ტიბეტის კულტურა

ტიბეტის კულტურა წინა ბუდისტურ ეპოქაში წარმოდგენილი იყო ბონის კულტურით, როდესაც ტიბეტის უძველესი მოსახლეობა აღიარებდა შამანიზმს. თაყვანს სცემდა ბუნების სულებსა და წინაპრებს.

მრავალი საუკუნის განმავლობაში ტიბეტურ კულტურაზე გავლენა მოახდინა ინდურმა და ჩინურმა კულტურებმა, რაც განსაკუთრებით აისახა მხატვრობასა და არქიტექტურაში. ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყო ბუდიზმი, რომელიც ინდოეთში წარმოიშვა. ჩინური ცივილიზაციის გავლენა აისახა არქიტექტურის, ფერწერის ელემენტებში და ე.წ. "ჩაის კულტურაში".

არქიტექტურა და სახვითი ხელოვნება

ტიბეტის ხელოვნების მნიშვნელოვანი ძეგლები შექმნილია ფეოდალურ ხანაში. შუა საუკუნეების არქიტექტურული ძეგლები პირქუში და მონუმენტურად ლაკონურია. მთის მწვერვალებზე აშენებდნენ ციხესიმაგრე-ციხედარბაზებს (ძონგები). საკულტო ნაგებობებს მიეკუთვნება ჩორტენები (სუბინგარები) -ლამების აკლდამები, მემორიალური ნაგებობები და მონასტრები. შუა საუკუნეების სასახლეთა დამახასიათებელი ნიმუშია სასახლე-ციხესიმაგრე პოტალა ლჰასაში.^[1] საცხოვრებელი წარმოადგენდა გეგმით ოთხკუთხა ციხესიმაგრის ტიპის ნნაგებობას. ტიბეტში შუა საუკუნეებში სახვითი ხელოვნება ემორჩილებოდა ბუდისტურ (ლამაისტურ) დოგმატიკას. ძირითადად ვითარდებოდა მონასტრებში, სადაც იქმნებოდა კედლის მხატვრობა., ხატები „ტანკა“. შუა საუკუნეების ქანდაკების ნიმუშია კლდეში გამოკვეთილი, შეღებილი საკულტო რელიეფები, ღვთაებათა ხის, თიხის, ან ლითონის ქანდაკებები.

გასული საუკუნის 80-იანი წლებიდან ტიბეტელებმა საერთაშორისო ძალისხმევით დაიწყეს გადარჩენილი მონასტრების აღდგენა. ექსპერტები ტიბეტელებს ასწავლიან, თუ როგორ უნდა აღადგინონ შენობები და მონასტრები. ^[2]

თითქმის მე-20 საუკუნემდე შემოინახა დეკორატიული გამოყენებითი ხელოვნების ტრადიციები: ქარგვა, ბრინჯაოს საკულტო და საყოფაცხოვრებო ნივთების დამზადება, ხალიჩების ქსოვა და სხვა.^[3]

ტიბეტის ლიტერატურა

ტიბეტის ლიტერატურას 1300 წელზე მეტი ხნის ისტორია აქვს.^[4]ტიბეტის წერილობითი ლიტერატურის წარმოშობა დაკავშირებულია ბუდიზმის გავრცელებასთან (VII ს. ). VII საუკუნის შუა წლებში სანსკრიტიდან ითარგმნებოდა ბუდისტური ტექსტები, იქმნებოდა ორიგინალური ნაწარმოებებიც. ამავე პერიოდში შეიქმნება ძველი ინდური პოემის „რამაიანას“ ტიბეტური ვერსიაც. XI-XIV საუკუნეებში ერთიანი სახელმწიფოს დაშლამ განაპირობა ლიტერატურის დეზინტეგრაცია. ლიტერატურა ვითარდებოდა სხვადასხვა ბუდისტურ სექტებსა და მონასტრებში. კაჯუდ-პას სექტის წევრი იყო პოეტი მილარეპა (1040-1123). კადამ-პას სექტის წევრები ქმნიდნენ ფსიქოლოგიურ ტრაქტატებს, საკიაპას წევრები -თხზულებებს ბუდიაზმის ეზოტერული მოძღვრების, ლოგიკის, შემეცნების თეორიის, ლიტურგიისა და დოგმატიკის საკითხებზე. XI-XIV საუკუნეებში ჩამოყალიბდა ტიბტის ლიტერატურის ტრადიციული სახე: თარგმნილი თხზულებები (ბუდისტური კანონი). ტიბეტელ ავტორთა ორიგინალური თხზულებები-რელიგიურ-ფილოსოფიური ტრაქტატები, ისტორიული შრომები (ბუდიზმის ისტორია), ჰაგიოგრაფიები (ცხოვრებანი და ბიოგრაფიები), თხრობითი-დიდაქტიკური (სწავლებანი, დარიგებანი) და ეპისტოლური თხზულებები.

XVIII საუკუნში მე-6 დალაი-ლამამ ცანჯან-ჯამცომ (1683-1706) შექმნა საერო ლირიკული პოეზია, მთუმცა ეს ტრადიცია არ გაგრძელდა. XX საუკუნის 50-იან წლებამდე ტიბეტში საერო ლიტერატურა აღარ არსებობდა. XVII-XVIII საუკუნეებში ტიბეტის ლიტერატურის განვითარებაში მონაწილეობდნენ ხალხები, რომლებმაც ლამაიზმი მიიღეს (მონღოლები და ა.შ)

ლიტერატურა

Stein, R. A. Tibetan Civilization. (1962 in French). I1st English edition with minor changes 1972. Stanford University Press, pp. 248–281. ISBN 0-8047-0806-1(cloth), ISBN 0-8047-0901-7^{[მკვდარი ბმული]} (paper).
Francke, A. H. (1914). Antiquities of Indian Tibet. Two Volumes. Calcutta. 1972 reprint: S. Chand, New Delhi.
Chophel, Norbu. Folk Tales of Tibet. (1984) Library of Tibetan Works & Archives, Dharamsala, H.P., India. Reprinted 1989, 1993. ISBN 81-85102-26-0^{[მკვდარი ბმული]}

იხილეთ აგრეთვე

Gelek, Lobsang. "A General Introduction to Tibetan Culture and Religion." Chinese Sociology & Anthropology. Volume 34, Issue 4, 2002. Published online on 20 December 2014. DOI: 10.2753/CSA0009-4625340415. See profile at ResearchGate.

გარე ბმულები

Conserving Tibetan Art and Architecture

სქოლიო

↑ "Historic Ensemble of the Potala Palace, Lhasa". unesco. Retrieved 2008-02-10.
↑ Pamela Logan. "Conserving Tibetan Art and Architecture". asianart. Retrieved 2008-02-10.
↑ Harrer, Heinrich. Seven Years in Tibet, op. cit.
↑ Cabezón, José Ignacio; Jackson, Roger Reid, eds. (1996). Tibetan literature: Studies in genre. Ithaca, NY: Snow Lion Publ. p. 11. ISBN 978-1-55939-044-6.^{[მკვდარი ბმული]}

[1] "Historic Ensemble of the Potala Palace, Lhasa". unesco. Retrieved 2008-02-10.

[2] Pamela Logan. "Conserving Tibetan Art and Architecture". asianart. Retrieved 2008-02-10.

[3] Harrer, Heinrich. Seven Years in Tibet, op. cit.

[4] Cabezón, José Ignacio; Jackson, Roger Reid, eds. (1996). Tibetan literature: Studies in genre. Ithaca, NY: Snow Lion Publ. p. 11. ISBN 978-1-55939-044-6.^{[მკვდარი ბმული]}

[1]

[2]

[3]

[4]