კათოლიციზმი საქართველოში

საქართველოში კათოლიკური ეკლესიის გერბი.

თბილისის ღვთისმშობლის ამაღლების კათოლიკური ეკლესია.

კათოლიციზმი საქართველოში ან კათოლიკე ეკლესია საქართველოში — რომის კათოლიკური ეკლესიის ნაწილი საქართველოში. ქვეყანაში კათოლიკეთა რაოდენობა დაახლოებით 19,2 ათას ადამიანს (მოსახლეობის 0,5%) შეადგენს.^[1] კათოლიკური ტაძრები და საკრებულოები მოქმედებს თბილისში, გორში, ქუთაისში, ბათუმში, ოზურგეთში, კახეთში, სამცხეში (უდე, არალი, აბასთუმანი, ახალციხე). კათოლიკეებმა ღირსშესანიშნავი კვალი დაამჩნიეს ქართულ კულტურას, მათი მეურვეობით რომში დაიბეჭდა პირველი ქართული წიგნები: ქართულ-იტალიური ლექსიკონი, ქართული ენის გრამატიკა, ლორეტას ლიტურგია. მათ პირველებმა ჩაწერეს ქართული ზღაპრები, შეადგინეს ქვეყნის სხვადასხვაგვარი აღწერილობა და სხვ.

ისტორია

ისტორიულ წყაროთა თანახმად, ქართლის სამეფოს სარწმუნოებრივი კავშირი რომის ეკლესიასთან სამეფოში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებისთანავე დამყარდა. წმინდა ნინომ და მეფე მირიან III-მ მიიღეს კურთხევის წერილი რომის პაპის სილვესტერ I-საგან, რომელიც მცხეთაში ვინმე „ბრანჯი“ მთავარდიაკონმა ჩაიტანა. 596 წელს ნესტორიანელთა ხელახლა ნათლობის სადავო საკითხის გადასაწყვეტად ქართლის კათოლიკოსმა კირონ I-მა რომის პაპს მიმართა და სამოძღვრო წერილი გრიგოლ I დიდისგან მიიღო. XIII საუკუნიდან საქართველოში მოღვაწეობა დაიწყო ლათინური წესის სამღვდელოებამ. 1240 წელს პაპმა გრიგოლ IX-მ რუსუდან მეფესთან ფრანცისკელი მოძღვრები გაგზავნა, მალე მათ შეუერთდნენ დომინიკელები, რომლებმაც თბილისში მონასტერი ააშენეს. მისიონერების პროპაგანდის შედეგად თბილისში მომრავლდნენ ქართველი კათოლიკეები.

1328 წელს პაპმა იოანე XXII-მ გააუქმა ოსმალებისგან შევიწროებული სმირნის საეპისკოპოსო და იგი თბილისში გადაიტანა. ასე დაფუძნდა თბილისის კათოლიკური საეპისკოპოსო და მის ეპისკოპოსად დაინიშნა ფლორენციელი დომინიკელი იოანე. მან ამ თანამდებობაზე 19 წელი დაჰყო. ამ პერიოდში გიორგი V ბრწყინვალის მეფობისას საქართველოს სამეფოში ხელსაყრელ პირობები არსებობდა კათოლიციზმის გავრცელებისთვის. სამეფო კარი და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია კეთილგანწყობილებას იჩენდა კათოლიკე მისიონერებისადმი. ამავე პერიოდში, ზოგიერთი წყაროს ცნობით, სოხუმშიც არსებულა კათოლიკური საეპისკოპოსო. საეპისკოპოსოს მიეცა ქართულენოვანი ტიპიკონი. 1349-1356 წლებში თბილისის ეპისკოპოსად დანიშნული იყო ბერტანო კოლეტი. 1391 წელს თბილისის ეპისკოპოსად დაინიშნა ლეონარდო ვილაკოელი. XV საუკუნეში თბილისის ეპისკოპოსი იყო ვინმე ივანე, რომელიც 1425 წელს გარდაიცვალა და მის ნაცვლად ეპისკოპოსად პაპმა მარტინ V-მ დანიშნა ივანე სანკტემიქაელელი. თბილისის საეპისკოპოსო გაუქმდა 1507 წელს და არსებობის განმავლობაში მას თანმიმდევრობით 12 ეპისკოპოსი მართავდა. საეპისკოპოსოს გაუქმება განაპირობა საქართველოს სამეფოს დაშლამ.

კათოლიკეთა სავანე სამეგრელოში, ესკიზი კრისტოფორო დე კასტელის ჩანახატებიდან.

საეპისკოპოსოს გაუქმების შემდეგ კათოლიკე მისიონერების მოღვაწეობა არ შეწყვეტილა. 1633 წელს პროპაგანდა ფიდეს დეკრეტით საქართველო ისპაჰანის ეპისკოპოსის იურისდქციას დაექვემდებარა, ხოლო თბილისში დაწესდა სამოციქულო სავიკარიუსო. ამ თანამდებობაზე დანიშნული იყო ჯოვანი ტადეო. XVII საუკუნის განმავლობაში კათოლიკე ეპისკოპოსი საქართველოში საერთოდ არ ჩასულა, ხოლო XVIII საუკუნეში ჩავიდა სამჯერ ან ოთხჯერ. XVII საუკუნეში საქართველოს სამეფო-სამთავროებში მისიონერად მოღვაწეოდბენ ავგუსტინელი და იეზუიტი მისიონერები. 1628 წელს პორტუგალიელმა ავგუსტინელებმა თეიმურაზ I-ს ჩაუტანეს წამებული ქეთევან დედოფლის ნეშტი. მადლობის ნიშნად თეიმურაზმა მათ გორში აჩუქა მიწა, სადაც მოგვიანებით კათოლიკური ტაძარი აშენდა.

1626 წელს პაპმა ურბან VIII-მ საქართველოში გაგზავნა თეატინელი ბერები პიეტრო ავიტაბილე, კრისტოფორო კასტელი, ანტონიო ჯარდინა, არქანჯელო ლამბერტი და სხვები. მათ დატოვეს მრავალი ჩანახატი და აღწერა იმ პერიოდის საქართველოს ცხოვრებისა. თეატინელი მისიონერები საქართველოში თავდაპირველად კარგად მიიღეს, მაგრამ ქართლის სამეფოში როსტომის გამეფების შემდეგ მათი მდგომარეობა დამძმდა. 1634 წელს თეატინელები დასავლეთ საქართველოში გადავიდნენ. იქ მათ მფარველობდა მალაქია II. მისიონერები ძირითადად ოდიშისა და გურიის სამთავროებში მოღვაწეობდნენ. მალაქიას სიკვდილის შემდეგ ვახტანგ II გურიელმა მისიონერები გურიიდან განდევნა და ისინი სამეგრელოსა და იმერეთში აგრძელებდნენ საქმიანობას. კათოლიკეთა მოღვაწეობამ დასავლეთ საქართველოში ისე შეაწუხა ალექსანდრიის პატრიარქი ნიკიფორე, რომ ის ჩავიდა ქუთაისში იმერეთის მეფეის დასარწმუნებლად, რომ გაეშვა სამეფოდან კათოლიკე მისიონერები, მაგრამ მეფე ალექსანდრე III ვერ დაითანხმა. თეატინელი მისიონერები გურია-სამეგრელოში ებრძოდნენ ტყვის სყიდვას, აარსებდნენ კათოლიკურ სკოლებს, ზრუნავდნენ განათლებასა და კათოლიზიცმის გავრცელებაზე, უწევდნენ ხალხს საექიმო დახმარებას. 1657 წელს ლევან II დადიანის გარდაცვალების შემდეგ დასავლეთ საქართველოში აღარ დარჩა კათოლიკე მისიონრების მფარველი მთავარი. თეატინელთა მისიონი 1660 წელს უკვე პრაქტიკულად გაუქმებული იყო.

პროპაგანდა ფიდემ 1661 წელს გადაწყვიტა საქართველოში კაპუცინების მისიის გაგზავნა. კაპუცინები ყველაზე მეტად გამოირჩეოდნენ ღატაკური ცხოვრებით და ომებისგან გაჩანაგებულ საქართველოში მათ ნაკლები დანახარჯები ექნქებოდათ. ამან ვერ გაამართლა პროპაგანდა ფიდეს ვარაუდი, კაპუცინელები ხშირად ითხოვდნენ ფინანსურ შემწეობას ვატიკანისგან. 1663 წელს სამი კაპუცინელი პატრი თბილისში ჩავიდა. როსტომ-ხანმა მათ მისცა ღვთისმსახურების უფლება. კაპუცინებმა თბილისში ააშენეს სკოლა და ეკლესია. თბილისის მისიას რომის ეკლესია მიიჩნევდა ყველაზე უფრო ნაყოფიერად აზიაში არსებულ კაპუცინთა მისიებს შორის. მათ კათოლიციზმზე მოაქციეს მეფე გიორგი XI, რომელმაც 1687 წლის 29 აპრილის თავისი და თავისი შვილის ბაგრატის სახელით ერთგულება გამოუცხადა რომის პაპ ინოკენტი XI-ს. კათოლიკობა მიიღეს მეფის ძმა ლევანმა, ძმისწულმა ქაიხოსრომ, არქიეპისკოპოსმა ექვთიმემ და რამდენიმე მღვდელმა, მაგრამ ყველაზე დიდი გამოხმაურება 1701 წელს სულხან-საბა ორბელიანის მიერ კათოლიკობის მიღებას მოჰყვა. ორბელიანი დიპლომატიური მისიით საფრანგეთსა და რომში იმყოფებოდა. ის 1714 წელს რომში კლემენტ XI-ს შეხვდა. 1717 წელს მის საქართველოში დაბრუნებას კათოლიკე მისიონის დევნა მოჰყვა, ხოლო ვახტანგ VI და სულხან-საბა ორბელიანი 1724 წელს სპარსეთის იმპერიასთან დაპირისპირების გამო რუსეთის იმპერიაში გადაიხვეწნენ.

ქუთაისის ღვთისმშობლის ხარების ეკლესია ერთ-ერთი კიდევ ოთხ ეკლესიასთან ერთად, რომლებიც ქართველ კათოლიკეებს სადავოდ მიაჩნიათ.

1742 წელს ახალციხის საფაშო გამოყვეს ისპაჰანის ეპისკოპოსის იურისდიქციისგან და კონსტანტინოპოლისას დაუქვემდებარეს, მაგრამ ამან გააუარესა რომის კათოლიკე ეკლესიის მდგომარეობა ახალხციხის საფაშოში. 1763 წელს ახალციხეში დაარსდა წმინდა იოანე ნათლისმცემლის კონგრეგაციის მისიონი. 1750-1755 წლებში კათოლიკეების მისიონმა მრავალი მღვდელი და 60 თავადი მოაქცია კათოლიკობაზე, მათ შორის დასავლეთ საქართველოს პატრიარქი ბესარიონი. 1756 წელს საქართველოში მოღვაწე კაპუცინებს უფლება მიეცათ ქართულ ენაზე ეგალობათ „დიდება“ და „მრწამსი“. კათოლიკეების დევნა მოჰყვა ასევე აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ანტონ I-ის მიერ კათოლიკობის მიღებას 1756 წელს და მის გადაყენებას. მეფე თეიმურაზ II-მ კათოლიკე მისიონერებს ეკლესია ჩამოართვა და სამეფოდან გააძევა. მისიონერები დაბრუნდნენ თბილისში მეფე ერეკლე II-ის დროს, მაგრამ 1775 წლიდან დაიწყო კათოლიკეების დევნა. დაწესდა სასჯელები კათოლიკობის მიღებაზე. 1780-იან წლებში ერეკლე II კათოლიკე მისიონერების მეშვეობით ცდილობდა კავშირი დაემყარებინა გერმანიის იმპერიასთან. თბილისის კათოლიკე მისიონი საბოლოოდ გაანადგურა 1795 წელს აღა-მაჰმად ხანის მიერ ქალაქის აღებამ.

ბათუმის ღვთისმშობლის ეკლესია, რომელიც 1803 წელს აშენდა, როგორც კათოლიკური ეკლესია. ამჟამად ის მართლმადიდებლურად არის ნაკურთხი.

რუსეთის იმპერიასთან ქართლ-კახეთის სამეფოს შეერთების შემდეგ მოისპო კათოლიციზმის ქადაგების შესაძლებლობა, რადგან რუსეთში 1735 წლიდან აკრძალული იყო კათოლიკობის მიღება. ამიტომ XIX საუკუნის დასაწყისიდან კათოლიკე მოღვაწეთა საქმიანობა უფრო მეტად კულტურულ-საგანმანათლებლო სფეროსკენ გადაიხარა. საქართველოს მთავარსარდალი პავლე ციციანოვი მფარველობდა კაპუცინელებს. მისიონერებს გადაწურული ჰქონდათ 1755 წელს დაკარგული ეკლესიის დაბრუნების იმედი, ამიტომ 1804 წელს გახსნეს ახალი ეკლესია თბილისის ღვთისმშობლის ამაღლების კათოლიკური ეკლესია, რის შემდეგაც კიდევ ერთი ეკლესია გახსნეს გორში. გორის ეკლესიის აშენებაში დიდი წვლილი შეიტანეს ზუბალაშვილებმა. 1823 წელს საქართველოში მხოლოდ სამი კაპუცინი პატრი იყო. 1841 წელს დაიწყო ქუთაისის კათოლიკური ეკლესიის მშენებლობა და დასრულდა 1862 წელს. 1845 წელს მისიონერები საქართველოდან გააძევეს, რადგან რუსეთის იმპერია ვერ ეგუებოდა მის გუბერნიაში უცხო სასულიერო პირების ყოფნას და მათ კავშირს ვატიკანთან. საქართველოს კათოლიკეები დარჩნენ მღვდლების გარეშე. 1847 წელს დაიდო ხელშეკრულება რუსეთის იმპერიასა და როპმის ეკლესიას შორის. საქართველოს ყველა კათოლიკე, როგოც ლათინური, ასევე სომხური წესის, დაუქვემდებარეს ტირასპოლის ეპისკოპოსის იურისდიქციას, რომელის რეზიდენცია რუსეთის იმპერიის ქალაქ სარატოვში მდებარეობდა. ამ პერიოდისთვის მთელი სამღვდელოება საქართველოში ეთნიკურად ქართველი იყო. 1877 წელს აშენდა პეტრე-პავლეს სახელობის ეკლესია თბილისში, მას ძირითადად პოლონელი კათოლიკეები იყენებდნენ. 1884 წელს განაახლეს მიძნების სახელობის ტაძარი. XIX საუკუნის განმავლობაში კათოლიკე ეპისკოპოსი საქართველოში არ ჩასულა, პირველად ის ჩავიდა მხოლოდ 1903 წელს ბათუმის ეკლესიის კურთხევის დროს. XX საუკუნის დასაწყისში საქართველოში დაახლოებით 40 000 კათოლიკე იყო, აქედან 8 000 სომხური წესისა, დანარჩენი კი ლათინურის. XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისის ცნობილი ქართველი კათოლიკე მოღვაწეები იყვნენ: პეტრე ხარისჭირაშვილი, ივანე გვარამაძე, იოსებ ხუციშვილი, ანდრია წინამძღვრიშვილი, მიხეილ თამარაშვილი, დომენიკე მუღაშაშვილი, ალფონს ხითარიშვილი, ათანასე ნასყიდაშვილი, ანსელმ მღებრიშვილი, დამიანე სააკაშვილი, გაბრიელ ასლანიშვილი, მიხეილ თარხნიშვილი.

1917 წელს თებერვლის რევოლუციის შემდეგ დაიწყო აქტიური მოთხოვნა ქართველი კათოლიკეებისა, რომ ღვთისმსახურება ესმინათ და ელოცათ არა სომხურ ენაზე, როგორც ეს მანამდე იყო, არამედ ქართულ ენაზე^[2][3][4][5]. 25 მარტს (7 აპრილი) ქართველ კათოლიკეთა კრებაზე მიღებულ იქნა დადგენილება აღდგენილიყო ქართველ კათოლიკეთა საეპისკოპოსო კათედრა თბილისში, რომელიც არსებობდა XIII საუკუნეში. არჩეულ იქნა ბიურო, რომელსაც დაევალა თბილისში საეპისკოპოსო კათედრის აღდგენის ორგანიზება. ბიუროში შედიოდნენ: ა. ი. გურჯი, მ. ი. მღებრიშვილი, მ. პ. პარმახსიზიშვილი, ზ. პ. ფალიაშვილი, გ. ზ. ისარლიშვილი, კ. ფ. სააკაძე, პ. პ. ლითანოვი, ს. ე. ყარაგოზიშვილი, ი. პ. საანიშვილი და ნ. ა. ვართანოვი. ბიურომ პრეზიდიუმში აირჩია: თავჯდომარედ მ. პ. პარმახსიზიშვილი, მოადგილედ ა. ი. გურჯი, მდივნად მ. ი. მღებრიშვილი და ხაზინადრად ს. ე. ყარაგოზიშვილი^[6]. 4 (17) აპრილს ქუთაისის კათოლიკეთა ეკლესიის სკოლის დარბაზში მოწვეულ იქნა ქართველ კათოლიკეთა კრება ქართულ ტიპიკონზე დაბრუნების და თბილისში ქართველ კათოლიკეთა საკუთარი საეპისკოპოსო კათედრის აღდგენის შესახებ^[7].

1920 წლის 20 ოქტომბერს, საქართველოს დამოუკიდებლობის პირობებში თბილისის კათოლიკური საეპისკოპოსო კვლავ აღდა. მის მმართველად დაინიშნა ეპისკოპოსი ნატალე გაბრიელ მორიონდო. 1920-იან წლებში ქართველ კათოლიკეთა რაოდენობა დაახლოებით 50 000-ს შეადგენდა. საქართველოს საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ კათოლიკეებმა დიდი დევნა განიცადეს, საეპისკოპოსო გააუქმეს, პაპის წარმომადგენლები საქართველოდან გააძევეს, კათოლიკური ეკლესიებიც დახურეს, განადგურდა კათოლიკე სამღვდელოება, დაიხურა და დაინგრა ტაძრები, 60 ტაძრიდან მოქმედებდა მხოლოდ ერთი — თბილისში პეტრე-პავლეს სახელობისა, რომელიც ლიტვის ეპისკოპოსს ექვემდებარებოდა. დიდი წმენდის დროს დახვრიტეს საქართველოს კათოლიკეთა სამოციქულო ადმინისტრაციის უფროსი, არქიმანდრიტი შიო ბათმანიშვილი. საბჭოთა პერიოდში მოღვაწეობდნენ უკანასკნელი ეთნიკურად ქართველი კათოლიკე მღვდლები ემანუილ ვარდიძე და კონსტანტინე საფარიშვილი, მათ შემდეგ საქართველოში ადგილობრივ კათოლიკე მღვდელს აღარ უმსახურია.

თბილისის პეტრე და პავლე მოციქულთა ეკლესია შიგნით.

საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ დაიწყო კათოლიკური ეკლესიის განახლება საქართველოში, აღდგა ლათინური, სომხური და ასირიულ-ქალდეური წესის საკრებულოები. 1993 წლის თებერვალში, დამყარდა დიპლომატიური ურთიერთობანი წმინდა საყდარსა და საქართველოს შორის, რის შედეგადაც დაარსდა ვატიკანის სამოციქულო სადესპანო საქართველოში. ამოქმედდა და აშენდა რამდენიმე კათოლიკური ტაძარი. საქართველოში კათოლიკური ეკლესიის საქმიანობის წარმართვისთვის შეიქმნა ლათინური წესის კათოლიკეთა სამოციქულო ადმინისტრაცია. 1997 წელს ადმინისტრატორად, 2000 წელს აღდგა ლათინური წესის კათოლიკეთა სამოციქულო საეპისკოპოსო და ეპისკოპოსად ხელდასმული იქნა ჯუზეპე პაზოტო. აფხაზეთის ტერიტორიაზე მოქმედებს ერთადერთი კათოლიკური მრევლი სოხუმში, რომელიც ემორჩილება კავკასიის სამოციქულო ადმინისტრატურას. ქართველ კათოლიკეთათვის უმნიშვნელოვანესი მოვლენა იყო პაპ იოანე პავლე II-ის სტუმრობა თბილისში 1999 წლის 8-9 ნოემბერს.

ამჟამად საქართველოში მოღვაწეობს კარმილელთა ორდენი, სტიგმელთა კონგრეგაცია, დედა ტერეზა კალკუტელის მოწყალების ორდენი, სალეზელთა საზოგადოება და სხვ. შეიქმნა საქველმოქმედო კათოლიკური ორგანიზაცია „საქართველოს კარიტასი“, თბილისის კათოლიკური საავადმყოფო „კაცთა მაცხოვარი“, დაარსდა სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტი. იბეჭდება საქართველოს კათოლიკეთა ყოველთვიური მაცნე „საბა“, აღმოსავლურ-დასავლური ქრისტიანობის ჟურნალი „დიალოგი“. კათოლიკეებს საკუთრად მიაჩნიათ საქართველოში არსებული ხუთი ისტორიული ტაძარი, მათ შორის ქუთაისის ღვთისმშობლის ხარების ეკლესია, რომლებიც ამჟამად საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საკუთრებაა.

დემოგრაფია

2014 წლის მოსახლეობის აღწერის მონაცემებით, ქვეყანაში სულ 19195 კათოლიკე იყო, სამცხე-ჯავახეთში — 15024, თბილისში — 1662, გურიაში — 306, იმერეთში — 158, ქვემო ქართლში — 1493, კახეთში — 264, აჭარაში — 147, სამეგრელო-ზემო სვანეთში — 53, შიდა ქართლში — 73, მცხეთა-მთიანეთში — 15.^[8]

ლიტერატურა

• „რელიგიები საქართველოში“, თბილისი: სახალხო დამცველის აპარატი, 2008. — გვ. 223-227, ISBN 978-9941-0-0902-0.

• ენციკლოპედია „თბილისი“, თბ., 2002. — გვ. 511, ISBN 99928-20-32-2.
• თამარაშვილი მ., „საქართველოს ეკლესიის ისტორია“, რომი, 1910.
• თამარაშვილი მ., „ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის“, ტფილისი, 1902.

რესურსები ინტერნეტში

• საქართველოში კათოლიკე ეკლესიის ოფიციალური საიტი
• კავკასიის აპოსტოლური ადმინისტატურა (ინგლისური)
• ახალქალაქისა და ნინოწმინდის სომხური კათოლიკური თემების პრობლემები
• ეპისკოპოსი ჯუზეპე პაზოტო: ქართულ საზოგაოებაში ყოველთვის დიდი პატივისცემით ეკიდებოდნენ კათოლიკურ ეკლესიას

სქოლიო

1. საქართველოს სტატისტიკის სამსახური. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-06-18. ციტირების თარიღი: 2020-11-15.
2. ღია წერილი ახალციხის მაზრის ქართველ კათოლიკებს, რომელთაც წირვა-ლოცვა სომხურათ აქვთ
3. მოძმენო ქართველ კათოლიკენო
4. ქართველი კათოლიკენი
5. ქართველ კათოლიკეთა ეპარქიის აღდგენა
6. ქართველ კათოლიკეთა დადგენილება
7. ქართველ კათოლიკეთა კრება
8. Religious composition of Georgia 2014.