აკაკი ჩხენკელი

აკაკი ჩხენკელი
დაბადების თარიღი	19 მაისი, 1874(1874-05-19)
დაბადების ადგილი	ოქუმი
გარდაცვალების თარიღი	5 იანვარი, 1959(1959-01-05) (84 წლის)
გარდაცვალების ადგილი	პარიზი
მოქალაქეობა	რუსეთის იმპერია  საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა  საფრანგეთი
განათლება	ლაიფციგის უნივერსიტეტი
აკაკი ჩხენკელი ვიკისაწყობში

აკაკი ჩხენკელი (დ. 19 მაისი, 1874, ოქუმი — გ. 5 იანვარი, 1959) — ქართველი პოლიტიკოსი და დიპლომატი, საქართვლოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა მინისტრი, ეროვნული საბჭოსა და დამფუძნებელი კრების წევრი, საქართველოს ელჩი საფრანგეთში.

ბიოგრაფია

განათლება

დაიბადა სოხუმის ოკრუგის სოფელ ოქუმში, მღვდლის მრავალშვილიან ოჯახში. მისი მამა, ივანე ჩხენკელი წარმოშობით ხონიდან იყო და სამურზაყანოში იყო გამწესებული სამუშაოდ. დედა – ირინე გიორგაძე ქუთაისელი მღვდლის შვილი იყო. ბაბუა – პეტრე ჩხენკელიც მღვდელი იყო. ჰყავდა სამი ძმა და სამი და. უფროსი მიხაკო იყო ექიმი, ლუკა – ბეითალი, კიტა – ენათმეცნიერი. დებიდან ერთი ცოლად ჰყავდა კულაშელ კანდელაკს, მეორე – აბაშელ ჭანტურიას.^[1]

იმერეთის ეპისკოპოს გაბრიელის შუამდგომლობით, ივანე ჩხენკელის შვილებმა კარგი განათლება მიიღეს. აკაკი ჩხენკელმა დაწყებითი განათლება მიიღო ჯერ სამეგრელოს სასწავლებეში, შემდეგ ხონში, შემდეგ ქუთაისში. 1891 წელს ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სემინარიაში, სადაც ჩაება სემინარისტების არალეგალურ წრეებში და ეცნობოდა სოციალ-დემოკრატიულ იდეებს. 1893 წელს გარიცხეს სასწავლებლიდან გაფიცვაში მონაწილეობის გამო. 1894-1895 წლებში აგრძელებდა სოციალ-დემოკრატიის შესწავლას და ემზადებოდა უმაღლეს სასწავლებელში სწავლის გასაგრძელებლად. 1896-1901 წლებში სწავლობდა კიევის, მოსკოვისა და პეტერბურგის უნივერსიტეტებში იურიდიულ ფაკულტეტზე. იყო წევრი სტუდენტური სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციებისა. პარალელურად თანამშროლობდა ქართულ რესასთან, იყენებდა ფსევდონიმებს „პ. ოქუმელი“, „ა. ოქუმელი“, „ანჩინი“, „ანჩიკი“, „წინწყალი“ და სხვა. სტუდენტურ გამოსვლებში მონაწილეობის გამო სწავლა ვეღარ გააგრძელა და სამშობლოში დაბრუნდა.

1902-1904 წლებში მუშაობდა ადვოკატად სოხუმის ოკრუგში. აქტიურად მონაწილეობდა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, წერდა სტატიებს ქართულ და რუსულ პრესაში. ამავე პერიოდში ცოლად შეირთო მაკრინე სიმონის ასული თურქია. ჰყავდათ ერთი შვილი ალექსი. ეწინააღმდეგებოდა რუსეთის შოვინისტურ ანტიქართულ პოლიტიკას, რის გამოც კავკასიიდან გაასახლეს. 1905-1910 წლებში იმყოფებოდა საზღვარგარეთ. სამი წლის განმავლობაში ბერლინში სწავლობდა მუშათა მოძრაობის თეორიას და პრაქტიკას, ვენაში − ეროვნულ საკითხს, პარიზში − პოლიტიკურ მოძრაობას, ლონდონში − ინგლისისა და რუსეთის მეტოქეობის საკითხებს აზიაში. ამ პერიოდში განუწყვეტლივ თანამშრომლობდა ქართულ სოციალ-დემოკრატიულ პრესასთან, ესწრებოდა სოციალისტურ კონგრესებსა და კონფერენციებს. 1907 წელს დაასრულა ლაიფციგის უნივერსიტეტი და სწავლა განაგრძო ჟენევაში.

მოღვაწეობა სახელმწიფო დუმაში

აკაკი ჩხენკელი რუსეთის დუმაში, 1913 წ.

1909 წელს ჩავიდა თბილისში, ხელმძღვანელობდა სოციალ-დემოკრატიულ გამოცემებს. 1910 წელს დააპატიმრა ჟანდარმერიამ და ჩასვეს ჯერ მეტეხის ციხეში, შემდეგ კი გადაასახლეს დონის როსტოვში. გადასახლებიდან გაიქცა და დაბრუნდა საქართველოში. ცხოვრობდა ბათუმში. 1912 წელს აირჩიეს IV მოწვევის სახელმწიფო სათათბიროს დეპუტატად ბათუმის და ყარსის ოლქებიდან და სოხუმის ოკრუგიდან. შედიოდა სათათბიროს სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციაში. მისი საქმიანობის მთავარი მიიმართულება იყო საგარეო პოლიტიკის საკითხები, ხელმძღვანელობდა შეკითხვათა კომისიას.

1912 წელს სათათბიროს ტრიბუნიდან გააპროტესტა ქართველების უფლებების შელახვა და მოითხოვა ეროვნულ-კულტურული ავტონომია. გამოვიდა ტირიფონის ვაკეზე სამხედრო პოლიგონის მოწყობის წინააღმდეგ.^[2] 1914 წელს ფრაქციის სახელით მხარი არ დაუჭირა სამხედრო ბიუჯეტს, რასაც მეფის ხელისუფლების მკაცრი რეაქცია მოჰყვა. 1914 წელს მონაწილეობდა ბრიუსელის თათბირში, რომელიც მოიწვია საერთაშორისო სოციალ-დემოკრატიულმა ბიურომ. 1916 წლის ივნისში სათათბიროს ტრიბუნიდან იცავდა აჭარლების უფლებებს. პირველი მსოფლიო ომის დაწყებისა და კავკასიის ფრონტის გახსნის შემდეგ რუსეთის იმპერია აპირებდა ფრონტისპირა ზოლში მცხოვრები აჭარლების მასობრივ აყრასა და გადასახლებას. ჩხენკელმა მოახერხა პროცესის შეჩერება, ბევრი ადამიანი გადაარჩინა გადასახლებას, დააარსა „აჭარლების დამხმარე კომიტეტი“, აგროვებდა შემოწირულობებს გადასახლებით დაზარალებულთათავის, რის გამოც აჭარაში დიდი პოპულარობა მოიპოვა. 1917 წელს აკაკი ჩხენკელმა აფხაზეთსა და სამეგრელოში ფართომასშტაბიანი ტურნე გამართა. ჩაატარა შეხვედრები ბათუმში, ძველსა და ახალ გაგრაში და გუდაუთაში.^[3]

მოღვაწეობა პირველ რესპუბლიკაში

1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ დროებით მთავრობის მიერ დაინიშნა ამიერკავკასიის განსაკუთრებული კომიტეტის წევრად. აპრილიდან ნოემბრამდე იყო ეროვნული ინტერპარტიული საბჭოს თავმჯდომარე. 1917 წლის ნოემბრიდან იყო საქართველოს ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარის ამხანაგი. მანვე გახსნა საბჭოს პირველი ყრილობა. იყო ქართული უნივერსიტეტის დამფუძნებელი საზოგადოების თავმჯდომარე და 1918 წლის 8 თებერვალს თავმჯდომარეობდა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გახსნას. 1918 წლის თებერვლიდან იყო ამიერკავკასიის სეიმის წევრი. ამავდროულად იყო ამიერკავკასიის კომისარიატის შემადგენლობაში, ჯერ იკავებდა შინაგან საქმეთა კომისრის, ხოლო შემდეგ საგარეო საქმეთა კომისრის თანამდებობას. 1918 წლის 22 აპრილიდან 26 მაისამდე იყო ამიერკავკასიის დემოკრატიული ფედერაციული რესპუბლიკის მთავრობის მეთაური და საგარეო საქმეთა მინისტრი. აპრილში ხელმძღვანელობდა ამიერკავკასიის დელეგაციას ტრაპიზონის სამშვიდობო კონფერენციაზე. მაისში ხელმძღვანელობდა ამიერკავკასიის ორმოცდახუთკაციან დელეგაციას ბათუმის საზავო კონფერენციაზე.

1918 წლის 26 მაისს, საქართვლოს დემოკრატიული რესპუბლიკის გამოცხადების შემდეგ დაინიშნა რესპუბლიკის საგრეო საქმეთა მინისტრად. ივნისში ხელმძღვანელობდა გერმანიის იმპერიაში მივლენილ ქართულ დელეგაციას. 1918 წლის ნოემბერში დაინიშნა საქართველოს ელჩად ვაიმარის რესპუბლიკაში. 1919 წლის მარტში აირჩიეს დამფუძნებელი კრების წევრად. იმავე წელს დაინიშნა ევროპაში რესპუბლიკის საგანგებო წარმომადგენლად. ბევრი იმუშავა საქართველოს იურიდიული აღიარებისთვის, ერთა ლიგაში საქართველოს გაწევრიანებისთვის. 1920 წლის აპრილში გრიგოლ გიორგაძესთან ერთად მოიარა მესხეთი და აჭარა, სადაც ადგილობრივების პრობლემებს გაეცნო.^[4]

ემიგრაციაში

აკაკი ჩხენკელი ემიგრაციაში, 1921 წ.

საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ მოღვაწეობდა საფრანგეთში, სადაც იკავებდა საფრაგეთში საქართველოს ელჩის თანამდებობას. 1922 წლის აპრილში ხელმძღვანელობდა ქართულ დელეგაციას გენუის კონფერენციაზე და ცდილობდა, დაეყენებინა საქართველოს საკითხი. მოღვაწეობდა საქართველოს ოკუპაციის საკითხის გაშუქებისთვის, ბოლშევიკური პროპაგანდის გასანეიტრლებლად და საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის მომხრეების მოსაპოვებლად. 1924 წლის სექტემბერში აგვისტოს აჯანყების ჩახშობის შემდეგ საქართველოს სსრ-ის ხელისუფლებამ მოახდინა მისი ქონების კონფისკაცია.^[5] მისი დიპლომატიური მოღვაწეობა გაგრძელდა 13 წლის განმავლობაში, 1934 წლამდე, საფრანგეთის მიერ საბჭოთა კავშირის აღიარებამდე. 1934 წელს ქართული საელჩოს გაუქმების შემდეგ დიპლომატიური სტატუსის გარეშე აგრძელებდა მუშაობას, თანამშრომლობდა ქართულ ემიგრანტულ გამოცემებში, გამოაქვეყნა რამდენიმე სამეცნიერო ნაშრომი. მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ აქტიურად იყო ჩართული საერთაშორისო ანტიკომუნისტური გაერთიანების შექმნის პროცესში.

გარდაიცვალა ხანმოკლე ავადმყოფობის შემდეგ 1959 წლის 3 იანვარს, პარიზში, ბუსიკოს საავადმყოფოში. დაკრძალულია ლევილის ქართველთა სასაფლაოზე.

ხსოვნა

აკაკი და კიტა ჩხენკელების არქივი წლების განმავლობაში შვეიცარიაში ინახებოდა. 2018 წელს არქივი ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტს გადაეცა.

აკაკი ჩხენკელის სახელს ატარებს ხონის №2 საჯარო სკოლა.

ბიბლიოგრაფია

• ერი თუ კაცობრიობა? 1912, დაწერილია მიხაკო წერეთლის1910 წლის წიგნის „ერი და კაცობრიობა“

საპასუხოდ

• ერი და ჩვენ, 1915
• სახელმწიფო და ერი, 1939

ლიტერატურა

• ჭუმბურიძე დ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა (1918–1921) : ენციკლოპედია-ლექსიკონი, თბ.: უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2018. — გვ. 506-507.
• ხვადაგიანი ი., „საქართველოს დამფუძნებელი კრება 1919“, თბილისი: „საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია“, 2016. — გვ. 434-437, ISBN 978-9941-0-9318-0.

• სიდამონიძე უ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. — გვ. 176.
• ჭანტურიძე ს., ვაჭარაძე ა., აკაკი ჩხენკელი, თბ.: IDFI, 2022, ISBN 978-9941-9803-2-9.

რესურსები ინტერნეტში

• აკაკი ჩხენკელი — საქართველოს ბიოგრაფიული ლექსიკონი
• პიკის საათი - „დღიური აკაკი ჩხენკელისა“
• (ფრანგულად) Akaki Tchenkéli დაარქივებული 2017-02-03 საიტზე Wayback Machine. .
• (ფრანგულად) Ière République de Géorgie დაარქივებული 2020-07-28 საიტზე Wayback Machine. .
• (ფრანგულად) Ière République de Géorgie en exil დაარქივებული 2018-11-21 საიტზე Wayback Machine. .

სქოლიო

1. ჩუბინიძე ვ., ერის ცხოვრების კვალის დამჩნევი აკაკი ჩხენკელი „გუშაგი“, პარიზი, 1984, №1, გვ. 60
2. ჯანელიძე ო., „ნარკვევები საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის ისტორიიდან“, თბილისი: „მეცნიერებება“, 2002. — გვ. 92, ISBN 99928-962-0-5.
3. გაზეთი „ერთობა“, №107, 27 ივლისი, 1917
4. გაზეთი „ერთობა“, 28 აპრილი, N94 1920 წ.
5. ჯიქია ლ., 1924 წლის აჯანყება დასავლეთ საქართველოში, თბ.: უნივერსალი, 2012. — გვ. 261.