ Ֆտորիդները երեխային ներկայացվել էին իր ստոմատոլոգիական առաջին այցելության ժամանակ, և հետագայում ստոմատոլոգիական կլինիկան պատասխանատվություն կրեց այդ ամենի համար[20]։

Ազդեցության մեխանիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆտորիդները ոչ թե կանխարգելում են ատամի վնասումը, այլ վերականգնում են վնասված ատամնային հյուսվածքները՝ նպաստելով ֆտորապատիտների ներթափանցմանը դեպի էմալ։ Ֆտորապատիտը մեր ատամների բնական բաղադրիչը չէ, չնայած այն հայտնաբերվել է շնաձկների ատամներում։ Էմալում հիմնականում հանդիպում են հիդրօքսիապատիտներ։ Բացի ֆտորապատիտներից, ատամնային հյուսվածքների կառուցվածքաբանական փոփոխությունների պատճառ կարող են հանդիսանալ բերանի խոռոչի թթվահիմնային միջավայրի փոփոխությունները, բերանի խոռոչում պարունակվող ֆոսֆատների, կալցիումի քանակները։

Ֆտորիդները իջեցնում են ատամների քայքայման գործընթացների ակտիվությունը՝ ֆտորապատիտների ձևավորման և հետագայում դրանց դեպի էմալ փոխադրվելու հաշվին։ Ֆտորիդների իոնները իջեցնում են էմալի դեմիներալիզացիայի աստիճանը և բարձրացնում են ռեմիներալիզացիայի աստիճանը՝ կարիեսային խոռոչների զարգացման վաղ փուլերում։ Ֆտորիդները իրագործում են այս էֆեկտները դեմիներալիզացիոն և ռեմիներալիզացիոն ցիկլի շնորհիվ[21]։ Ռեմիներալիզացիոն պրոցեսները իրագործվում են, երբ ֆտորիդները առկա են բերանի խոռոչում։ Ֆտորիդների կլլումից հետո դրանց էֆեկտները մինիմալ են[9][22][23]։

Ֆտորիդների իոնները իրագործում են հետևյալ ռեմիներալիզացիոն ռեակցիաները[22].

1. Ca10(PO4)6(OH)2 + 2F− → Ca10(PO4)6F2 + 2OH−

2.10 Ca2+ + 6PO43− + 2F− → Ca10(PO4)6F2

3.Ca10(PO4)6(OH)2 + 20F− → 10 CaF2 + 6PO43− + 2OH−

Ֆտորիդները ազդում են նաև բերանի խոռոչի միկրոֆլորայի վրա և ներկայումս հենց սա է համարվում խոռոչների առաջացման դեմ ուղղված ամենաէֆեկտիվ պատասխանը[21]։ Բակտերիաների վրա կատարված բազմաթիվ հետազոտությունները ցույց են տվել, որ ֆտորիդները հանդես են գալիս որպես հակաբակտերիալ ագենտներ։ Հակաբակտերիալ էֆեկտները դրսևորվում են նվազագույնը 10 ppm Ֆտորի կոնցենտրացիայի դեպքում[21]։ Ներկայումս իրականացվում են հետազոտություններ, համաձայն որոնց ֆտորիդների հակաբակտերիալ էֆեկտը կայանում է նրանում, որ նրանք կանխում են միկրոբների ամրացումը ատամներին։ Կարիք կա հետագայում ապացուցելու տվյալ պնդումը[24]։

Կարող են կիրառվել ֆտորիդների բազմաթիվ տեսակներ (նատրիումի ֆտորիդ, անագի ֆտորիդ, մոնոֆտորֆոսֆատ և այլն)։ Հաճախ ֆտորիդի քիմիական ձևը պայմանավորված է նրանով, թե այն ինչ տարրերի հետ է համակցված[21]։

Բոլոր մեթոդները նախատեսում են ֆտորիդների ցածր կոնցենտրացիաների առկայություն թքում, տեղային ազդեցությունների դրսևորում[25]։ Ֆտորիդները չեն կանխում խոռոչների առաջացումը, բայց հսկում են դրանց զարգացման աստիճանը, ուստի օրվա ընթացքում կրկնվող ազդեցությունը կարևոր է դրա արդյունավետ գործառության համար[26]։ Կանխարգելման գործընթացների ակտվությունը պայմանավորված է ֆտորիդների պարբերական մատակարարմամբ[21][22]։

Մատակարարում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆտորիդների փոխարկման աղյուսակ
APF (10)(%)(1000) ppm
1.0% 10,000
1.23% 12,300
NaF (4.5)(%)(1000) ppm
0.05% 225
0.20% 900
0.44% 1,980
1.0% 4,500
1.1% 4,950
2.0% 9,000
5.0% 22,500
SnF2 (2.4)(%)(1000) ppm
0.40% 960
0.63% 1,512

Ջրի ֆտորացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջրի ֆտորացումը ֆտորիդների ավելացումն է հանրային ջրային պաշարներին[27]։ Այն օգտագործվում է ԱՄՆ-ում անցյալ դարի 40-ական թվականններից՝ համատեղ հետազոտելով տվյալ տարածքում ապրող երեխաներին։ 1945 թվականին Գրանդ Րափիդսը դարձավ առաջին քաղաքը, որտեղ կատարվում էր ջրի ֆտորացում[28]։ Հիմա ֆտորացված ջուր սպառում են ԱՄՆ բնակչության երկու երրորդը[29] և մարդկանց 5,7% ամբողջ աշխարհում[30]։ Լավագույն հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ ջրի ֆտորացման ժամանակ վնասակար էֆեկտները շատ թույլ են արտահայտված[31]՝ բացառությամբ ֆլյուորոզի, ուստի ֆտորացման գործընթացը շարունակական բնույթ կրեց[30], բայց ջրի ֆտորացմանը դեմ արտահայտվողներ մինչև այսօր էլ կան, չնայած հանրային առողջության կազմակերպությունների աջակցությանը[32]։ Ջրի ֆտորացումը արժենում է 0,50-3,00USD յուրաքանչյուր մարդու համար[33]։ Այն հնարավորություն է տալիս 7$-42$-ով կրճատել ատամների բուժմանն ուղղված ծախսերը[33]։

Ատամի մածուկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ատամի մածուկների մեծ մասը պարունակում են 0,22-0,312% ֆտորիդներ՝ առավել հաճախ նատրիումի ֆտորիդի և նատրիումի մոնոֆտորֆոսֆատի ձևով։ 1100 ppm ֆտորիդներ պարունակող մածուկները բարձրացնում են էմալի ռեմիներալիզացիայի և արգելակում էմալի և արմատի մակերեսի դեմիներալիզացիան[34]։ Ֆտորիդներով ատամնամածուկների մեծ մասը պարունակում են հղկող նյութեր[35]։ Այդ հղկող նյութերից են կալցիումի կարբոնատը, մագնեզիումի կարբոնատը, ֆոսֆատային աղերը և սիլիկա գելը[35]։

Ատամների խոզանակման ժամանակ ֆտորիդները հասանելի են 3 ձևերով։ Առաջինը՝ դա ֆտորիդի ազատ իոններն են, որոնք գտնվում են կոնտակտի մեջ ատամնային հյուսվածքների հետ, խանգարում բակտերիաներ կենսագործունեությանը կամ կլանվում բերանի խոռոչի լորձաթաղանթի կողմից[36]։ Երկրորդը՝ պրոֆտորիդային բաղադրիչների տեսքով, որոնք կաորղ են նստվածք տալ բերանում խոզանակման ժամանակ և արձակել ֆտորիդի իոններ[36]։ Վերջապես, ատամի մածուկը կարող է պարունակել ֆտորիդային միացություններ, որոնք չեն պարունակում ազատ ֆտորիդի իոններ[36]։

Կան նաև ֆտորիդի բարձր պարունակություն ունեցող մածուկներ՝ 1.1% (5,000 ppm): Օգտագործվում է այնպես, ինչպես սովորական մածուկները։ Բարձր-ֆտորիդային մածուկների օրական 2 անգամ օգտագործումը մեծահասակների մոտ բարելավում է կարիեսով ախտահարված արմատի մակերեսի կարծրությունը՝ համեմատած սովորական մածուկների[37][38]։

Գոյություն ունեն նաև անագի ֆտորիդի 0,454%-անոց մածուկներ։ Սրանք արդյունավետ են գերզգայունություն ունեցող ատամների դեպքում[39]։ Օգտագործելով տվյալ մածուկները օրական 2 անգամ՝ նվազում են լնդային արյունահոսությունը, լնդաբորբի ախտանշանները, ատամնանստվածքների առաջացման արագությունը[40]։

Գերզգայունության դեմ ատամնամածուկները բացի ֆտորիդներից կարող են պարունակել նաև ստրոնցիումի քլորիդ և կալիումի նիտրատ[35]։

Բերանի ողողիչներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարող են իրագործվել ինչպես մասնագիտական, այնպես էլ տնային պայմաններում։ Ողողիչների մեջ ամենահաճախ օգտագործվող բաղադրիչներից է չեզոք նատրիումի ֆտորիդը։ Բերանի ողողումները իրականացվում են 0,05-0,2% (225-1,000 ppm) լուծույթներով[41]։ 0,05 տոկոսանոց ողողիչները ամենօրյա օգտագործման համար են, իսկ 0,2 տոկոսանոց ձևերը՝ շաբաթական 1 անգամ[42]։ Այս տոկոսայնությամբ ֆտորիդները բավարար չեն կարիեսի բարձր ռիսկայնությամբ հիվանդների համար։ Ողողիչների կանոնավոր օգտագործումը նպաստում է երեխաներ մշտական ատամների պաշտպանությանը[43]։ Բերանի խոռոչի ողոումներից հետո ֆտորիդները պահպանվում են թքի մեջ և կանխարգելում կարիեսի առաջացման գործընթացները[42]։

Առաջարկվում է ողողիչներով բուժումը համատեղել ֆտորիդային բուժման այլ տարատեսակների հետ, բայց 6 տարեկանից ցածր երեխաների դեպքում համատեղելը նպատակահարմար չէ, որովհետև նրանք կարող են կուլ տալ այն և այդպիսով բարձրացնել ֆլյուորոզի առաջացման ռիսկերը[42][44]։ Այն տարածքներում, որտեղ չի կատարվում ջրի ֆտորացում, երեխաներին թույլատրվում է օգտագործել ողողիչներ։

Տեղային օգտագործման ֆտորիդների բազմաթիվ ապրանքանիշեր կան[45]։ Նրանք խորհուրդ չեն տրվում, եթե տվյալ տարածքի խմելու ջրում խմելու ջրում պարունակում են բավարար քանակությամբ ֆտորիդներ[45]։

Գելեր/փրփուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆտորիդային փրփուր վերինծնոտային և ստորինծնոտային գդալների մեջ

Մասնագիտացված օգտագործման ֆտորիդային գելերը պարունակում են 2.0% չեզոք նատրիումի ֆտորիդ, 1,23% թթվային ֆոսֆատ ֆտորիդ[42]։ 1.23% թթվային ֆոսֆատ ֆտորիդի գելերը կամ փրփուրները չեն կիրառվում այն հիվանդների դեպքում, որոնց մոտ առկա են ատամնային վերականգնումներ, մինչդեռ 2,0% օգտագործվում է պլոմբավորված, կերամիկական, տիտանե կամ գերզգայունություն ունեցող ատամներով հիվանդների շրջանում[46]։

Գելերը և փրփուրները կիրառվում են հատուկ գդալների վրա տեղադրված, և հիվանդը պետք է թույլ կծի այն։ Գործողությունը տևում է 4 րոպե, որից հետո հիվանդը 30 րոպե չպետք է օգտագործի սնունդ, ծխախոտ, հեղուկներ։ Դա անհրաժեշտ է նրա համար, որպեսզի ատամները հասցնեն առանց ընդհատումների ֆտորիդի իոնները ներդնել իրենց կառուցվածքային բաղադրիչների շարքում։ Սա նպատակ է հետապնդում վերականգնել կարիեսի զարգացման վաղ փուլերում գտնվող ատամները[47]։ Չկան հավաստի փաստարկներ գելերի և փրփուրների էֆեկտիվության վերաբերյալ, եթե դրանք օգտագործվում են միայն 1 րոպե[48]։ Փրփուրների օգտագործման առավելությունը կայանում է նրանում, որ քիչ քանակությամբ նյութ է օգտագործվում, որի շնորհիվ պակասում են օգտագործվող նյութի դեղաչափերը և նվազում են նյութի պատահական կլլման ռիսկերը[48]։ Բացի այդ, պետք է ավելի շատ հետազոտություններ իրականացվեն ֆտորիդային փրփուրների արդյունավետությունը ապացուցելու վերաբերյալ, քանի որ փաստերը դրանց էֆեկտիվության վերաբերյալ առավել նվազ են ի տարբերություն ֆտորիդային գելերի և լաքերի[48]։

Որոշ գելեր օգտագործվում են տնային պայմաններում` անհատական պատարաստված գդալների միջոցով։ Մասնագիտացված պայմաններում ստացվում են հիվանդի ծնոտի մոդելները, որոնց հիման վրա պատրաստվում են անհատական գդալներ։ Հիվանդը դրանք կարող է օգտագործել ամբողջ գիշերվա ընթացքում կամ օրվա ընթացքում մի քանի րոպեով։ Այս գելերի մեջ պարունակվող ֆտորիդների քանակությունը ավելի ցածր է, քան պրոֆեսիոնալ գելերինը[42]։ Տնային պայմաններում օգտագործվող նատրիումի ֆտորիդի գելերը և փրփուրները 0,5%-անոց են, իսկ անագի ֆտորիդինը՝ 0,15%[42]:

Գլխի և պարանոցի ճառագայթային բուժման հետևանքով թքագեղձերի բջիջները ենթարկվում են ոչնչացման, որի հետևանքով առաջանում է բերանի խոռոչի չորություն։ Եվ այն հիվանդները, որոնց մոտ առկա են թքարտադրության հետ կապված խնդիրներ, նրանց մոտ կարիեսի զարգացման հավանականությունը շատ ավելի բարձր է։ Այն հիվանդներին, որոնք ենթարկվում են կամ ենթարկվել են ճառագայրայթային բուժան կամ որոնց մոտ թքարտադրության ծավալները կրճատված են, խորհուրդ է տրվում տան պայմաններում օգտագործել 1,1% ֆտորիդային գելեր՝ նախապես պատրաստված անհատական գդալներով[49]։

Պահանջվում են լրացուցիչ հետազոտություններ կարիեսի նախնական փուլերում գելային ֆտորիդների էֆեկտիվությունը գնահատելու համար[50]։

Լաք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆտորիդային լաքերը ունեն գործնական առավելություններ գելների նկատմամբ. դրանք ունեն առավել հեշտ կիրառություն և օգտագործվում է դեղանյութի առավել փոքր քանակություններ։ Ֆտորիդային լաքերի աշխատանքային սկզբունքը կայանում է ֆտորիդների բարձր կոնցենտրացիաների պահպանումը ատամի մակերեսին(մոտավորապես 50,000 ppm)[36]: Ֆտորիդային լաքը խեժի հիմքի վրա նյութ է, որը ստեղծվել է այնպես, որպեսզի պահպանվի ատամի մակերեսին մի քանի ժամ։ Ֆտորիդային լաքերը մնալով ատամի մակերեսին, լուծվում են թքի ազդեցությամբ, ինչի շնորհիվ առաջանում են ֆտորիդ իոններ և կլանվում ատամնային և փափուկ հյուսվածքների կողմից[36]։ Հետագայում ֆտորիդները այդ պահուստային պաշարներից պարբերաբար անջատվելով՝ հանդիսանում են պաշտպանական համակարգ կարիեսի դեմ[36] Ներկայումս չկան հրապարակված տվյալներ, որ մասնագիտորեն կիրառվող ֆտորիդային լաքը ֆլյուորոզի առաջացման համար ռիսկի գործոն է։ Լաքը քսվում է ատամի մակերեսին խոզանակով մի քանի վայրկյանների ընթացքում։

Պարզվել է, որ ֆտորիդային լաքը արդյունավետ է և՛ կաթնատամային, և՛ մշտական կծվածքում առկա զարգացման վաղ փուլերում գտնվող կարիեսի կանխարգելման համար[50]։ Ֆտորիդային լաքի կիրառումը յուրաքանչյուր վեց ամսվա ընթացքում արդյունավետ է երեխաների եւ դեռահասների կաթնատամների եւ մշտական ատամների ատամների կարիեսը կանխարգելելու համար[48]։

Դանդաղ ազդեցության սարքեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարքերը, որոնք դանդաղ կերպով արտազատում են ֆտորիդներ, ամրացվում են ատամի մակերեսին՝ հիմնականում մեծ աղորիքների չերևացող մակերեսին, որը չի մասնակցում ընդունվող սննդի հետ կոնտակտին։ Երկու հիմնական տարատեսակներն են կոպոլիմերային թաղանթը և ապակե գնդիկները։ Այս սարքերը պարբերաբար բարձրացնում են ֆտորիդի կոնցենտրացիաները՝ այդպիով, կանխարգելելով կարիեսը, բայց դրանք ունեն ամրացման հետ կապված խնդիրներ, ուստի հաճախակի պոկվում են ատամներից[51]։ 2018 թվականին Կոխրանյան լաբորատորիայի կողմից իրականացված հետազոտությունների ամփոփման արդյունքում պարզվել է, որ ապակե գնդիկների կիրառման դեպքում կարիեսի կանխարգելման բավարար տվյալներ չկան՝ ի տարբերություն ֆտորիդային բուժման այլ տարատեսակների[52]։

Ֆտորիդացված լոզաններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆտորիդացված լոզանները պարունակում են 1 մգ ֆտորիդ։ Դրանք պետք է պահվեն բերանի խոռոչում՝ մինչև դրանց լուծվելը։ Չլուծված լոզանները հիվանդը կուլ է տալիս, ուստի դրանք ցուցաբերում են ինչպես տեղային, այնպես էլ համակարգային բուժական ազդեցություն։ 1955 ուսումնասիրությունների ժամանակ, երբ համեմատվել են ֆտորիդային լոզանների և ֆտորիդային դեղահատերի էֆեկտները, հետազոտության վաղ փուլերում պարզվել է, որ դրանք ունեն տեղային ազդեցություն[22][53]։

Ֆտորիդային հավելումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն տարածքներում, որտեղ չի իրականացվում ջրի ֆտորացում, երեխաների համար օգտագործվում են բժշկական ֆտորիդային հավելումները՝ դեղահատերի, լոզանների և հեղուկների տեսքով (ֆտորիդ-վիտամինային պատրաստուկներ ներառող)։ Մշտական ատամների դեպքում բուժման արդյունավետությունն ցույց տվող վկայությունները անբավարար են։ Սրանք կիրառվում են կաթնատամային կծվացքում։ Գոյություն ունեցող կողմնակի էֆեկտներից է թեթևից մինչև ծանր աստիճանի ֆլյուորոզի զարգացումը[9]։ Կոխրանյան լաբորատորիայի կողմից իրականացված հետազոտության արդյունքում պարզվել է, որ չկան ապացույցներ այն մասին, որ հղիության ընթացքում կանանց ամենօրյա ֆտորիդային հավելումների օգտագործումը կանխարգելում է կարիեսը կամ պատճառ է հանդիսանում երեխայի մոտ ֆլյուորոզի առաջացման համար[54]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Weiner, Eugene R. (2008). Applications of Environmental Aquatic Chemistry: A Practical Guide, Second Edition (անգլերեն) (2 ed.). CRC Press. էջ 389. ISBN 9781420008371. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  2. ↑ WHO Model Formulary 2008 (PDF). World Health Organization. 2009. էջեր 501–502. ISBN 9789241547659. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 8-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 British national formulary : BNF 69 (69 ed.). British Medical Association. 2015. էջեր 699–700. ISBN 9780857111562.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 «Fluorides». The American Society of Health-System Pharmacists. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 8-ին.
  5. ↑ WHO Model Formulary 2008 (PDF). World Health Organization. 2009. էջեր 501–502. ISBN 9789241547659. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 8-ին.
  6. ↑ Murray, John J.; Nunn, June H.; Steele, James G. (2003). The Prevention of Oral Disease (անգլերեն). OUP Oxford. էջ 53. ISBN 9780192632791. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  7. ↑ «WHO Model List of Essential Medicines (19th List)» (PDF). World Health Organization. 2015 թ․ ապրիլ. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  8. ↑ Hamilton, Richart (2015). Tarascon Pocket Pharmacopoeia 2015 Deluxe Lab-Coat Edition. Jones & Bartlett Learning. էջ 217. ISBN 9781284057560.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Ismail AI, Hasson H; Hasson (2008). «Fluoride supplements, dental caries and fluorosis: a systematic review». J Am Dent Assoc. 139 (11): 1457–68. doi:10.14219/jada.archive.2008.0071. PMID 18978383. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 30-ին.
  10. ↑ National Health and Medical Research Council (Australia) (2007). «A systematic review of the efficacy and safety of fluoridation» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 24-ին. Summary: Yeung CA (2008). «A systematic review of the efficacy and safety of fluoridation». Evid Based Dent. 9 (2): 39–43. doi:10.1038/sj.ebd.6400578. PMID 18584000. {{cite journal}}: |archive-url= requires |url= (օգնություն); Unknown parameter |laysource= ignored (օգնություն)
  11. ↑ Haguenauer, D; Welch, V; Shea, B; Tugwell, P; Wells, G (2000). «Fluoride for treating postmenopausal osteoporosis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD002825. doi:10.1002/14651858.CD002825. PMID 11034769.
  12. ↑ Vestergaard, P; Jorgensen, NR; Schwarz, P; Mosekilde, L (2008 թ․ մարտ). «Effects of treatment with fluoride on bone mineral density and fracture risk—a meta-analysis». Osteoporosis International. 19 (3): 257–68. doi:10.1007/s00198-007-0437-6. PMID 17701094.
  13. ↑ Takahashi, R; Ota, E; Hoshi, K; Naito, T; Toyoshima, Y; Yuasa, H; Mori, R; Nango, E (2017). «Fluoride supplementation (with tablets, drops, lozenges or chewing gum) in pregnant women for preventing dental caries in the primary teeth of their children». The Cochrane Database of Systematic Reviews (անգլերեն). 10: CD011850. doi:10.1002/14651858.CD011850.pub2. PMID 29059464.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 National Health and Medical Research Council (Australia) (2007). «A systematic review of the efficacy and safety of fluoridation» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 24-ին. Summary: Yeung CA (2008). «A systematic review of the efficacy and safety of fluoridation». Evid Based Dent. 9 (2): 39–43. doi:10.1038/sj.ebd.6400578. PMID 18584000. {{cite journal}}: |archive-url= requires |url= (օգնություն); Unknown parameter |laysource= ignored (օգնություն)
  15. ↑ Gosselin, RE; Smith RP; Hodge HC (1984). Clinical toxicology of commercial products. Baltimore (MD): Williams & Wilkins. էջեր III–185–93. ISBN 978-0-683-03632-9.
  16. ↑ Baselt, RC (2008). Disposition of toxic drugs and chemicals in man. Foster City (CA): Biomedical Publications. էջեր 636–40. ISBN 978-0-9626523-7-0.
  17. ↑ IPCS (2002). Environmental health criteria 227 (Fluoride). Geneva: International Programme on Chemical Safety, World Health Organization. էջեր 100. ISBN 978-92-4-157227-9.
  18. ↑ Bradford D. Gessner; Michael Beller; John P. Middaugh; Gary M. Whitford (1994 թ․ հունվարի 13). «Acute fluoride poisoning from a public water system». New England Journal of Medicine. 330 (2): 95–99. doi:10.1056/NEJM199401133300203. PMID 8259189. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հուլիսի 15-ին.
  19. ↑ (2006). Interim Guidance on Fluoride Intake for Infants and Young Children Արխիվացված 25 Դեկտեմբեր 2014 Wayback Machine
  20. ↑ New York Times. (1979). $750,000 Given in Child's Death in Fluoride Case: Boy, 3, Was in City Clinic for Routine Cleaning. NYT archive, free full-text available at NYT here.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 ten Cate, JM (2013 թ․ փետրվար). «Contemporary perspective on the use of fluoride products in caries prevention». British Dental Journal. 214 (4): 161–7. doi:10.1038/sj.bdj.2013.162. PMID 23429124.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Rošin-Grget, K; Peroš, K; Sutej, I; Bašić, K (2013 թ․ նոյեմբեր). «The cariostatic mechanisms of fluoride». Acta Medica Academica. 42 (2): 179–88. doi:10.5644/ama2006-124.85. PMID 24308397. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 31-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  23. ↑ Featherstone JD (1999). «Prevention and reversal of dental caries: role of low level fluoride». Community Dent Oral Epidemiol. 27 (1): 31–40. doi:10.1111/j.1600-0528.1999.tb01989.x. PMID 10086924.
  24. ↑ Loskill, Peter; Zeitz, Christian; Grandthyll, Samuel; Thewes, Nicolas; Müller, Frank; Bischoff, Markus; Herrmann, Mathias; Jacobs, Karin (2013 թ․ մայիսի 7). «Reduced Adhesion of Oral Bacteria on Hydroxyapatite by Fluoride Treatment». Langmuir. 29 (18): 5528–5533. doi:10.1021/la4008558. PMID 23556545.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  25. ↑ «ADA.org:A-Z Topics: Fluoride and Fluoridation» (PDF). American Dental Association. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 15-ին.
  26. ↑ ten Cate FM. Contemporary perspective on the use of fluoride products in caries prevention Արխիվացված 7 Ապրիլ 2014 Wayback Machine British Dental Journal 214, 161 - 167 (2013) PubMed
  27. ↑ Centers for Disease Control and Prevention (2001). «Recommendations for using fluoride to prevent and control dental caries in the United States». MMWR Recomm Rep. 50 (RR-14): 1–42. PMID 11521913. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 8-ին.
  28. ↑ «The Story of Fluoridation | National Institute of Dental and Craniofacial Research». www.nidcr.nih.gov (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  29. ↑ Ripa LW (1993). «A half-century of community water fluoridation in the United States: review and commentary». J Public Health Dent. 53 (1): 17–44. doi:10.1111/j.1752-7325.1993.tb02666.x. PMID 8474047.
  30. ↑ 30,0 30,1 Cheng KK, Chalmers I, Sheldon TA; Chalmers; Sheldon (2007). «Adding fluoride to water supplies». BMJ. 335 (7622): 699–702. doi:10.1136/bmj.39318.562951.BE. PMC 2001050. PMID 17916854. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 17-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  31. ↑ National Health and Medical Research Council (Australia) (2007). «A systematic review of the efficacy and safety of fluoridation» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 24-ին. Summary: Yeung CA (2008). «A systematic review of the efficacy and safety of fluoridation». Evid Based Dent. 9 (2): 39–43. doi:10.1038/sj.ebd.6400578. PMID 18584000. {{cite journal}}: |archive-url= requires |url= (օգնություն); Unknown parameter |laysource= ignored (օգնություն)
  32. ↑ Armfield JM (2007). «When public action undermines public health: a critical examination of antifluoridationist literature». Aust New Zealand Health Policy. 4 (1): 25. doi:10.1186/1743-8462-4-25. PMC 2222595. PMID 18067684. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 17-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  33. ↑ 33,0 33,1 Association, Wisconsin Dental. «How much does community water fluoridation cost?». Wisconsin Dental Association - Oral & Dentistry Advocates | WDA (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  34. ↑ Nóbrega, DF; Fernández, CE; Del Bel Cury, AA; Tenuta, LM; Cury, JA (2016). «Frequency of fluoride dentifrice use and caries lesions inhibition and repair». Caries Research. 50 (2): 133–140. doi:10.1159/000444223. PMID 26992247. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 American Dental Association. «Learn more about toothpastes». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 36,5 Carey, CM (2014). «Focus on fluorides: update on the use of fluoride for the prevention of dental caries». Journal of Evidence Based Dentistry. 14: 95–102. doi:10.1016/j.jebdp.2014.02.004. PMC 4058575. PMID 24929594.
  37. ↑ Srinivasan, M; Schimmel, M; Riesen, M; Ilgner, A; Wicht, MJ; Warncke, M; Elwood, RP; Nitschke, I; Müller, F; Noack, MJ (2014). «High-fluoride toothpaste: a multicenter randomized controlled trial in adults». Community Dentistry and Oral Epidemiology. 42 (4): 333–340. doi:10.1111/cdoe.12090. PMC 4282025. PMID 24354454.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ url-status (link) CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  38. ↑ Yeung, CA (2014). «Some beneficial effect on root caries from use of higher concentration fluoride toothpaste (5000 ppm F)». Evidenced Based Dentistry. 15 (1): 8–9. doi:10.1038/sj.ebd.6400981. PMID 24763166.
  39. ↑ West, NX; Seong, J (2015). «Management of dentine hypersensitivity: efficacy of professionally and self-administered agents». Journal of Clinical Periodontology. 42 (S16): S256–S302. doi:10.1111/jcpe.12336. PMID 25495777.
  40. ↑ Selwitz, RH (2009). «Twice Daily Toothbrushing With a Stabilized Stannous Fluoride/Sodium HexametaPhosphate Dentifrice May Reduce Gingivitis, Gingival Bleeding, and Dental Plaque». Journal of Evidence-Based Dental Practice. 9 (1): 28–29. doi:10.1016/j.jebdp.2008.12.007. PMID 19269614.
  41. ↑ Twetman, S; Keller, MK (2016). «Fluoride rinses, gels and foams: an update of controlled clinical trials». Caries Research. 50 (1): 38–44. doi:10.1159/000439180. PMID 27101002. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 42,5 Centers for Disease Control and Prevention (2001 թ․ օգոստոսի 17). «Recommendations for using fluoride to prevent and control dental caries in the United States». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  43. ↑ {{Cite journal|last=Marinho|first=VCC|last2=Chong|first2=LLY|last3=Worthington|first3=HV|last4=Walsh|first4=T|year=2016|title=Fluoride mouthrinses for preventing dental caries in children and adolescents|url=|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|volume=7|issue=11|pages=CD002284|doi=10.1002 Fluoride mouth rinses are recommended for use in conjunction with other fluoride therapies, but is usually contraindicated for children under 6 years old as they may swallow the rinse and increase their risk of dental fluorosis. In areas without fluoridated drinking water, these rinses are recommended for children. Many brands of topical fluoride exist.<ref name=Drugs2018>«Perio Med Uses, Side Effects & Warnings - Drugs.com». Drugs.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  44. ↑ Marinho, VCC; Chong, LLY; Worthington, HV; Walsh, T (2016). «Fluoride mouthrinses for preventing dental caries in children and adolescents». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 7 (11): CD002284. doi:10.1002/14651858.cd002284.pub2. PMID 27472005.
  45. ↑ 45,0 45,1 «Perio Med Uses, Side Effects & Warnings - Drugs.com». Drugs.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  46. ↑ Darby, ML; Walsh, MM (2015). Dental Hygiene Theory and Practice 4th edition. St. Louis: Saunders/Elsevier. էջեր 580–597. ISBN 978-1-4557-4548-7.
  47. ↑ American Dental Association Division of Communications (2007). «Fluoride dental treatments in the dental office». Journal of the American Dental Association. 138 (3): 420. doi:10.14219/jada.archive.2007.0175. PMID 17332048. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 American Dental Association Council on Scientific Affairs (2006). «Professionally applied topical fluoride: evidence-based clinical recommendations» (PDF). Journal of the American Dental Association. 137 (8): 1151–1159. doi:10.14219/jada.archive.2006.0356. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  49. ↑ Hancock, PJ; Epstein, JB; Sadler, GR (2003). «Oral and dental management related to radiation therapy for head and neck cancer». Journal (Canadian Dental Association). 69 (9): 585–590.
  50. ↑ 50,0 50,1 Lenzi, TL; Fernandes Montagner, A; Zovico Maxnuck Soares, F; de Oliveira Rocha, R (2016). «Are topical fluorides effective for treating incipient carious lesions?». Journal of the American Dental Association. 147 (2): 84–91. doi:10.1016/j.adaj.2015.06.018. PMID 26562737.
  51. ↑ Pessan JP, Al-Ibrahim NS, Buzalaf MAR, Toumba KJ; Al-Ibrahim; Buzalaf; Toumba (2008). «Slow-release fluoride devices: a literature review». J Appl Oral Sci. 16 (4): 238–46. doi:10.1590/S1678-77572008000400003. PMID 19089254. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  52. ↑ Chong, Lee-Yee; Clarkson, Janet E.; Dobbyn‐Ross, Lorna; Bhakta, Smriti (2018 թ․ մարտի 1). The Cochrane Library (անգլերեն). doi:10.1002/14651858.cd005101.pub4. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  53. ↑ B.G. Bibby; Esther Wilkins; Evelyn Witol (1995 թ․ փետրվար). «A preliminary study of the effects of fluoride lozenges and pills on dental caries, republished 1995». OOOO. 8 (2): 213–216. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 19-ին.
  54. ↑ Takahashi, R; Ota, E; Hoshi, K; Naito, T; Toyoshima, Y; Yuasa, H; Mori, R; Nango, E (2017). «Fluoride supplementation (with tablets, drops, lozenges or chewing gum) in pregnant women for preventing dental caries in the primary teeth of their children». Cochrane Database of Systematic Reviews. 10 (10): CD011850. doi:10.1002/14651858.CD011850.pub2. PMID 29059464.

Լրացուցիչ գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]