Որդան Կարմիր
Որդան կարմիր կամ Արարատեան որդան կարմիր[1] (լատ.՝ Porphyrophora hamelii), Margarodidae ընտանիքին պատկանող միջատ, որմէ հայերը կը պատրաստէին նոյնանուն ներկը։
Պատմութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Հին ժամանակներուն Արարատեան դաշտին մէջ կ'աճէին տեսակ մը միջատներ, որդեր։ Հայերը կը հաւաքէին այդ որդերը, կ'եփէին եւ կը ստանային մուգ ու պայծառ կարմիր գոյնի ներկ, որ կը կոչուէր որդան կարմիր կամ հայկական ներկ։
Շատ երկար դարեր այդ ներկը եղած է Հայաստանի հպարտութիւնը, որ ունեցած է համաշխարհային համբաւ։ Յաճախ հեռաւոր երկիրներու մէջ «Հայոց աշխարհի»-ի փոխարէն կ'օգտագործէին «որդան կարմիրի երկիր» արտայայտութիւնը։ Որդան կարմիրի արտադրութիւնը եղած է հայ թագաւորներուն մենաշնորհը։ Քաղաքամայր Արտաշատի մէջ կային յատուկ ներկատուներ, որոնք կը կոչուէին արքայական։ Հին Հայաստանէն արտահանուող ապրանքներու բոլոր ցուցակները կը սկսէին որդան կարմիրով։
Որդան կարմիրը հայերուն համար եղած է ՄԻԱՍՆՈՒԹԵԱՆ խորհրդանիշ։ Պատմական Հայաստանի բոլոր գաւառներու եւ իշխանական տուներու բազմատեսակ զինադրօշներուն վրայ իշխող եղած է այս գոյնը։ Տիգրան Բ.-ի Թագաւորութեան ժամանակաշրջանին հայկական հպատակութիւն ընդունած վասալ արքաները իրենց դրօշներուն վերին երիզը կը ներկէին որդան կարմիրով, այդպիսով իրենց հաւատարմութիւնը հաւաստելով հայոց Արքայից-Արքային։
Արաբները Արտաշատ քաղաքը կոչած են «որդան կարմիրի քաղաք»։
15-րդ դարուն հայ մեծ բժիշկ Ամիրտովլաթ Ամասիացին իր աշխատութիւններէն մէկուն մէջ հետաքրքական տեղեկութիւն կը հաղորդէ այս ներկին առանձնայատկութիւններուն մասին։
19-րդ դարուն Այղր լիճի շրջակայքը եւ Արաքսի մերձափնեայ Շորլու, Սարուանլար, Խոր Վիրապ վայրերուն մէջ դեռ կ'ապրէր որդան կարմիրը։
Շուրջ երկու հազար տարի հայկական որդան կարմիրը եղած է աշխարհի ամէնաթանկարժէք ու բարձրորակ ներկը։ Անով կը ներկէին ո՛չ միայն ազնուականներու հանդերձները, այլեւ կը նկարազարդէին թանկարժէք մագաղաթները։ Որդան կարմիրը օգտագործուած է նաեւ որպէս թանաք։ Հին եւ միջին դարերուն Արեւելքի եւ Եւրոպայի թագաւորներն ու կաթողիկոսները կը ստորագրէին միայն որդան կարմիրի թանաքով։ Աշխարհի մէջ տարածուած կարմիր թանաքով ստորագրութիւնը (բոլոր տեսակի փաստաթուղթերու վրայ) սկիզբ առած է հայկական որդան կարմիրի օգտագործումէն։
Նկարագրութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Միջատը իր զարգացման բոլոր փուլերուն կը բնորոշուի իր մարմնին կարմիր գոյնով։ Կը բնութագրուի վառ արտայայտուած սեռական երկձեւութեամբ։ Չափահաս էգը անթեւ, ձուաձեւ, դանդաղ շարժող միջատ է։ Մարմինին երկարութիւնը՝ 2-12 մմ, լայնքը՝ 1-6 մմ, կշիռքը՝ 2-100 մկ (միջինը՝ 27 մկ)։ Միջատին ոտքերը կարճ են, թոյլ զարգացած։ Աչքերը պարզ են, փոքր, ուռուցիկ։ Արուները արտաքնապէս շատ տարբեր են էգերէն։ Անոնց մարմինի երկարութիւնը 2-4,5 մմ է, լայնքը՝ 0,4-1,3 մմ, կշիռքը՝ 0,6-3,4 մկ։ Մարմինը յստակ բաժնուած է գլուխի, կրծքավանդակի եւ որովայնի։ Կրծքավանդակէն կը սկսին զոյգ թափանցիկ թեւերը՝ մուգ կարմիր եզրերով։ Աչքերը բարդ են, մեծ։ Ոտքերը երկար են, յարմարեցուած են համեմատաբար արագ շարժման համար։ Մարմինը կը վերջանայ արծաթափայլ թելերով, որոնց երկարութիւնը 2-3,5 անգամ աւելի երկար է քան մարմինը[2]։
Զարգացում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Որդան կարմիրի ձուերը, ձմրան հողին մէջ կը մնան մօտ 7 ամիս (Սեպտեմբերէն Մարտ)։ Գարնան (Մարտ-Ապրիլ) ամիսներուն, ձուերէն դուրս կու գան երկարաւուն թրթուրները, որոնք կը կպչին սնուցող բոյսի արմատներուն։ Յետագային թրթուրները կը ձեւափոխուին թաղանթապատեաններու։ Օգոստոսի վերջը տեղի կ'ունենայ կերպարանափոխութիւն։ Սեպտեմբերի սկիզբը արդէն ձեւաւորուած արուները եւ էգերը դուրս կու գան հողի վրայ եւ կը զուգաւորուին։ Արուները զուգաւորումէն ետք կը սատկին, իսկ էգերը կը մտնեն հողի տակ՝ ձուադրման համար։ Այսպիսով, մէկ տարուան ընթացքին որդան կարմիրը կու տայ մէկ սերունդ։
Որդան կարմիրի պահպանում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Որդան կարմիրը կը պահպանուի արգելոցի մէջ՝ Արազափ գիւղին մօտ, սակայն արգելոցը չ’ապահովեր միջատին լիարժէք պահպանութիւնը։
-
Որդան կարմիրի արուն -
Որդան կարմիրի բուշտերը արմատներու շուրջ
Հետաքրքիր փաստեր
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]1788-ին հնդկահայ հասարակական գործիչ Շահամիր Շահամիրեանի կողմէ հրատարակուած Հայաստանի սահամանդրութեան նախագիծին՝ «Որոգայթ Փառաց»ին 502-րդ յօդուածի համաձայն «ով որ շնորհ ունենայ մեր Հայաստան երկրում վերականգնել կարմիր որդանը՝ ներկ պատրաստելու համար եւ աճեցնել լեղակ...մէկ անգամ միայն հայոց տան կողմից պէտք է շնորհի արժանանայ, այսինքն՝ 10.000 արծաթ դահեկան»[3]:
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Гамель И. Х. Об араратской кошенили. // Записки Императорской Академии наук. — Москва: тип. С. Селивановского, 1835.
- ↑ (հայերեն) Որդան կարմիր, 2024-04-14, https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%88%D6%80%D5%A4%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%B4%D5%AB%D6%80, վերցված է 2024-10-23
- ↑ , [{{{յղում}}} Որոգայթ փառաց], Երեւան էջ 208-209, ISBN 5-540-01746-3։