I Ислам Герей

I Ислам Герей қырымтат. I İslâm Geray
Лауазымы
Ту 12-Билеуші, Падишаһ және Ұлы Қырым ханы Ту
1532
Ізашары	I Сағадат Герей
Ізбасары	I Сахиб Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	1517 (1517)
Қайтыс болуы	1537 (1537) Орқапы
Династия	Герейлер
Әкесі	I Мехмет Герей
I Ислам Герей Ортаққорда
өңдеу

I Ислам Герей (қырымтат. I İslâm Geray; 1517(?) — қаңтар 1537) — 1532 жылы бес ай бойы хан болған Қырым ханы. Қырым ханы I Мехмет Герейдің ұлы. Қырым қалғайы (1526-1528, 1532-1535). Сағадат Герей және Сахиб Герей ағаларымен хан тағына ұзақ күрес жүргізді.

Өмірбаяны

1523 жылы наурызда Астраханның маңында ноғай мырзалары Мамай мен Ағыш Ислам Герейдің әкесі мен ағасы, Қырым ханы Мехмет Герей мен Баһадүр Герей қалғайды өлтірді. Тек Ғазы Герей мен Баба Герей ханзадалар елу мырзамен бірге Қырымға орала алды. Наурыз айының соңында Еділ татарлары мен ноғайлары Қырымға еніп, татар ұлыстарын бүлдіріп, тонады. Қырым мырзалары Мемеш Шырын мен Дәулет Бақыт Барын 12 мыңдық әскер жинап, ноғайларға қарсы аттанды, бірақ Орқапы шайқасында жеңіліске ұшырады. Шапқыншылық кезінде ноғайлар Ислам Герей ханзаданы қолға түсірді. 1523 жылы қарашада Қырым мырзалары өлтірілген Мехмет Герейдің тірі қалған ұлдарының үлкені Ғазы Герейді жаңа хан етіп жариялады. Қырым ханы І Ғазы Герей бауыры Баба Герейді қалғай етіп тағайындады. Алайда, Ғазы Герей хан тағын алты ай ғана иеленді.

1524 жылы Османлы сұлтаны Ұлы Сүлеймен (1520-1566) ұзақ уақыт бойы Түркияда тұрған Мехмет Герейдің інілерінің бірі Сағадат Герейді жаңа Қырым ханы етіп тағайындады. Сәуір айында I Сағадат Герей түрік жасағымен бірге Қырымға келіп, хан тағына отыра, інісі Ғазы Герейді өлтіруге бұйрық берді. Оның бауырлары Баба мен Шобан Герейлер түрмеге қамалды^[1].

1523/1524 жылы Ислам Герей ханзада Ноғай тұтқынынан Қырымға оралды^[2]. 1524 жылдың жазында Ислам Герей үш қырым ханзадаларымен бірге татарлардың Ұлы Литва кінәздігіне шабуылын басқарды^[3]. Қазан айында жорықтан орала Днепрден өтіп бара жатқанда, Қырым ордасына Семен Полозович пен Криштоф Кмитиц бастаған казак флотилиясы шабуыл жасады. Казактар татарларға үлкен соққы жасады.

Сол 1524 жылы Ислам Герей ханзада өзінің ағасы, Қырым ханы Сағадат Герейдің билігіне қарсы көтеріліс көтерді^[4]. Ислам Герей Сағадат Герей хан болғанда «біздің бауырларымызды бауыздап, сосын бізді құртуды армандаған» деп мәлімдеді. Сағадат Герей, кейбір «жауыз адамдардың» кеңесін тыңдап Қырымда ылаң тудырған Ислам деп айтты^[5].

Сағадат Герейдің түрікшіл саясатына наразы болған көптеген ықпалды қырым татар мырзалары Исламның жағына өтті. Ислам Герей сәтсіз Литва жорығынан оралғаннан кейін, хан оны өлтіруге бұйрық берді. Достары ескерткен Ислам Герей Қырымнан ноғай қоныстарына қашып кетті. Орқапыда Сағадат Герейдің анасы Махмұт Сұлтанды қызметшілерімен бірге тұтқындады. Ислам Герей көп әскерімен Қырымға кіріп, астанасы Қырық Орды басып алып, өзін жаңа хан деп жариялады. Тақтан айырылған Сағадат Герей жақтастарының шағын тобымен түрік гарнизонының қорғауындағы Орқапыға қашты. 1524 жылы қарашада Ислам Герей хан Орқапы бекінісін қоршауға алды, қоршау үш айға созылды. Қоршау кезінде Сағадат Герей мырзалардың көпшілігін Ислам Герейді тастап, оның жағына өтуіне көндіре алды. 1525 жылы қаңтарда Ислам Герей Қырымнан Ноғай ұлыстарына қашуға мәжбүр болды^[6].

1525 жылдың көктемінде Ислам Герей жаңа әскерімен Қырымға басып кіріп, онда ол ағасы Сағадат Герейді жеңіп, астанадан қуып жіберді. Сонымен бірге, Ислам Герей түрік жасағымен (1700 адам) Кефе пашасын да жеңді. Ислам Герей екінші рет хан тағына отырды^[7]. Сол 1525 жылдың күзінде Бақтияр Шырын мен Дәулет Бақыт Барын мырзалары жаңа ханға қарсы шығып, оны Қырымнан қуып шығарды^[8]. Ислам Герей ноғай қоныстарына қашып кетті.

1526 жылдың басында Ислам Герей өзінің жақтастарымен бірге Орқапы маңында болды. Ірі мырзалардың делдалдығымен екі қарсылас, Сағадат Герей мен Ислам Герей арасында бітім жасалды. Сағадат Герей інісі Ислам Герейді қалғай сұлтан етіп тағайындай отырып, хан тағын сақтап қалды. Ислам Герей өзінің хан ағасынан Очаков (Ақшақұм) пен іргелес аумақты алды.

1527 жылдың күзінде Ислам Герей қалғай оңтүстік орыс жерлеріне жүргізілген жорықты бастап барды. Алайда, Мәскеу воеводалары үлкен күш жинап, татар ордасын Оки өзен жағасынан тойтарыс берді. Орыс атты полктері шегініп бара жатқан татарларды қуып, оларға Зарайск маңында және Осетр өзен бойында жеңіліске ұшыратты.

Келесі 1528 жылы Ислам Герей қалғай хан ағасы Сағадат Герейге қарсы күресті қайта бастады. Қырым ханы түріктердің қолдауымен інісін жеңді. Шайқаста Ислам Герейдің көптеген жақтаушылары қаза тапты, олардың арасында Меміш Шырын мырза да бар. 1528 жылдың көктемінде Қырымнан қуылған Ислам Герей ұлы литва кінәзі Кәрі Сигизмундтан қорғаныс пен көмек сұрап, Шеркесіге жақын жердегі Литва иеліктеріне келді.

Сол 1531 жылы Ислам Герей ноғай көшпенділерін кезіп өтіп, Астраханға келді, онда бірнеше ай бойы хан тағын иеленді.

1531 жылдың аяғында Ислам Герей өз жақтастарымен бірге Орқапы маңында болды. Оны хан жазасынан қашып құтылған Шырын мырзалары қолдады. 1532 жылы ақпанда Ислам Герей Шеркесі мен Каневке шегінуге мәжбүр болды, сол жерден қайтадан ұлы Литва кінәзі әрі Польша королі Кәрі Сигизмундтан көмек пен қолдау сұрады.

1532 жылдың көктемінде Қырым ханы Сағадат Герей татар ордасымен, түрік әскерлерімен және зеңбіректерімен оңтүстік поляк-литва иеліктеріне қарсы жауап жорығын бастады. Қырым ордасы Шеркесі бекінісін қоршауға алып, отыз күн бойы оны қарқынды шабуылмен алуға тырысты. Алайда, Литва гарнизоны Шеркесі және Канев қожайыны Евстафий Дашкевичтің басшылығымен жаудың барлық шабуылдарын тойтарды. Сағадат Герей қоршауды тоқтатып, Қырымға шегінуге мәжбүр болды. Ислам Герей сол кезде Донның арғы жағындағы далаларда жүрді.

1532 жылы мамырда Қырым ханы Сағадат Герей тақтан өз еркімен бас тартып, Ыстанбұлға кетіп қалды. Сағадат Герей кеткеннен кейін оның інісі Ислам Герей Қырымға келіп, өзін жаңа хан деп жариялады. Алайда, елордада хан тағын небары бес ай иеленді. Ислам Герей Османлы сұлтан Сүлейменге жаңа Қырым ханын тағайындауды ұсынды, бірақ Портаның таңдауы оған емес, басқа ағасы I Сахиб Герейге бұйырды, Ислам Герей қалғай болып тағайындалды. Көп ұзамай Сахиб Герей түрік әскери жасағымен бірге хандықтың шекарасына келді, оны барлық ірі Қырым мырзалары құрметпен қарсы алды. Ағасы қалғай дәрежесінде мақұлдаған Ислам Герей Очаков пен Орқапыны иелік етті.

1533 жылдың тамызында Ислам Герей мен Сафа Герей хан ханзадалар бастаған 40 мыңдық Қырым ордасы Ресейдің оңтүстік иеліктеріне басып кіріп, Рязань аймағын ойсыратып жіберді. Хагзадалар Рязанды қоршауға алды, бірақ қаланы қарқынды шабуылмен басып ала алмады. Ресей воеводалары жекелеген Қырым жасақтарын бірқатар жеңілістерге ұшыратты.

1534 жылдың жазында қалғай сұлтан Ислам Герей өзінің ағасы әрі Қырым ханы Сахиб Герейге қарсы бүлік бастады. Хан інісін жеңіп, оны Қырымнан қуып жіберді. Ірі татар бейлері Сахиб Герейге адал болып қала берді. Ислам Герей аздаған жақтастарымен бірге Орқапыны паналады. Осылайша, Қырым хандығы екі бөлікке бөлінді. Орқапыдан солтүстік даланы Ислам Герей басқарса, Қырым түбегі Сахиб Герей ханға бағынды. Сахиб Герей Османлы сұлтаны Сүлейменнен көмек сұрады. Ислам Герей Литваның ұлы кінәзі Сигизмунд Казимировичпен және Мәскеудің ұлы кінәзі III Василий Ивановичпен, кейінірек оның ұлы Иван Васильевичпен келіссөздер жүргізіп, өзі үшін «еске алу» сұрап, Қырым ханы Сахиб Герейдің жоспарлары мен әрекеттері туралы ескертті.

Ислам Герей мен Сахиб Герей арасындағы күрес 1537 жылға дейін әртүрлі жетістіктермен жалғасты. Соңында көптеген бейлер мен мырзалар Ислам Герейдің қонысынан ағасының жағына өтті. Көп ұзамай ірі ноғайлық мырза Бәкі бей Исламнан Сахиб Герейге өтті.

1537 жылы Қырым ханы Сахиб Герей Ислам Герейге қарсы жорық ұйымдастырды. Оның Орқапы маңындағы қонысы басып алынды, бірақ ханзаданың өзі және отбасымен бірге Ноғай ұлыстарына қашты. Сол 1537 жылдың тамызында үміткер Ислам Герей қырым маңғыттарының бұрынғы қарашабегі, ноғайлық мырза Бәкінің кенеттен жасаған шабуылы нәтижесінде қаза тапты.

Дереккөздер

1. О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 157 б.
2. О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 160 б.
3. О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 163 б.
4. О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 169 б.
5. О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 170 б.
6. О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 171 б.
7. О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 172 б.
8. О. Гайворонский. Екі құрлық билеушілері, том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. 173 б.