Vietiko | |
---|---|
Heograpiko a pannakaiwarwaras | Nangruna a daga ti Abagatan a daya nga Asia |
Lingguistika a pannakaidasig | Austroasiatiko
|
Pannakabingbingay | |
Glottolog | viet1250 |
Ti sasao a Vietiko ket ti sanga ti pamilia ti pagsasao nga Austroasiatiko. Ti sanga ket dati a kinunkuna babaen dagiti termino a Việt–Mường, Annamese–Muong, ken Vietnamuong; ti termino a Vietiko ket insingasing idi babaen ni Hayes (1992),[1] nga isu ti nangisingasing a baliwan ti panangipalawag ti Việt–Mường a kas panangibaga iti sub-sanga ti Vietiko nga aglaon laeng iti Bietnamis ken Mường.
Adu kadagiti sasao a Vietiko ket addaan kadagiti sistema ti paaweng wenno ponasion nga agpakatengga iti Viet–Muong ken dagiti sabali a sanga ti Austroasiatiko nga awanan iti signipikante nga impluensia iti Insik wenno Tailandes.
Ti Bietnamis, ita nga aldaw, ket addaan iti signipikante nga impluensia iti Insik a naipangpangruna iti bokabulario ken sistema ti paaweng. Ti bokabulario a Sino-Bietnamis ket mangbukel iti agarup a 30–60% iti bokabulario ti Bietnamis, a saan a mairaman dagiti kalko manipud iti Tsina.
Naibatay iti dibersidad iti lingguistiko, ti kasayaatan a nagtaudan ti sasao a Vietiko ket agparang a mabirukanen iti moderno nga aldaw a Probinsia ti Bolikhamsai ken Probinsia ti Khammouane iti Laos ken dagiti ipay parte ti Probinsia ti Nghệ An ken Probinsia ti Quảng Bình iti Bietnam. Ti kaduog ti sanga a Vietiko ket mapetsado iti saan a nabibiit ngem 2,000 a tawtawen.[2]
Ti tinaudan ti pagsasao a Vietiko ket tradisional a naipagarup a naibatay iti likmut ti lugar ti Karayan Nalabbasit nga itan ket tio Akin-amianan a Sentral a Bietnam. Nupay kasta, dagiti tinaudan ti sasao a Vietiko ket agtultuloy a kontrobersial a topiko kadagiti lingguista.
Ti pagsasao a Bietnamis ket nainaganan idi a kas Austroasiatiko idi tengnga ti maika sangapulo ket siam a siglo, ken adda ita iti napigsa nga ebidensia para iti daytoy a panangidasig. Ti moderno a Bietnamis ket monosilabiko paaweng a pagsasao a kas ti Kantones ken nakapukawen kadagiti adu a Proto-Austroasiatiko a ponolohiko ken morpolohiko a langlanga. Ti Bietnamis pay ket addaan pay kadagiti dakkel nga stock dagiti nabulod a bokabulario ti Insik ken Tai. Nupay kasta, adda dagiti agtultuloy a resistansia iti kapanunotan a ti maysa a Biatnamis ket mabalin nga as-asideg a maikabagian iti Khmer ngem dagiti pagsasao nga Insik wenno Tai. Ti kaaduan dagiti eskolar ket igupitda dagitoy a tipolohiko a panagpapada iti pannakaiyasideg iti pagsasao ngem iti kadawyan a panagtawid.
Insupsuppiat ni Chamberlain (1998) a ti rehion ti Delta ti Karayan Nalabbasit ket kasisigud idi nga agsasao iti Tai ken nagbalin laeng nga agsasao iti Bietnamis idi baetan ti maikapito ken maikawalo a siglo AD kas maysa a resulta ti panagakar manipud iti abagatan, kas iti, moderno a Tengnga a Bietnam, nga iti ayan ti nangato a naisalumina ken konserbatibo a dialekto ti Amianan-Tengnga a Bietnamis ket naisasao ita nga aldaw. Isu a, ti rehion ti taudan ti Bietnamis (ken ti nasapsapa a Viet–Muong) ket adayo idi iti abagatan ti Karayan Nalabbasit.[2] Kas ti etnonimo a Lao, ti nagan a Yue/Việt ket kasisigud a mangibagbaga iti grupgrupo nga agsasao iti Tai–Kadai. Idiay akin-amianan a Bietnam, dagitoy ket kanungpalan a naampon ti Viet–Muong[2] ken iti ad-adayo nga amianan nga Insik, a ti designasion ti Insik a Yue ket mangpreserba iti etnonimo. (Isuda a dua iti Bietnam ken akin-abagatan a Tsina, nupay kasta, adu kadagiti sasao a Tai–Kadai ket agdamada pay laeng a maus-usar.)
Iti pay maipatinayon, insupsuppiat ni John Phan (2013, 2016)[3][4] a ti “Annames a Tengnga nga Insik,” ket naisasao idi idiay Ginget ti Karayan Nalabbasit ken kanungpalan a sinagepsep iti pagsasao a Bietnamis. Ti Annames a Tengnga nga Insik ket parte idi ti maysa a rimpuok ti dialekto ti Tengnga nga Insik iti abagatan-akinlaud a Tsina a nangiraman iti Insik a Waxiang, ti Jiudu patois 九都土話 ti Hezhou, Akin-abagatan a Pinghua, ken dagiti nadumaduma a dialekto ti Insik a Xiang (kas ti Xiangxiang 湘鄉, Luxi 瀘溪, Qidong 祁東, ken Quanzhou 全州).[4] Ikeddeng ni Phan (2013) nga adda dagiti tallo a nangruna a kita dagiti binulbulod a Sino-Bietnamis, a nabulbulod idi kadagiti las-ud ti nadumaduma a paset ti panawen.
Iti pay sabali, inpakita ni Ferlus (2009) a dagiti imbension iti al-o, gaud ken pariok a paglutuan iti bagas, a nangruna a pakaisaluminaan ti kultura a Đông Sơn, ket maitunos iti pannakapartuat dagiti baro a leksikon para kadagitoy nga imbension ti Akin-amianan a Vietiko (Việt–Mường) ken ti Sentral a Vietiko (Cuoi-Toum).[5] Dagiti baro a bokabulario kadagitoy anga imbension ket napaneknekan a dagiti derabatibo manipud kadagiti kasisigud a berbo imbes a dagiti binulod a leksikal a banag. Ti agdama a pannakaiwarwaras ti Akin-amianan a Vietiko ket maitunos pay iti lugar ti kultura ti Dong Son. Isu nga, inbagbaga ni Ferlus a ti Akin-amianan a Vietiko (Viet-Muong) ket ti dagus a tawidan ti Dongsoniano, a nagtataeng iti Akin-abagatan a parte ti delta ti karayan Nalabbasit ken ti Amianna Tengnga a Bietnam manipud idi Umuna a milenio SK.[5]
Dagiti agsasao iti Vietiko ket agtataengda iti ken iti likmut ti Lugar ti Koserbasion ti Laos iti Nakai–Nam Theun ken ti amianan-tengnga a Bietnam (Chamberlain 1998). Adu kadagitoy nga agsasao ket makunkuna a kas Mường, Nhà Làng, ken Nguồn. Ilista ni Chamberlain (1998) dagiti agdama a lokasion idiay Laos para kadagiti sumaganad a tattao a Vietiko.[6] Ti maysa a pakapukpukan a naibatay iti inaramid nga obra ket insingasingen babaen ni Michel Ferlus.[7]
Idiay Bietnam, adda dagiti Vietiko a tattao iti tribu ti turod, a mairaman ti Arem, Rục, Maliêng, ken Mày (Cươi), ket naiyalisda idiay Cu Nhái (mabalin a mabirukan iti akinlaud a Probinsia ti Quảng Bình wenno iti abagatan a laud ti Distrito ti Hương Khê iti Probisnia ti Hà Tĩnh). Mabirukan pay dagiti Sách idiay Bietnam.