Búsáhaldabyltingin

Mótmælendur berja á dósir og pottlok á mótmælum 20. janúar 2009.

Mótmæli við Alþingishúsið í nóvember 2008. Búið er að koma fyrir skilti á svölum hússins sem á stendur „Til sölu (kr) $ 2,100.000.000“ og „IMF Selt“.

Mótmælin á Íslandi í kjölfar efnahagskreppunnar 2008, betur þekkt sem Búsáhaldabyltingin, voru fjölmenn mótmæli, sem hófust í kjölfar falls íslensku bankanna haustið 2008. Boðað var til mótmæla í sömu viku og bankarnir féllu. Í kjölfarið á þeim mótmælum var farið að skipuleggja svokallaða laugardagsfundi á Austurvelli, auk annarra funda og aðgerða á meðal almennings. Mótmælin náðu hámarki í janúar 2009 og lyktaði með því að ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar féll.

Búsáhaldabyltingin er kennd við það að margir þátttakendur börðu sleifum á potta, pottlok og dósir til að skapa takt,^[1] um leið og þeir sungu slagorð á borð við „vanhæf ríkisstjórn!“. Skilti með slagorðum eins og „Nýtt lýðveldi“, „Vér mótmælum öll“ og „Helvítis fokking fokk“ voru lýsandi fyrir andrúmsloftið á mótmælunum. Kröfur mótmælenda voru skýrar: stjórn Seðlabankans og ríkisstjórnin áttu að víkja þar sem þær væru rúnar öllu trausti almennings.

Tveir hópar voru áberandi við skipulagningu mótmæla í byrjun: Mótmælasamtökin Nýir tímar undir forystu Kolfinnu Baldvinsdóttur fjölmiðlakonu og Raddir fólksins undir forystu Harðar Torfasonar tónlistarmanns. Áherslur þessara tveggja hópa voru ólíkar þar sem Nýir tímar vildu leggja áherslu á pólitíska þáttinn á meðan Raddir fólksins voru óflokkspólitísk samtök. Þekktustu mótmælafundirnir voru laugardagsfundir Radda fólksins á Austurvelli þar sem fjöldi fólks flutti ávörp, en aðgerðir fóru fram víðar, meðal annars við Stjórnarráðið, Þjóðleikhúsið og Lögreglustöðina við Hlemm. Átök mótmælenda og óeirðalögreglu fóru stigvaxandi eftir því sem leið á mótmælin og náðu hámarki þegar Alþingi kom saman eftir jólafrí 20. janúar 2009.

Atburðarásin

Neyðarlögin og bankahrunið, 6. október 2008

Aðalgrein: Neyðarlögin

Lausafjárkreppan 2007-2008 olli því að bankar og aðrar fjármálastofnanir víða um heim urðu gjaldþrota. Stærst þessara gjaldþrota var gjaldþrot Lehman Brothers í september 2008, sem varð til þess að millibankalán stöðvuðust tímabundið. Það olli aftur greiðsluerfiðleikum íslenskra banka sem voru með stór kúlulán á gjalddaga og gátu nú ekki endurfjármagnað þau með nýjum lánum. Glitnir banki var fyrstur íslensku bankanna sem lenti í erfiðleikum og hratt af stað atburðarás sem leiddi til gjaldþrots allra þriggja stærstu íslensku bankanna og setningu neyðarlaga 6. október 2008. Af því tilefni ávarpaði forsætisráðherra, Geir H. Haarde, landsmenn í beinni útsendingu í sjónvarpi og útvarpi:

	Á hinum pólitíska vettvangi, jafnt sem annars staðar, er mikilvægt að slíðra sverðin við þessar aðstæður. Miklu skiptir að við sýnum bæði stillingu og yfirvegun þá erfiðu daga sem nú fara í hönd, látum ekki hugfallast og styðjum hvert annað með ráðum og dáð. Á þann hátt, með íslenska bjartsýni, æðruleysi og samstöðu að vopni, munum við standa storminn af okkur. Guð blessi Ísland.
	— Geir H. Haarde (6. október 2008)

Setning neyðarlaganna og ávarp forsætisráðherra gerðu almenningi á Íslandi ljóst að fjármálakerfið væri að hrynja með alvarlegum afleiðingum fyrir íslenskt efnahagslíf.

Samstöðutónleikar á Austurvelli, 8. október 2008

Tveimur dögum eftir setningu neyðarlaganna, eða þann 8. október 2008, boðaði Bubbi Morthens til samstöðutónleika á Austurvelli um hádegið undir yfirskriftinni „Krónan er fallin“.^[2][3] Um 1000-1500 manns mættu og allt gekk vel fyrir sig.^[4] Mikið var um fjölskyldufólk með börn, og margir að maula á nesti á meðan tónleikunum stóð. Hljómsveitin Buff lék með Bubba auk þess sem rapparinn Poetrix kom fram. Bubbi flutti meðal annars nýtt lag sem hann hafði samið kvöldið áður og hét „Ein stór fjölskylda“. Lagið samdi hann fyrir þennan samstöðufund, en það var frumflutt á Rás 2 um morguninn og svo stuttu síðar á Bylgjunni.

Fyrstu mótmælin, 10. október 2008

Fjórum dögum eftir setningu neyðarlaganna, eða föstudaginn 10. október, var boðað til fyrstu mótmælanna á samskiptamiðlinum Facebook vegna þess ástands sem skapast hefði við fall bankanna. Fólk var hvatt til að mæta á Arnarhól til að krefjast þess að Davíð Oddsson seðlabankastjóri segði af sér.^[5] Samkvæmt frétt Reuters-fréttastofunnar mættu um 200 manns á mótmælin.^[5] Síðar færðu mótmælendur sig að Seðlabankanum. Allt gekk vel fyrir sig á meðan mótmælunum stóð.^[4] Nokkrir mótmælendur urðu ósáttir við það þegar einn úr þeirra hópi fór að syngja „Internationalinn“ (alþjóðlegt baráttulag kommúnista). Sumir létu sig hverfa í kjölfarið þar sem þeir töldu mótmælin vera orðin „of rauð“.^[5] Skipuleggjendum var í kjölfarið ráðlagt að hafa meiri fyrirvara á mótmælunum, sleppa „Nallanum“ og kaupa almennilegt gjallarhorn.^[5]

Samstöðufundur á Ingólfstorgi, 17. október 2008

Þann 17. október 2008 hélt leikarinn Karl Ágúst Úlfsson samstöðufund á Ingólfstorgi. Þetta voru ekki mótmæli heldur trommuhringur til að sýna að þegar hver og einn leggur fram það sem hann hefur fram að færa þá ná allir að spila saman.^[1] Honum fannst þjóðin þurfa mest á því að halda á þessum erfiðu tímum, að finna að við eigum öll hagsmuna að gæta og að allir þyrftu að leggjast á eitt til að komast á réttan kjöl. Karl Ágúst stóð að samstöðufundinum ásamt fyrirtækinu Practical.^[6]

Annar mótmælafundur, 18. október 2008

Annar mótmælafundurinn var boðaður klukkan 3, laugardaginn 18. október 2008. Þessi fundur var mun betur skipulagður en sá fyrsti og notaðist við hljóðkerfi og lítið færanlegt svið sem Reykjavíkurborg útvegaði og komið var fyrir við Landsímahúsið á Austurvelli, líkt og á samstöðutónleikum Bubba 10 dögum fyrr. Aðstandendur voru Hörður Torfason, Kolfinna Baldvinsdóttir, Dr. Gunni og Andri Sigurðsson. Líkt og á fyrsta fundinum var helsta krafan afsögn seðlabankastjóra. Ræðumenn á fundinum voru Þráinn Bertelsson, rithöfundur,^[7] Þorvaldur Gylfason, prófessor við Háskóla Íslands,^[8] Ragnheiður Gestsdóttir, rithöfundur, Birgir Þórarinsson, tölvunarfræðingur og tónlistarmaður, og Kolfinna Baldvinsdóttir, fjölmiðlakona.

• 
  Hörður Torfason
• 
• 
• 
• 

Þriðji mótmælafundur, 25. október 2008

Þriðji mótmælafundurinn var haldinn laugardaginn 25. október 2008. Nokkur fjöldi safnaðist saman á Austurvelli þar sem Einar Már Guðmundsson, rithöfundur, Guðmundur Gunnarsson, formaður Rafiðnaðarsambandsins, og Jón Baldvin Hannibalsson, fyrrverandi ráðherra, héldu ræður. Eftir fundinn var farið í mótmælagöngu að Ráðherrabústaðnum þar sem hrópað var „brennum bankana!“ um leið og fáni Landsbankans var brenndur.

Fjórði mótmælafundur, 1. nóvember 2008

Fjórði laugardagsfundurinn var haldinn á Austurvelli laugardaginn 1. nóvember 2008. Í þetta sinn var mótmælaganga frá Hlemmi yfir á Austurvöll. Fjórir vörubílar óku á undan göngunni og þeyttu flautur. Sturla Jónsson, einn af forystumönnum í mótmælum vörubílstjóra fyrr þetta sama ár, var einn ræðumanna. Aðrir ræðumenn voru Pétur Tyrfingsson sálfræðingur, Lárus Páll Birgisson sjúkraliði, Ernesto Ortiz veitingamaður, Óskar Ástþórsson leikskólakennari og Birgir Þórarinsson tónlistarmaður. Allt fór vel fram og var áætlaður fjöldi 1000-1500 manns.^[9] Dúkka var hengd upp á hliðið í Austurstræti.^[4]

Fimmti mótmælafundur, 8. nóvember 2008

Bónusfáninn á Alþingishúsinu.

Fimmti laugardagsfundurinn var haldinn 8. nóvember 2008. Ræðumenn voru Ragnheiður Gestsdóttir rithöfundur, Sigurbjörg Árnadóttir fyrrverandi fréttamaður RÚV í Finnlandi, Arndís Björnsdóttir kennari og Einar Már Guðmundsson rithöfundur.^[10] Þetta voru fjölmennustu mótmælin til þessa en samkvæmt lögreglu voru á fjórða þúsund manns mætt á Austurvöll þar sem mótmælin höfðu verið boðuð.^[4] Skömmu eftir að mótmælin hófust klifraði mótmælandi (Haukur Hilmarsson) upp á þak Alþingishússins og dró Bónusfána að húni á fánastöng hússins. Lögreglumenn fóru á bak við húsið til að gæta að honum og nokkur fjöldi mótmælanda safnaðist þar saman í kjölfarið. Þegar fánamaðurinn kom niður reyndi lögregla að handtaka hann, en mótmælendur komu í veg fyrir það og hann slapp. Mótmælin færðust þá aftur inn á Austurvöll þar sem mótmælendur köstuðu skyri og eggjum í Alþingishúsið. Talsverður hiti var í fólki og átti lögreglan á köflum í basli með að halda aftur af mótmælendum.^[4][11]

Frásagnir af ástandinu þennan dag voru mismunandi. Daníel Sigurbjörnsson sagði í viðtali í Morgunblaðinu 10. nóvember:

„Ástandið var mun alvarlegra í portinu en fjölmiðlar hafa sagt frá. Lögreglumenn voru þar í hættu; þeir kallaðir öllum illum nöfnum og margsinnis hótað lífláti [...] Ég fór inn í portið þegar maðurinn birtist uppi á þaki með Bónusfánann. Þegar einn lögreglumaðurinn ætlaði upp stigann gerði maður í portinu sig líklegan til að kippa honum aftur niður og það hefði valdið stórslysi. Mér tókst einhvern veginn að hindra manninn og var kallaður öllum illum nöfnum fyrir vikið og grýttur með eggjum, jógúrt og tómötum. Ástandið var mun alvarlegra en menn gera sér grein fyrir. Mér fannst öryggi mínu ógnað þrátt fyrir að hafa aðeins ætlað að taka þarna nokkrar myndir fyrir sjálfan mig.“^[12]

Ingvar Á. Þórisson kvikmyndagerðamaður sagði í Morgunblaðinu sama dag:

„Sá sem strengdi upp Bónus-fánann uppskar mikið lof fyrir og í kjölfarið safnaðist fólk saman inni í portinu þar sem stiginn var. Þar voru aðeins þrír lögreglumenn. Maður heyrði seinna meir að það voru einhverjir tuddar þarna tilbúnir í slagsmál við lögregluna en ég held nú að það hafi verið lítil hætta á því að þau yrðu. Ég tel að það sé langt í að hér sjóði eitthvað upp úr.“

Hann taldi lögregluna hafa brugðist vel við mótmælunum. „Ég var þarna fremst og fannst lögreglan bregðast hárrétt við. Þeir voru ekki með neinar brynsveitir og létu ekki æsa sig upp í neitt.“^[12]

Á þessum mótmælum mætti Gunnar Már Pétursson myndlistarmaður í fyrsta sinn með skilti sem á stóð slagorðið „Helvítis fokking fokk!“.^[13] Þetta átti eftir að verða nokkurs konar einkennisslagorð Búsáhaldabyltingarinnar sem lýsti óánægju án þess að setja fram stefnu eða kröfu um breytingar.

• 
  Ragnheiður Gestsdóttir.
• 
  Mótmælendur með skilti.

Sjötti mótmælafundur, 15. nóvember 2008.

Sjötti laugardagsfundurinn var haldinn 15. nóvember 2008. Ræðumenn voru Andri Snær Magnason rithöfundur,^[14] Viðar Þorsteinsson heimspekingur og Kristín Helga Gunnarsdóttir rithöfundur. Lúðrasveit Íslands undir stjórn Rúnars Óskarssonar lék á undan fundinum. Taldi lögregla að um 6000 manns hefðu mætt á Austurvöll.^[15]

Mikill hiti var í fundarmönnum og ljóst að fólk krefst aðgerða. Þúsundir manna öskruðu já háum rómi þegar Hörður Torfason, tónlistarmaður og skipuleggjandi mótmælanna, spurði fólk hvort það vildi stjórn Seðlabankans burt. Sömu sögu var að segja þegar hann spurði hvort fólk vildi stjórn Fjármálaeftirlitsins, spillingaröflin og ríkisstjórnina burt. Þúsundraddað já kvað við. Rétt eins og fólk krafðist kosninga í vor með háværu já-svari.^[16]

Eftir fundinn kastaði fólk eggjum, skyri og klósettrúllum í Alþingishúsið. Kveikt var í klósettrúllu á tröppum hússins, en lögreglan slökkti eldinn.^[17]

Um kvöldið voru vel sóttir samstöðutónleikar í Laugardalshöll þar sem íslenskt tónlistarfólk bauð til ókeypis tónleika. Meðal flytjenda voru Stuðmenn, Buff, Ný dönsk, Ragnheiður Gröndal, Lay Low, Sálin hans Jóns míns, Baggalútur og Ham.^[18]

• 
  Viðar Þorsteinsson
• 
  Mótmælaskilti
• 
  Andri Snær Magnason
• 
  Mannfjöldinn á Austurvelli

Sjöundi mótmælafundur, 22. nóvember, 2008.

Sjöundi laugardagsfundurinn var haldinn 22. nóvember 2008. Ræðumenn voru Sindri Viðarsson sagnfræðinemi, Katrín Oddsdóttir laganemi og Gerður Pálmadóttir, atvinnurekandi í Hollandi. Lúðrasveit Íslands undir stjórn Rúnars Óskarssonar lék á undan fundinum og Hjalti Rögnvaldsson las baráttuljóð.

Katrín sagði meðal annars ríkisstjórnina hafa brotið mannréttindi Íslendinga þegar skrifað var undir lánabeiðni til Alþjóðagjaldeyrissjóðsins. Þá væri það ekki ákvörðun þeirra Ingibjargar Sólrúnar og Geirs Haarde hvort gengið yrði til kosninga, eins og þau hafa sagt ekki tímabært. Hún lauk máli sínu með hrópunum "Góðir Íslendingar, við látum ekki kúga okkur" og uppskar mikinn fögnuð viðstaddra." ^[19]

Eftir fundinn var aðgerðahópurinn Neyðarstjórn kvenna með gjörning þar sem styttan af Jóni Sigurðssyni var klædd í bleikan kjól.^[20]

• 
  Lúðrasveit Íslands leikur
• 
  Ljóðalestur Hjalti Rögnvaldsson
• 
  Mótmælendur með skilti sem á stendur „Vér mótmælum öll“
• 
  Katrín Oddsdóttir flytur erindi
• 
  Mótmælendur

Áhlaup á lögreglustöðina, 22. nóvember 2008

Aðalgrein: Áhlaupið á lögreglustöðina við Hverfisgötu 22. nóvember 2008

Föstudaginn 21. nóvember var Haukur Hilmarsson handtekinn af lögreglunni fyrir að hafa klifrað upp í byggingarkrana í tengslum við mótmæli Saving Iceland á Kárahnjúkum árið 2005. Margir töldu að tilgangur handtökunnar væri sá einn að taka hann úr umferð fyrir mótmælin um helgina.^[21] Í ræðu sinni á laugardagsmótmælunum daginn eftir fordæmdi Hörður Torfason handtökuna og hvatti viðstadda til að fylkja liði að lögreglustöðinni á Hverfisgötu þar sem Haukur var í haldi. Milli 500 og eitt þúsund manns söfnuðust saman fyrir utan lögreglustöðina þar sem slagorðin „Út með Hauk! Inn með Geir!“ voru hrópuð. Mannfjöldinn braut sér leið í gegnum útidyr hússins, en var hrakinn frá af lögregluliði í óeirðabúningum sem beitti piparúða. Fimm þurftu að leita sér aðhlynningar á slysavarðstofu og erlendis var fjallað um atburðinn eins og óeirðir.

Um klukkan 18:00 bárust þær fréttir að Hauki hefði verið sleppt úr haldi og að óþekktur aðili hefði greitt fyrir hann sektina sem hann var handtekinn fyrir að hafa ekki greitt.^[22][23]

Útifundur og borgarafundur, 24. nóvember 2008

Mánudaginn 24. nóvember stóðu BSRB og fleiri samtök fyrir útifundi á Ingólfstorgi undir yfirskriftinni „Verjum velferðina“. Þar var borin upp vantrauststillaga á ríkisstjórnina og Alþingi og nokkrir fóru inn á þingpalla. Um 1000 manns voru á torginu og allt gekk vel fyrir sig.

Um kvöldið var fjölmennur opinn borgarafundur í Háskólabíói, en þar gekk líka allt vel fyrir sig.^[4] Sýnt var frá fundinum í beinni útsendingu á RÚV. Á þeim fundi mælti Ingibjörg Sólrún Gísladóttir hin fleygu orð „Þið eruð ekki þjóðin“ við lítinn fögnuð viðstaddra.^[24]

Áttundi mótmælafundur, 29. nóvember 2008

Áttundi laugardagsfundurinn var haldinn 29. nóvember 2008. Ræðumenn í þetta sinn voru Illugi Jökulsson rithöfundur,^[25] Kristín Tómasdóttir frístundaráðgjafi, og Stefán Jónsson leikstjóri.^[26] Á fimmta þúsund manns mættu á fundinn, þrátt fyrir kulda, og góð stemning var í hópnum.^[27] Þátttakendum bauðst að undirrita „uppsagnarbréf“ handa völdum ráðamönnum.^[28]

Mótmæli við Stjórnarráðið og Seðlabankann, 1. desember 2008

Mótmælendur á Arnarhóli.

Mánudaginn 1. desember 2008 (fullveldisdaginn) mætti hópur mótmælanda fyrir utan Stjórnarráðið. Eva Hauksdóttir fór þar fremst í flokki ásamt átta manns. Hélt fólkið á svörtum og rauðum fánum. Eva Hauksdóttir fór með ýmiskonar þulur og særingar ásamt því að hópurinn kastaði kjötstykkjum á Stjórnarráðið og á grasblettinn þar fyrir framan. Eftir um hálfa klukkustund fór hópurinn í átt að Seðlabankanum. Eva Hauksdóttir fór með lögreglumanni að afgreiðsluborði bankans og óskaði eftir því að fá að hitta Davíð Oddsson Seðlabankastjóra. Nokkur hópur af mótmælendum hafði komið sér fyrir í anddyrinu ásamt Evu og var farið að láta ófriðlega. Lögreglan vísaði fólkinu út. Í framhaldinu fór Eva til fundar við Davíð Oddson. Eftir fundinn kom Eva út með brúðu í líki Davíðs og framdi þar gjörning sem gekk út á að bera Davíð úr bankanum.

Á Arnarhóli höfðu um 1000 manns safnast saman þegar mest var og fór fólk að streyma þaðan að Seðlabankanum. Þegar hópurinn hafði náð áfangastað var ástandið orðið mjög eldfimt og nokkrir mótmælendur komnir á þak bankans. Margt fólk safnaðist fyrir í anddyrinu sem varð til þess að lögreglan gaf skipun um að rýma anddyrið. Þetta var gert nokkrum sinnum með litlum árangri sem varð til þess að lögreglan hótaði að nota piparúða á mótmælendur. Það kom þó aldrei til þess þar sem lögreglan átti samtal við mótmælendur sem töluðu um það að þau vildu fara út með einhverri reisn og helst ekki fyrr en eftir einhvern tíma. Þá voru þau fyrirmæli gefin út til aðgerðahópa lögreglu að beita ekki neinni hörku við að koma mótmælendum út. Ágætlega gekk hjá lögreglu að koma fólkinu út en þó voru um 100 manns sem ekki vildu fara. Lögreglan gerði þá samkomulag við mótmælendur að ef þeir myndu bakka með sína lögreglumenn þá myndu mótmælendur fara út. Þetta gekk eftir og tókst lögreglu að rýma anddyrið án þess að til átaka kæmi.^[4]

Níundi mótmælafundur, 6. desember 2008

Níundi mótmælafundurinn var haldinn laugardaginn 6. desember 2008. Ræðumenn voru Gerður Kristný rithöfundur og Jón Hreiðar Erlendsson fyrrum vörubílstjóri. Lúðrasveit Íslands undir stjórn Rúnars Óskarssonar lék á undan fundinum. Um 1500 manns sóttu fundinn, en þar boðaði Hörður Torfason upphaf „skyndiaðgerða“:

Um 1.500 manns sóttu mótmælafund vegna efnahagsástandsins á Austurvelli í gær. Skipuleggjandi boðar til aðgerða með klukkustundar fyrirvara í vikunni. MÓTMÆLI Það er ekki nóg að halda mótmælafundi einu sinni í viku. Nú taka við skyndiaðgerðir. ^[29] Stöð 2 Kvöldfréttir.^[30]

Fundurinn var boðaður kl. 14:00. Fáir mættu á mótmælin í byrjun eða um 200-300 manns. Lögreglan fylgdist með ákveðnum einstaklingum sem mest voru áberandi á mótmælunum við Seðlabankann þann 1. desember. Um klukkan 15:00 sást til tveggja pilta klifra upp á svalir fyrir ofan inngang Alþingishússins með skilti sem á stóð „Elskaðu land þitt“ og tilvísun í netslóð sem vísaði á sönglag á netinu. Eftir að þeir voru búnir að koma upp skiltinu fóru þeir niður. Stóðu mótmælin yfir til klukkan 15:31 og þegar mest var voru um 1000 manns á mótmælunum samkvæmt lögreglu. Eftir að mótmælunum lauk urðu nokkrir einstaklingar eftir á svæðinu og klukkan 16:02 kölluðu lögreglumenn lið sitt til baka en lögreglan hafði fylgst grant með mótmælunum sem fóru fram án átaka.^[4]

Dreifimiðum var dreift á mótmælunum þar sem boðað var til nýrra mótmæla þann 8. desember á Austurvelli. Fyrirsögn dreifimiðanna var „TÍMI FYRIR AÐGERÐIR“ og stóð þar að þau mótmæli yrðu „annað stig“ í baráttu mótmælenda fyrir breytingum sem felast meðal annars í því að „raunverulega framkvæma þær ágætu hugmyndir sem fram hafa komið og hvernig megi ná fram réttlætinu. Ekki láta þig vanta, vertu með í aðgerðum gegn yfirvaldinu, vertu með í Byltingunni!“.^[4]

Mótmæli í Alþingishúsinu, 8. desember 2008

Aðalgrein: Nímenningarnir

Mánudaginn 8. desember 2008 freistaði hópur um 30 mótmælenda þess að komast á palla Alþingis. Þingverðir og lögregla meinuðu fólkinu að komast á þingpalla. Níu úr þessum hóp voru síðar ákærð fyrir árás á sjálfræði Alþingis. Í ákæru sem þeim var birt 1. mars segir að fólkið sé ákært fyrir:

... brot gegn valdstjórninni, almannafriði og allsherjarreglu og húsbrot með því að hafa, þann 8. desember 2008, ásamt hópi óþekktra manna, í heimildarleysi ruðst inn í Alþingishúsið við Austurvöll meðan á þingfundi stóð. ... Með háttsemi sinni rufu ákærðu friðhelgi Alþingis og starfsfrið auk þess sem öryggi Alþingis var hætta búin.^[31]

Tveir mótmælendanna komust upp á áhorfendapalla Alþingis, Snorri Páll Jónsson Úlfhildarson og óþekkt kona. Áður en hann var dreginn niður náði Snorri að hrópa af pöllunum:

Þetta hús þjónar ekki tilgangi sínum lengur, drullið ykkur út.[32]

Hópur sem kallaði sig „Aðgerð Aðgerð“ lýsti yfir ábyrgð á aðgerðunum. Til nokkurra átaka kom fyrir utan þinghúsið þegar félagar hinna handteknu reyndu að frelsa þá úr klóm lögreglu. Lögreglan var með sérstakan viðbúnað á lögreglustöðinni við Hverfisgötu af ótta við sams konar umsátursástand og 22. nóvember. Ekki kom þó til þess.^[33]

Mótmæli við Ráðherrabústaðinn, 9. desember 2008

Nokkrir tugir manns komu saman við Ráðherrabústaðinn við Tjarnargötu til að mótmæla ríkisstjórnarfundi sem þar fór fram, þriðjudaginn 9. desember. Hópurinn stillti sér upp í götunni og kom þannig í veg fyrir að ráðherrarnir kæmust að húsinu frá Tjarnargötu. Ráðherrarnir gengu þá inn bakdyramegin í gegnum garðinn ofan við húsið, frá Suðurgötu.

Eftirfarandi tilkynning var send út vegna aðgerðarinnar:

Pólitísk aðgerð, 9.desember 2008, við Ráðherrabústaðinn við Tjarnargötu: Við, fólkið, komum í veg fyrir inngöngu inn í Ráðherrabústaðinn við Tjarnargötu og stöðvum þar með áframhaldandi valdníðslu ráðamanna. Peningar hafa stýrt fólki á kostnað réttinda þeirra og ráðamenn og þeirra klíkur hafa hagrætt fjármagni eftir eigin hagsmunum. Sú hagræðing hefur ekki skilað sér í réttlátu samfélagi, réttlátum heimi. Tími aðgerða er runninn upp, því réttlátt samfélag er ekki einungis mögulegt, heldur er það skylda okkar að berjast fyrir því!^[34]

Tveir voru handteknir fyrir að hlýða ekki tilmælum lögreglu.^[35] Í Morgunblaðinu var því slegið föstu að mótmælendur við Ráðherrabústaðinn væri sami „[h]ópur mótmælenda sem efndi til mótmæla í Alþingishúsinu [8. desember]“.^[36]

Tíundi mótmælafundur, 13. desember 2008

Tíundi laugardagsfundurinn var haldinn á Austurvelli 13. desember 2008. Um 1000 manns mættu á fundinn og sýndu samstöðu með 17 mínútna þögn í stað ræðuhalda. Á Akureyri tóku um 150 manns þátt í mótmælum undir yfirskriftinni „Virkjum lýðræðið“.^[37]

• 
  Tíunda vikan og tíu útikerti við Alþingishúsið.
• 
  Mótmælaskilti.
• 
  Neyðarstjórn kvenna.

Mótmæli við bankana, 17. desember 2008

Boðuð mótmæli miðvikudaginn 17. desember áttu að hefjast kl. 9:00 við Austurvöll og þaðan átti að halda í bankana. Strax kl. 09:17 voru um 30 mótmælendur komnir inn á skrifstofur Landsbankans í Kirkjustræti, flestir grímuklæddir og var óskað eftir aðstoð lögreglu við að koma þeim út. Hópurinn hélt þá í Landsbankann við Austurstræti. Þá hafði mótmælendum fjölgað í um 50 manns. Þau komu sér fyrir á 2. hæð hússins og stóð viðveran til um kl. 10:00 eða þar til ákveðið var að fara að Landsbankanum við Laugaveg 77. Þegar komið var í bankann skipti hópurinn sér í tvo minni hópa. Einn hópurinn fór á skrifstofurnar og hinn hélt til í afgreiðslusal. Eftir skamma stund yfirgáfu mótmælendur bankann og fóru á kaffihús Hljómalindar við Laugarveg.^[4] Fólkið mótmælti meðal annars ráðningu Tryggva Jónssonar fyrrverandi aðstoðarforstjóra Baugs til Landsbankans og hrópaði slagorðið „Borgið ykkar skuldir sjálf“.^[38]

Um kl. 13:00 var lögregla kölluð til vegna hóps mótmælenda á 101 Hotel við Hverfisgötu 10. Þeir biðu þar eftir Björgólfi Thor Björgólfssyni sem var staddur á hótelinu. Mótmælendur sættust á að fara út eftir viðræður við lögreglu. Þegar mótmælendur voru komnir út gekk Jón Ásgeir Jóhannesson út af hótelinu og samkvæmt lögreglu veittust þeir að honum og reyndu að hefta för hans.^[39][4][40]

Á bloggsíðu Guðjóns Heiðars Valgarðssonar, eins af mótmælendunum, segir hann:

Þegar Jón Ásgeir kom út spurði ég hann hvort hann hafi stöðvað frétt DV, hann veitti ekki svör og ætlaði greinilega ekki að staldra við og spjalla. Því tók ég mér snjóbolta í hönd og henti honum í smettið á Jóni. Fleiri fylgdu í kjölfarið og fékk Jón vænar gusur af snjóslugsi yfir fína jakkann sinn.^[39]

Einnig segir hann að það hafi verið afar frelsandi að kasta snjóbolta í hann og mælti með að aðrir gerðu slíkt hið sama þegar Jón Ágeir yrði á vegi þeirra.

Ellefti mótmælafundur, 20. desember 2008

Mótmælaskilti frá Neyðarstjórn kvenna.

Á ellefta laugardagsfundinum voru aftur þögul mótmæli í ellefu mínútur. Um 500 manns mættu á mótmælin. Eftir fundinn köstuðu nokkrir mótmælendur snjó og skóm í Alþingishúsið.^[41] Fyrirmyndin að skókastinu var atvik þar sem íraski blaðamaðurinn Muntadhar al-Zaidi kastaði skó að George W. Bush á blaðamannafundi í Bagdad sex dögum fyrr.

Tólfti mótmælafundur, 27. desember, 2008

Tólfti laugardagsfundurinn var haldinn 27. desember 2008, á þriðja degi jóla. Lögregla taldi að um 500 hefðu mætt, en skipuleggjendur töldu það vera nær 1000.^[42] Ræðumenn voru Björn Þorsteinsson heimspekingur^[43] og Ragnhildur Sigurðardóttir sagnfræðingur.^[44] Mörg mótmælaskilti voru sett upp eins og umferðarmerki þar sem samningum við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn var mótmælt og þess krafist að bankastjórum yrði vikið frá störfum.^[45] Um 80 manns komu saman við þögul mótmæli á ráðhústorginu á Akureyri.

Kryddsíldarmótmælin, 31. desember 2008

Nokkur hundruð manns söfnuðust saman við Hótel Borg á Austurvelli. Búist var við forystufólki stjórnmálaflokkanna í beina útsendingu á kryddsíld Stöðvar 2 á gamlársdag þar sem Sigmundur Ernir Rúnarsson var þáttastjórnandi. Hópur fólks fór gekk með blys frá Stjórnarráðinu á Austurvöll til að færa mótmælin nær þeim sem verið var að mótmæla.^[46] Lögregla var með viðbúnað og til átaka kom við mótmælendur sem ruddu sér leið inn á hótelið og kveiktu þar í reyksprengjum og blysum.^[4] Lögregla beitti piparúða á mótmælendur og þurftu nokkrir að leita aðhlynningar vegna þess. Grjóti var kastað í andlit eins lögreglumanns sem kjálkabrotnaði.^[47] Mótmælendur klipptu að lokum í sundur myndsnúru sem lá frá hótelinu að bíl fyrir utan og útsendingu var hætt. Seinna lýsti Arnar Rúnar Marteinsson varðstjóri því að það hversu mikil læti urðu þennan dag hafi komið lögreglu á óvart. Lögregla var fáliðuð þar sem meiri mannskapur hafði verið boðaður á vakt um kvöldið.^[46] Í skýrslu um aðgerðir lögreglu á þessum tíma kemur fram hjá ónefndum lögreglumanni sem var við störf þennan dag:

Hluti mótmælenda á þessum tíma var vissulega góðkunningjar lögreglunnar og ungt róttækt fólk. Stór hluti var þó „venjulegir“ borgarar sem dags daglega myndu ekki taka þátt í skemmdarverkum, ofbeldi eða svívirða lögreglumenn við skyldustörf. [...] Mér virðist söguskýringin ætla að verða sú að þeir sem komu illa fram í mótmælunum og gengu of langt hafi bara verið lítill hópur góðkunningja lögreglunnar. Ekkert er fjær sanni í mínum huga.^[4]: 82

Þrettándi mótmælafundur, 3. janúar 2009

Þrettándi laugardagsfundurinn var haldinn 3. janúar 2009 undir yfirskriftinni „Breiðfylking gegn ástandinu“.^[48] Ræðumenn voru Halldóra Guðrún Ísleifsdóttir kennari og grafiskur hönnuður,^[49], Einar Már Guðmundsson rithöfundur ^[50] og Dagný Dimmblá Jóhannsdóttir, 8 ára nemandi í Ísaksskóla.^[51] Skipuleggjendur töldu að um 5.000 manns hefðu verið á Austurvelli, en lögregla taldi nokkuð færri.^[52]

• 
  Hörður Torfason.
• 
  Mótmælendur með skilti.
• 
  Einar Már Guðmundsson.
• 
  Mótmælandi með öryggisgleraugu og öryggishjálm.
• 
  Mótmælendur á Austurvelli.

Fjórtándi mótmælafundur, 10. janúar 2009

Fjórtándi laugardagsfundurinn var haldinn kl. 15:00 laugardaginn 10. janúar. Ræðumenn voru Þorvaldur Þorvaldsson trésmiður, Lilja Mósesdóttir hagfræðingur,^[53] og Lárus Páll Birgisson sjúkraliði.^[54] Skipuleggjendur töldu að um 4.000 manns hefðu mætt á Austurvöll.^[55]

• 
  Lilja Mósesdóttir
• 
  Mótmælandi með skilti með „Fjandafælu“ Jóns lærða.
• 
  Horft yfir mannfjöldann á Austurvelli.
• 
  Fánar mótmælenda.

Fimmtándi mótmælafundur, 17. janúar 2009

Fimmtándi laugardagsfundurinn fór fram 17. janúar 2009 kl. 15:00. Á fjórða þúsund manns mættu á Austurvöll.^[56] Ræðumenn voru Svanfríður Anna Lárusdóttir, sem var atvinnulaus, og Gylfi Magnússon dósent í viðskiptafræði við Háskóla Íslands.^[57] Mótmæli fóru fram á sex stöðum á landinu þennan dag: Reykjavík, Ísafirði, Akureyri, Dimmuborgum í Mývatnssveit, Selfossi og Egilsstöðum.^[58][59] Samtökin Nýjar raddir sem Ástþór Magnússon stofnaði til höfuðs Röddum fólksins, efndu til samkomu við Austurvöll sama dag klukkan 15:15. Þar áttu umræður að hefjast með stuttu ávarpi og þá átti orðið að vera laust. Lögreglan mætti á staðinn og fjarlægði sendiferðabíl og annan búnað Nýrra radda. Í framhaldi kærðu Nýjar raddir framgöngu lögreglu.^[60]

• 
  Hópur heilbrigðisstarfsfólks mótmælir niðurskurði vegna Bankahrunsins.
• 
  Mótmælaskilti þar sem má sjá skrifað „Helvítis fokking fokk!“ og „Ég er ekki þjóðin“.
• 
  Gylfi Magnússon.
• 
  Svanfríður Anna Lárusdóttir.
• 
  Súpueldhús á Austurvelli.

Mótmæli við Alþingishúsið, 20. janúar 2009

• Þjóðin var í Alþingisgarðinum.^[61] Lögreglan beitti kylfum á mótmælendur.^[62]

Fyrr um kvöldið höfðu mótmælendur reynt að kveikja í Óslóartrénu þar sem það stóð en eldurinn hafði slokknað af sjálfu sér.^[63] Laust fyrir miðnætti gerðu nokkrir mótmælendur aðra atlögu að trénu með því að klippa á víra sem héldu því uppi. Eftir dágóða stund tókst að fella tréð. Mótmælendur drógu tréð fyrir framan tengibyggingu Alþingishússins á Austurvelli.^[64] Gerðar voru nokkrar tilraunir til þess að kveikja í trénu en erfitt reyndist að fá það til að loga. Það hafðist þó að lokum og bálið logaði fram eftir morgni þar sem mótmælendur bættu á það eldsmat af nærliggjandi byggingarsvæðum.

• 
• 
• 
• 
• 

Mótmæli við Stjórnarráðið og Alþingishúsið, 21. janúar 2009

• Erlendir fjölmiðlar fjalla um atvikið við stjórnarráðið -mbl Sjónvarp. ^[65] Ráðist að bíl forsætisráðherra - BBC. ^[66]
• Hallgrímur Helgason rithöfundur barði með báðum hnefum á húddið á ráðherrabíl forsætisráðherra þegar hann ók frá Stjórnarráðinu í gegnum mannþröngina
• Mótmæli fram á nótt. Allt lauslegt brennt.- mbl Sjónvarp^[67]
• Mótmæli í miðborginni - Bylgjan Fréttir 12.^[68] Táragasi beitt á Austurvelli - mbl.^[69]
• Ein örsaga frá þessu kvöldi sem er höfð eftir í bókinni Hrunið eftir Guðna Th. Jóhannesson er að svissneski listaverkasafnarinn Francesca Thyssen-Bornemisza hafi haldið kvöldverðarboð fyrir íslenska myndlistarmenn á veitingastaðnum Við Tjörnina og lyktin af táragasi borist gestum sem stóðu og drukku kampavín á svölunum.^[70] Thyssen-Bornemisza var áberandi bakhjarl íslenskrar myndlistar á þessum tíma og árin eftir hrun.
• Mótmælendur héldu áfram mótmælum við Stjórnarráðið um nóttina og hópur tók að kasta grjóti að lögreglu sem stóð varðstöðu við húsið. Nokkrir mótmælendur tóku sér þá stöðu fyrir framan lögreglu til að verja hana fyrir grjótkastinu. Eftir það róuðust mótmælin, en næstu daga var kallað eftir því að mótmælendur sýndu andstöðu við ofbeldi með appelsínugulum lit (sem var vísun í appelsínugulu byltinguna í Úkraínu 2004-5).

• 
• 
• 
• 
• 

Mótmæli við Alþingishús, fimmtudaginn 22. janúar, 2009.

Mótmælendur slá á trommur.

• "Þrátt fyrir meiðsl á fólki, beinbrotna mótmælendur eftir barsmíðar lögreglu, þrátt fyrir að táragasi hafi verið beitt til að sundra mótmælendum og lögreglumaður dvalið á sjúkrahúsi í skammtímalegu eftir miðvikudaginn létu mótmælendur ekki bilbug á sér finna og mættu aftur í gær, fimmtudaginn 22. janúar, til aðgerða á Austurvelli. Lögreglan virðist spila good cop-bad cop að hætti bíómynda: nú var Geir Jón á svæðinu og fór þá allt friðsamlega fram. Grímuklæddir og grímulausir höfðu hátt saman, í ró og spekt. Mótmælendur færðu lögreglumönnum blóm og heitt kakó. Einn og einn var tekinn af lögreglu, en það var að mestu gert ofstopalaust. - Nei.^[71]
• Um kvöldið þann 22. janúar 2009, hélt Samfylkingarfélag Reykjavíkur fjölmennan félagsfund í Þjóðleikhúskjallaranum. Mikill fjöldi mótmælenda safnaðist saman fyrir utan Þjóðleikhúsið og bál var kveikt. Á fundinum var samþykkt ályktun þess efnis að skora á þingflokk Samfylkingarinnar að slíta stjórnarsamstarfinu þegar í stað.^[72]

Fundur 16, laugardagurinn 24. janúar, 2009.

• Ræðumenn:
  • Magnús Björn Ólafsson, blaðamaður
  • Hildur Helga Sigurðardóttir, blaðamaður
  • Jakobína Ingunn Ólafsdóttir, stjórnsýslufræðingur
  • Guðmundur Andri Thorsson, rithöfundur
• Um það bil 6000 manns tóku þátt í mótmælunum. ^[73]

• 
  Trommað við Alþingishús
• 
  Þorvaldur syngur
• 
  Magnús Björn Ólafsson
• 
• 

Stjórnarslit, mánudaginn 26. janúar, 2009

Eftir tíð mótmæli í kjölfarið á hruni íslensku bankanna haustið 2009, þar sem þess var krafist að ríkisstjórnin segði af sér, var farið að hitna verulega undir stjórnarsamstarfinu. Mikil óánægja og vantraust var í samfélaginu gagnvart stjórnvöldum og gjarnan heyrðist slagorðið ,,vanhæf ríkisstjórn".

Farið var að gæta mikillar óánægju innan stjórnarflokkanna og var ein helsta ástæða þess, sú krafa formanns Samfylkingarinnar að hún tæki við forsætisráðuneytinu.^[74]

Þann 25. janúar, tilkynnti þáverandi viðskiptaráðherra Björgvin G. Sigurðsson um afsögn sína, einnig var tilkynnt að þáverandi forstjóri fjármálaeftirlitsins Jónas Fr. Jónsson og stjórn þess myndu segja af sér. Með þessu kvaðst Björgvin vera að axla pólitíska ábyrgð sem viðskiptaráðherra á bankahruninu.^[75]

Þann 26. janúar 2009, funduðu þáverandi forsætisráðherra Geir H. Haarde og Ingibjörg Sólrún Gísladóttir þáverandi utanríkisráðherra í Alþingishúsinu. Á þeim fundi var ákveðið að slíta ríkisstjórnarsamstarfi flokkanna. Af fundi loknu gekk Geir H. Haarde á fund forseta Íslands, Ólafs Ragnars Grímssonar, á Bessastöðum og baðst lausnar fyrir hönd ráðuneytis síns og ríkisstjórnarinnar.^[76]

• 
• 
• 
• 
  Afsögn Geirs H. Haarde

Fundur 17, laugardagurinn 31. janúar, 2009

• Ræðumenn:
  • Viðar Hreinsson, bókmenntafræðingur
  • Katrín Snæhólm Baldursdóttir, listakona
  • Viðar Þorsteinsson, heimsspekingur

• 
  Þjóðarkórinn
• 
  Katrín Snæhólm Baldursdóttir
• 

Mótmælendur

Samkvæmt íslensku kosningarannsókninni sem er gerð á landsvísu eftir hverjar kosningar, sögðust 17% svarenda hafa tekið þátt í mótmælum í kjölfar Bankahrunsins og 70% sögðust hafa verið hlynnt mótmælunum.^[77] Rannsóknin sýndi að ekki var mikill munur á þeim sem tóku þátt og þeim sem ekki tóku þátt hvað varðar menntun og tekjur, en hvatar á borð við áhuga á stjórnmálum, að telja sig vinstra megin við miðju í stjórnmálum og að telja mikla hagsmuni vera í húfi, voru lykilástæður þátttöku.

Önnur rannsókn sem var gerð á handahófskenndu 609 manna úrtaki á höfuðborgasvæðinu sýndi að 25% eða fjórðungur íbúa tók þátt í einhverjum mótmælum á Austurvelli í janúar 2009. Mótmælin urðu vettvangur til þess að afla sér upplýsinga um Bankahrunið, efnahagsleg óvissa var áberandi og landsmenn vildu frekari skýringar.^[78][79] Niðurstöður sýndu að fólk sem var óánægt með lýðræðið og taldi vera spillingu í stjórnmálum, sérstaklega vinstrisinnað fólk, var mun líklegra til að mæta og taka þátt í mótmælunum.^[78] Þau sem að höfðu neikvæðar væntingar um framtíðarstöðu sína og lífskjör voru 15 sinnum líklegri til að sækja mótmælin reglulega, burtséð frá því hver þáverandi lífskjör þeirra voru. Þeir landsmenn sem skilgreindu sig lengst til vinstri voru 50 sinnum líklegri til þess að mæta ítrekað á mótmælin en þeir sem skilgreindu sig lengst til hægri. Vantraust á stjórnmálakerfinu hafði líka áhrif; fólk sem bar lítið traust til stjórnmálakerfisins var 6 sinnum líklegra til að mæta á mótmælin. Fólk sem taldi að það væru ójöfn tækifæri í landinu vegna spillingar var miklu líklegra til þess að taka ítrekað þátt í mótmælunum á Austurvelli. Ef hámarks- og lágmarksgildi í mælingunni eru skoðuð, voru þau sem mældust hæst 150 sinnum líklegri til þess að mæta ítrekað en þau sem mældust lægst.^[78]

Mótmælendahópar, samtök og hreyfingar

Í kjölfar efnahagshrunsins urðu til hópar fólks sem hafði áhyggjur af ástandinu og vildu legja sitt af mörkum til að freista þess að hafa áhrif.

Raddir fólksins eru samtök sem stofnuð voru með það að markmiði að ná saman fólki til þess að mótmæla á friðsaman hátt. Samtökin, með Hörð Torfason í broddi fylkingar, héldu vikuleg mótmæli á Austurvelli frá 11.október til og með 27.júní 2009 auk annarra funda. Heimasíða þeirra er Raddir fólksins

Hagsmunasamtök heimilanna voru stofnuð 15.janúar 2009. Markmið þeirra var að taka á brýnum fjárhagsvanda heimilanna í landinu sem skapaðist í kjölfar efnahagshrunsins og að forða heimilunum í landinu frá ósanngjarnri eignaupptöku, óbærilegum skuldaklyfjum og upplausn.

Andspyrna er hreyfing anarkista, vefsíðan andspyrna.orggeymir færslur frá 23.júní 2008 sem var fyrir efnahagshrunið. Í færslu á síðu Andspyrnu segir "Barátta anarkista snýst um að fella öll yfirvöld og útrýma allri pýramídalaga skipulagningu. Tvö orð - Án yfirvalds! - eru grunnurinn að hugmyndafræði anarkista; einföld og stutt setning, en flókin og margslungin í verki. Við munum kappkosta að gera grein fyrir fjölbreyttri flóru hugmynda og aðgerða innan anarkismans og eigna ekki neinni einstakri stefnu..."^[80] Færsla 29.október 2008 fjallar um Andspyrnubíó þar sem lesandanum er boðið í bíó á ákveðnum dagsetningum til þess að horfa á andófsmyndir.

Neyðarstjórn kvenna

Appelsínugulir - Appelsínugulur litur einkenndi þá sem vildu friðsamlega mótmæli, þeir sem völdu að tilheyra þessum hóp áttu sér engan málsvara en allir þeir sem báru appelsínugulan lit voru málsvarar yfirlýsingarinnar.

Yfirlýsing appelsínugulra: Við erum appelsínugul. Við erum friðsöm. Við viljum breytingar.

Appelsínugulur…

• … er friðsöm krafa um breytingar.
• … merkir að sá sem fer fram með ofbeldi eða skemmdarverkum talar ekki í þínu nafni.
• … er krafa um að Alþingi endurnýi umboð sitt frá fólkinu í landinu eins fljótt og auðið er.
• … lýsir hvorki stjórnmálaskoðun né stendur fyrir neitt annað en hér er upp talið.

Aðgerðir lögreglu

Eftir að mótmæli hófust í kjölfar bankahrunsins í október 2008 gerði lögregla sér ljóst fyrir að mótmæli af þessari stærðargráðu höfðu ekki sést áður hér á landi og þurfti lögregla því að bregðast við breyttu landslagi og ákveða hvernig skildi bregðast við þegar út brytust fjöldamótmæli.

Lögreglan á Íslandi fékk sérhannaðan óeirðarbúnað árið 2002 í tengslum við NATÓ fund sem haldinn var hér á landi og var búist við mótmælum í kjölfarið.Verklagsreglur varðandi mannfjöldastjórnum voru gefnar út í apríl 2002. Það kom svo á daginn að ekki var þörf á þeim viðbúnaði en ákvað lögreglan að viðhalda þeirri þjálufun sem fram hafði farið og halda áfram að verða sér úti um nauðsynlegan búnað í tengslum við mannfjöldastjórnun.

Lögregla þurfi lítið að beita sér vegna mótmæla fyrr en árið 2005 þegar vörubílstjórar mótmæltu olíugjöldum og sköttum sem íþyngdi rekstrarumhverfi þeirra. Þegar bankakerfið á Íslandi hrundi þá brutust út mótmæli og var búist við því að almenningur myndi gera áhlaup á bankana og mögulega gætu brotist út óeirðir. Stefán Eiríksson kallaði saman yfirlögregluþjóna og aðstoðarlögreglustjóra sunnudaginn eftir bankahrunið og ræddu þeir meðal annars um það sem gæti komið upp t.d. viðbrögð almennings ef greiðslukortafyrirtæki lokuðu, og mögulega seðlaþurrð hjá bönkunum.

Yfirstjórn LRH ákvað að aðkoma lögreglu að mótmælunum  sem voru að brjótast út yrði að lögreglan reyndi í lengstu lög að forðast alla valdbeitingu við störf sín við að halda aftur af mótmælendum heldur reyna að nota samræður og ræða frekar við skipuleggjendur mótmælanna. Handtökur yrðu ekki framkvæmdar nema ómögulegt væri að koma ró á mannskapinn og þá ef um líkamlegu ofbeldi gegn lögreglumönnum eða öðrum væri beitt.^[4]

Skýrsla um aðgerðir lögreglu í mótmælunum

Geir Jón Þórisson skrifaði árið 2012 skýrsluna „Samantekt á skipulagi lögreglu við mótmælin 2008-2011“ að beiðni Stefáns Eiríkssonar lögreglustjóra höfuðborgarsvæðisins. Hugmyndin var skrá niður á einn stað allar þær upplýsingar sem lögreglan byggi yfir varðandi mótmælin. Á þessu tímabili var Geir Jón starfandi yfirlögregluþjónn og kom að undirbúningi aðgerða lögreglu við mótmælin. Skýrslan er ein mikilvægasta heimildin um aðgerðir lögreglu í mótmælunum. Hún olli talsverðu fjaðrafoki þegar hún kom út, þar sem eintak barst til fjölmiðla þar sem ekki var strikað yfir viðkvæmar upplýsingar. Engu að síður þótti skýrslan góð heimild um vaxandi óánægju í samfélaginu sem leiddi til harðra mótmæla.^[4]

Skýrslan rekur stefnu og ákvarðanatöku lögreglustjóra höfuðborgasvæðisins sem og samantekt á einstaka mótmælum. Í lok skýrslunnar koma svo tölfræðiupplýsingar sem sýna meðal annars fjölda lögreglumanna sem tóku þátt í starfi á vettvangi mótmælanna. Skýrslan byggist aðallega á gögnum og skráningum úr lögreglukerfi þar sem dagbók var skrifuð fyrir hvern einasta dag sem mótmæli voru. Farið var yfir umfjallanir fjölmiðla, greinaskrif og fleira, og þannig aflað upplýsinga um gagnrýni á framgöngu lögreglunnar í mótmælum. Skýrsluhöfundur taldi þó að sjálfsagt hefði mátt leggjast í frekari rannsóknarvinnu vegna mótmælanna, en dagbækur lögreglu voru misgóðar heimildir. Hann taldi það kost að hann kom sjálfur að flestum mótmælunum.^[4]

Varðandi skipulag lögreglu kom fram að lögreglumönnum var raðað í átta manna flokka sem stjórnað var af flokkstjórum. Fjöldi aðgerðahópanna tók mið af áætluðum fjölda mótmælenda og því hvort menn töldu að einhver átök myndu brjótast út. Fram kemur í skýrslunni að notast hafi verið við aðferðafræði mannfjöldastjórnunar. Því hafi einstaklingsframtak lögreglumanna ekki verið fyrir hendi og þar með auðveldara að tryggja öguð og markviss vinnubrögð.

Helsta tölfræði sem kom fram í skýrslunni var eftirfarandi:

• Fjöldi aðgerða lögreglu vegna mótmæla sem er lýst í skýrslunni voru 138.
• Samtals störfuðu 4.714 lögreglumenn í öllum mótmælunum, margir komu við sögu oftar en einu sinni.
• Ef gengið er út frá tímasetningum sem koma fram í skýrslunni má ætla að heildartímafjöldi sem lögregla var við störf tengdum mótmælum hafi verið um 26.656,5 klst.
• Áætlaður kostnaður LRH vegna mótmæla á fyrrgreindu tímabili er 65-70 milljónir króna. Innifalið í þeirri upphæð eru kaup á viðbótarbúnaði og fleira. Embætti LRH fékk enga viðbótarfjárveitingu frá ríkinu vegna þessa kostnaðar.

Einn mótmælenda sem nefndur er í skýrslunni, Eva Hauksdóttir, óskaði eftir að fá aðgang að skýrslunni. Þegar lögreglustjórinn á höfuðborgarsvæðinu hafnaði því kærði hún ákvörðunina til úrskurðarnefndar um upplýsingamál. Í des­em­ber 2012 kvað úr­sk­urðar­nefndin upp úr að synj­un lög­reglu­stjór­ans var staðfest, en þó þannig að veita skyldi aðgang að köfl­um sem heita „Gagn­rýni. Viðhorf annarra, s.s. fjöl­miðla“ og að til­tek­inni um­fjöll­un um kær­anda. Eva kvartaði þá til umboðsmanns Alþing­is. Með bréfi í apríl 2013 gerði nefnd­in umboðsmanni grein fyr­ir því að hún væri reiðubú­in til að ­taka málið upp að nýju, bær­ist henni ósk þess efn­is frá kær­anda. Hinn 23. júní 2013 barst slík ósk og hef­ur úr­sk­urður­inn að geyma nýja niður­stöðu um skyldu lög­reglu­stjór­ans á höfuðborg­ar­svæðinu til að af­henda um­rædda skýrslu.^[81][82]

Skýrslan var gerð opinber 24. október 2014 þegar hún var afhent fjölmiðlum. Ein­tök sem voru send á fjölmiðla voru síðar inn­kölluð eftir að í ljós kom að hægt var að sjá afmáðan text­a, bæði í pappírsútgáfu og stafrænni útgáfu. Skýrslan inniheldur viðkæmar persónuupplýsingar um 75 einstaklinga þar sem meðal annars er greint frá fjölskylduhögum, geðrænum vandamálum og stjórnamálaskoðunum. Persónuvernd óskaði í kjölfarið eftir skýringum frá lögreglunni á höfuðborgarsvæðinu. Í svari lögreglu við fyrirspurn Persónuverndar kom fram að starfsmenn sem sáu um að afmá texta í skýrslunni höfðu aðeins „almenna tölvukunnáttu“. Skortur hafi verið á nauðsynlegri yfirsýn og eftirliti, og að fram færi öryggisathugun. Alls kvörtuðu fimm til Persónuverndar vegna birtingar skýrslunnar. ^[83][84]

Eftir að skýrslan hafði verið birt í fjölmiðlum barst kæra frá Guðmundi Franklín Jónssyni, stofnanda Hægri grænna, en hann kærði Geir Jón Þórisson vegna ummæla í skýrslunni. Þar er Guðmundar Franklín getið á blaðsíðu 192: „Áður en mótmælin áttu sér stað mátti sjá áskorun á netinu frá Guðmundi Franklín Jónssyni þar sem hann hvatti fólk til þess að mæta og taka með sér úldið grænmæti og annað svipað til þess að henda í bankann.“

Eftirmæli

Búsáhaldabyltingin hefur þótt umdeilt viðfangsefni. Fræðimenn hafa ólíkar skoðanir, deilt um mikilvægi hennar, arfleið og afleiðingar. Hún hefur einnig verið bitbein í pólítískri umræðu á ýmsum vettvangi.

Opinber umræða

• Í maí 2012 gerð Árni Johnsen lítið úr Búsáhaldabyltingunni og sagði "Hér varð engin Búsáhaldabylting" í umræðu á Alþingi um þjóðaratkvæðagreiðslu um nýja stjórnaskrá.^[85]
• Egill Helgason bloggaði í október 2012 um Reykjavíkurbréf Morgunblaðsins þar sem lítið var gert úr búsáhaldabyltingunni og aðdranda hennar. Hann var afar ósáttur eftir lestur bréfsins þar sem hann vildi meina að þau væri tilraun til þess að endurskrifa söguna.^[86]
• Una Sighvatsdóttir fréttamaður skrifaði grein í október 2009 á mbl.is sem bar heitið „Búsáhaldabylting í andarstlitrunum“ þar sem hún sagði frá byltingunni og stiklaði á stóru um helstu vendipunkta í atburðarrásinni sem átti sér fyrri hluta árs 2009.^[87]

Bækur

Skrifaðar hafa verið þó nokkrar bækur sem fjalla um búsáhaldabyltinguna. Bækurnar eru að mörgu leiti ólíkar og fjalla um hinar ýmsu hliðar byltingarinnar þrátt fyrir að þær fjalli í grunninn um sama efni.

• Búsáhaldabyltingin – sjálfsprottin eða skipulögð? kom út árið 2013 og er höfundur hennar Stefán Gunnar Sveinsson sagnfræðingur og blaðamaður. Höfundur reynir að skýra hvernig mótmælin komu til. Bókin er byggð á skýrslum og og viðtölum fremur en fræðilegum kenningum. Að lokum reynir höfundur að svara spurningunni sem varpað er fram í titli bókarinnar.^[88]
• Economic Crisis and Mass Protest – The Pots and Pans Revolution in Iceland er bók eftir Jón Gunnar Bernburg, prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands sem kom út 2016. Í bókinni skýrir höfundur frá því hvernig efnahagskreppan leiddi til fjöldamótmæla á árunum 2008 og 2009. Bókina byggir höfundur á þriggja ára rannsóknarvinnu þar sem hann tók viðtöl mótmælendur, skoðaði orðræðu í samfélaginu ásamt því að skoða gögn lögreglu. Þá eru mótmælin sett í samhengi við önnur nýleg fjöldamótmæli sem hafa átt sér stað víða um heim.^[89]
• Útistöður er skrifuð af Margréti Tryggvadóttir bókmenntafræðingi og kom út árið 2014. Í bókinni lýsir hún eigin þáttöku í mótmælunum sem leiddu svo til setu hennar á Alþingi vorið 2009. Í bókinni er atburðarrásin rakin frá bankahruninu eins og höfundur upplifði þann tíma. Bókin er fjölbreytt og tekur á mörgum af hitamálunum í íslenskri pólitík eins og Icesave og umsókn um aðild Íslands að ESB.^[90]

Fræðigreinar

• Ingólfur V. Gíslason rannsakaði mótmælin og gaf í kjölfarið út greinina „Lögreglan og Búsáhaldabyltingin“ sem kom út árið 2014. Í greininn leitar hann skýringa á því hversu friðsamleg mótmælin voru miðað við stærðargráðu þeirra. Hann tók viðtal við 13 lögreglumenn sem stóðu vaktina í mótmælunum.^[91]

• Njörður Sigurjónsson gaf út árið 2015 greinina „Hávaði búsáhaldabyltingarinnar“ um aðferðir sem mótmælendur beittu í Búsáhaldabyltingunni. Greinin kom út í Ritinu - tímariti Hugvísindastofnunar.^[1]

Ýmislegt

Árið 2012 var höggmyndin „Svarta keilan, minnisvarði um borgaralega óhlýðni“ eftir spænska myndlistarmanninn Santiago Sierra, sett upp á Austurvelli, gegnt Alþingishúsinu. Verkið á að minna á mikilvægi borgaralegra réttinda,^[92] en sumir hafa kosið að túlka það sem eins konar minnisvarða um Búsáhaldabyltinguna.^[93] Margir stjórnmálamenn hafa lýst sig andvíga staðsetningu verksins, meðal annars Sturla Böðvarsson sem þá var forseti Alþingis sem taldi það reist Alþingi til háðungar, og Bergþór Ólason þingmaður Miðflokksins sem taldi það merki um sundrungu.^[94]

Tengt efni

• Öskra
• Mótmæli 2009-2010

Heimildir

1. Njörður Sigurjónsson (2015). „Hávaði búsáhaldabyltingarinnar“. Ritið. 15 (3): 137–159.
2. „Bubbi þjappaði saman þjóðinni“. 24 stundir. 9. október 2008. bls. 30.
3. „Ládeyða á Austurvelli“. Morgunblaðið. 9.10.2008. bls. 42.
4. Geir Jón Þórisson (30. júní 2012). Samantekt á skipulagi lögreglu við mótmælin 2008 til 2011 (Report). Lögreglustjórinn á höfuðborgarsvæðinu.
5. Stefán Gunnar Sveinsson (2013). Búsáhaldabyltingin: Sjálfsprottin eða skipulögð?. Reykjavík: Almenna bókafélagið.
6. „Trommað í takt“. Fréttablaðið. 18. október 2008. bls. 1.
7. YouTube: Ræða Þráins Bertilssonar 18. október, 2008
8. Raddir fólksins: Ræða - Þorvaldur Gylfason 18. október, 2008.^{[óvirkur tengill]}
9. „Á annað þúsund mótmæltu“. Fréttablaðið. 2.11.2008. bls. 1.
10. YouTube: Ræða - Einar Már Guðmundsson 8. nóvember, 2008.
11. „Á fjórða þúsund mótmælti“. Vísir. 9. nóvember 2008. bls. 4.
12. Halldór Armand Ásgeirsson (10 nóvember 2008). „Margmenni við mótmæli á Austurvelli“. Morgunblaðið. bls. 8.
13. Jói Gunnar (8.11.2008). „Helvítis Fokking Fokk!“. Flickr.
14. YouTube: Ræður: Viðar Þorsteinsson og Andri Snær 15. nóvember, 2008.
15. „Vaxandi styrkur mótmæla“. Morgunblaðið. 17.11.2008. bls. 4.
16. „Sérfræðingur í að gelda og svæfa“. DV.is. 15. nóvember, 2008. Afrit af upprunalegu geymt þann 2.5.2013.
17. „Kröfðust lýðræðis“. Fréttablaðið. 16.11.2008. bls. 6.
18. „Hlýleg stemning á samstöðutónleikum“. Morgunblaðið. 17.11.2008. bls. 40.
19. „Mótmælendur gerast háværari“. Fréttablaðið. 23. nóvember, 2008. bls. 2.
20. „Jón Sigurðsson klæddur í kjól“. Vísir.is.
21. „Lögregla tekur mótmælanda úr umferð“. Nei. 22.11.2008. Afrit af upprunalegu geymt þann 30.1.2009.
22. Ásgeir H. Ingólfsson. „Grátið eggjarauðutárum“. Smugan. Afrit af upprunalegu geymt þann 1.1.2011.
23. „Fanganum sleppt“. mbl.is. 22.11.2008.
24. „Góð vika/slæm vika“. Fréttablaðið. 29.11.2008. bls. 56.
25. Illugi Jökulsson (29.11.2008). „Gerum það án þeirra“. DV.is/blogg: Ræða. Afrit af upprunalegu geymt þann 26.3.2010.
26. Stefán Jónsson (29.11.2008). „Stefán Jónsson á Austurvelli 29. nóvember 2008“. Afritað af uppruna á 4. desember 2008. Sótt 18. nóvember 2024.
27. „Segir góða stemningu á mótmælafundi“. 29. nóvember, 2008. Afrit af upprunalegu geymt þann 6.10.2017.
28. „Ráðamönnum sagt upp“. Fréttablaðið. 30. nóvember 2008. bls. 1.
29. Fréttablaðið 7. desember, 2008. Boða skyndiaðgerðir.^{[óvirkur tengill]}
30. Stöð 2 6. desember, 2008. Kvöldfréttir^{[óvirkur tengill]}
31. „rvk9.org, stuðningssíða nímenninganna. sótt 29. september 2010“. Afrit af upprunalegu geymt þann 1. febrúar 2011. Sótt 1. október 2010.
32. Sólveig Jónsdóttir (15. maí 2010). „Ég ákæri ykkur. Ræða Sólveigar Jónsdóttur á Austurvelli 15. maí 2010“. attac.is. Afrit af upprunalegu geymt þann 3.6.2016. Sótt 1. október 2010.
33. Atli Már Gylfason (9.12.2008). „„Út, út, drullið ykkur út"“. DV. bls. 8.
34. „Ráðherrum varnað inngöngu“. Smugan. 9. desember 2008. Afrit af upprunalegu geymt þann 20.2.2009.
35. „Tveir mótmælendur handteknir“. Lögregluvefurinn. 9 desember 2008. Afrit af upprunalegu geymt þann 24.4.2009.
36. „Mótmæli við Ráðherrabústaðinn“. Mbl.is. 9. desember 2008.
37. „Lögreglan gaf fólki kakóbolla“. Fréttablaðið. 14.12.2008. bls. 4.
38. „Mótmælt í tveimur löndum“. Fréttablaðið. 18.12.2008. bls. 2.
39. Guðjón Heiðar Valgarðsson (17.12.2008). „Ég kastaði snjóbolta í Jón Ásgeir Jóhannesson“. Blog.is.
40. „Veist að Jóni Ásgeiri í gær“. Fréttablaðið. 18.12.2008. bls. 4.
41. „Hentu skóm í Alþingishúsið“. Fréttablaðið. 21.12.2008. bls. 2.
42. „Tólfti mótmælafundurinn á Austurvelli“. Fréttablaðið. 29.12.2008. bls. 4.
43. Raddir fólksins: Ræða Björns Þorsteinssonar 27. des 2008.^{[óvirkur tengill]}
44. Raddir fólksins: Ræða Ragnhildar Sigurðardóttur 27. des 2008^{[óvirkur tengill]}
45. „Mótmælastaða“. Morgunblaðið. 29.12.2008. bls. 25.
46. Sunna Kristín Hilmarsdóttir (1. október 2018). „Tíu ár frá hruni: Sáu í hvað stefndi eftir Kryddsíldarmótmælin“. Vísir.is.
47. „Útsending Kryddsíldar rofin“. Fréttablaðið. 2. janúar 2009. bls. 6.
48. „Dagný Dimmblá sló í gegn“. Morgunblaðið. 5.1.2009. bls. 11.
49. Raddir fóklsins: Ræða Halldóru Guðrúnar Ísleifsdóttur 3. janúar, 2009.^{[óvirkur tengill]}
50. Raddir fólksins: Ræða Einars más Guðmundssonar 3. janúar 2009^{[óvirkur tengill]}
51. „Átta ára stúlka í ræðustól“. Fréttablaðið. 4. janúar 2009. bls. 2.
52. „Þúsundir á Austurvelli“. Fréttablaðið. bls. 1.
53. Lilja Mósesdóttir (10. janúar 2009). „Þegar ekkert er eins og áður“. Smugan. Afrit af upprunalegu geymt þann 30.1.2009.
54. Lárus Páll Birgisson (13. janúar 2009). „En þjóðin er þér ósammála“. Nei. Afrit af upprunalegu geymt þann 30.1.2009.
55. „Sandkorn“. DV. 12.1.2009. bls. 14.
56. „Yfir þrjú þúsund á Austurvelli“. Morgunblaðið. 19.1.2009. bls. 8.
57. Gylfi Magnússon (17. janúar, 2009). „Ræða á Austurvelli 17. janúar 2009“ (PDF). Hi.is. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 25.4.2009.
58. „Mótmælt á sex stöðum á landinu“. Ruv.is. 17. janúar 2009. Afrit af upprunalegu geymt þann 17.4.2009.
59. Lára Hanna Einarsdóttir (18.1.2009). „Mótmælt víða um land“. blog.is.
60. Ástþór Magnússon (17.1.2009). „STJÓRNSÝSLUKÆRA vegna Lögreglunnar í Reykjavík“. blog.is.
61. „Myndskeið: Þjóðin var í Alþingisgarðinum“. Mbl.is. 20.1.2009.
62. „Myndskeið: Beittu kylfum á mótmælendur“. Mbl.is. 20.1.2009.
63. „Oslóartréð fellt og brennt“. Vísir.is. 20.1.2009.
64. „Óslóartréð borið á bálið“. Mbl.is. 21.1.2009.
65. mbl Sjónvarp - Erlendir fjölmiðlar fjalla um atvikið við stjórnarráðið
66. BBC News - Protesters hit Icelandic PM's car
67. mbl Sjónvarp mbl Sjónvarp - Mótmæla aftur í dag
68. Bylgjan útvarpsfréttir 22. janúar, 2009. - Mótmæli í miðborginni^{[óvirkur tengill]}
69. mbl 22. janúar, 2009. - Táragasi beitt á Austurvelli
70. Benedikt Jóhannesson (2009). „Í skugga hrunsins: Ritdómar“. Skírnir. 183 (2): 519.
71. Nei 23. jan 2009 - Good cop-dagur á Austurvelli ^{[óvirkur tengill]}
72. http://www.mbl.is/frettir/innlent/2009/01/21/samthykktu_alyktun_um_stjornarslit/
73. Allt að 6000 á Austurvelli í dag
74. Mbl sjónvarp: Yfirlýsing Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur 26. janúar, 2009 um stjórnarslit
75. http://www.mbl.is/frettir/kosning/2009/01/26/sett_fram_til_ad_knyja_fram_stjornarslit/
76. http://www.mbl.is/frettir/kosning/2009/01/26/geir_til_bessastada_klukkan_16/
77. Eva Heiða Önnudóttir (2011). Búsáhaldabyltingin: Pólitískt jafnræði og þátttaka almennings í mótmælum. Þjóðarspegillinn. bls. 39.
78. Jón Gunnar Bernburg, Berglind Hólm Ragnarsdóttir, Sigrún Ólafsdóttir (2010). Hverjir tóku þátt í Búsáhaldabyltingunni?. Þjóðarspegillinn.
79. Jón Gunnar Bernburg (2015). „Economic Crisis and Popular Protest in Iceland, January 2009: The Role of Perceived Economic Loss and Political Attitudes in Protest Participation and Support“. Mobilization: An International Quarterly. 20 (2): 231–252. doi:10.17813/1086-671X-20-2-231.
80. Heimasíða Andspyrnu
81. „541/2014. Úrskurður frá 8. október 2014“.
82. „Eva Hauks fær aðgang að skýrslu Geirs Jóns“. Mbl.is. 19.10.2014.
83. „Geymd eintak“. Afrit af upprunalegu geymt þann 6. nóvember 2014. Sótt 9. mars 2017.
84. Áslaug Karen Jóhannsdóttir (4.3.2015). „Lögreglustjórar brutu gegn mótmælendum“. Stundin.
85. http://www.althingi.is/altext/140/05/r18110741.sgml
86. „Geymd eintak“. Afrit af upprunalegu geymt þann 2. september 2017. Sótt 18. mars 2017.
87. http://www.mbl.is/greinasafn/grein/1302856/
88. http://hrunid.hi.is/sagasidferdi/busahaldabyltingin/
89. https://www.routledge.com/Economic-Crisis-and-Mass-Protest-The-Pots-and-Pans-Revolution-in-Iceland/Bernburg/p/book/9781472425478
90. http://hrunid.hi.is/sagasidferdi/utistodur/
91. Ingólfur Gíslason (2014). „Lögreglan og búsáhaldabyltingin“. Íslenska þjóðfélagið. 5 (2): 5–18.
92. „Svarta keilan, minnisvarði um borgaralega óhlýðni“. Listasafn Reykjavíkur.
93. „Svarta keilan tákn um ofbeldi á helgum stað“. Fréttablaðið. 4.10.2012. bls. 2.
94. Björn Malmquist (16.6.2022). „Svarta keilan er á „réttum stað"“. RÚV.

Tenglar

• Hrunið, þið munið - Ráðstefnuvefur og gagnabanki
• http://www.guardian.co.uk/world/2009/jan/22/iceland-protests-recession
• http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7843327.stm