Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы аумағының жалпы ауданы 1991 жылғы тамыздағы жағдай бойынша 22,4 млн км² құрады.
1977 жылғы КСРО Конституциясының 70-бабында[1]:
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы - бұл ұлттардың еркін өзін-өзі анықтауы және тең құқылы Кеңестік Социалистік Республикалардың ерікті түрде бірігуі нәтижесінде, социалистік федерализм қағидасы негізінде құрылған біртұтас одақтық көп ұлтты мемлекет.
КСРО кеңес халқының мемлекеттік бірлігін бейнелейді, коммунизм құру мақсатында барлық ұлт пен халықтың басын біріктіреді.
Сонымен, Кеңес Одағы өз кезегінде әртүрлі әкімшілік-аумақтық бөліністерге ие одақтас Кеңес Социалистік Республикалардан тұрды.
Ірі республикалар облыстарға бөлінді. Латвия, Литва, Эстония, Молдавия және Армения КСР-інде 1985 жылға қарай облыстық бөлініс болмады.
РКФСР құрамына өлкелер, ал өлкелер - автономиялы облыстар кірді. РКФСР облыстары мен өлкелеріне ұлттық өңірлер де кірді (кейін автономиялы өңірлер деп аталды).
Кейбір одақтас республикаларға (РКФСР, Украин КСР, Грузин КСР, Әзірбайжан КСР, Өзбек КСР, Тәжік КСР) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикалар (АКСР) және автономиялы облыстар кірді.
Жоғарыда аталған әкімшілік-аумақтық бірліктердің барлығы облыстық, өлкелік және республикалық бағыныстағы қалалар мен аудандарға бөлінді.
КСРО құрамына:
1956-1991 жылдары Кеңес Одағы құрамына 15 одақтық кеңес социалистік республикалар (КСР) кірді: | ||||
---|---|---|---|---|
№ | Байрақ[2] | Республика | Астанасы | |
1 | Әзірбайжан КСР | Баку | ||
2 | Армян КСР | Ереван | ||
3 | Белорус КСР | Минск | ||
4 | Грузин КСР | Тбилиси | ||
5 | Қазақ КСР | Алматы | ||
6 | Қырғыз КСР | Фрунзе | ||
7 | Латвия КСР | Рига | ||
8 | Литва КСР | Вильнюс | ||
9 | Молдован КСР | Кишинев | ||
10 | РКФСР | Мәскеу | ||
11 | Тәжік КСР | Душанбе | ||
12 | Түрікмен КСР | Ашхабад | ||
13 | Өзбек КСР | Ташкент | ||
14 | Украин КСР | Киев | ||
15 | Эстон КСР | Таллин |
№ | Кеңес республикасы | Ауданы (км²) |
Тұрғыны 1926 |
Астанасы | Құрамы |
1 | Белорус КСР (БКСР) | 150 000 | 4 983 240 | Минск | 12 округ |
2 | Күнгей Кавказ СФКР (КСФКР) | 186 100 | 5 861 600 | Тбилиси | 3 одақтас республика, 1 шартты республика, 2 автономиялы республика, 2 автономиялы облыс |
3 | РКФСР | 19 946 900 | 100 623 000 | Мәскеу | |
4 | Түрікмен КСР (ТүрКСР) | 488 100 | 998 000 | Полторацк | |
5 | Өзбек КСР (ӨКСР) | 425 600 | 5 270 200 | Самарқан | 1 автономиялы республика |
6 | Украин КСР (УКСР) | 452 000 | 29 018 187 | Харьков | 40 округ |
Барлығы | 21 648 700 | 147 013 600 | Мәскеу | 6 КСРО республикасы, 4 республика, 12 автономиялы республика, 14 автономиялы облыс |
№ | Кеңес республикасы | Ауданы (км²) |
Тұрғыны 1939 |
Астанасы | Құрамы |
1 | Әзірбайжан КСР | 86 600 | 3 205 150 | Баку | 1 автономиялы республика, 1 автономиялы округ |
2 | Армян КСР | 29 800 | 1 282 338 | Ереван | |
3 | Белорус КСР | 150 000 | 5 568 994 | Минск | 5 облыс |
4 | Грузин КСР | 69 700 | 3 540 023 | Тбилиси | 2 автономиялы республика, 1 автономиялы облыс |
5 | Қазақ КСР | 2 717 300 | 6 151 102 | Алматы | 11 облыс |
6 | Қырғыз КСР | 198 500 | 1 458 213 | Фрунзе | 5 облыс |
7 | РКФСР | 17 040 000 | 109 397 463 | Мәскеу | 17 автономиялы республика, 6 автономиялы облыс, 7 ұлттық округ, 6 өлке, 35 облыс |
8 | Тәжік КСР | 143 100 | 1 484 440 | Сталинабад | 1 автономиялы облыс, 4 облыс |
9 | Түрікмен КСР | 488 100 | 1 251 883 | Ашхабад | 5 облыс |
10 | Өзбек КСР | 447 400 | 6 217 269 | Ташкент | 1 автономиялы республика, 5 облыс |
11 | Украин КСР | 452 000 | 30 946 218 | Киев | 1 автономиялы республика, 15 облыс |
Барлығы | 21 822 500 | 170 557 093 | Мәскеу | 11 республика, 20 АКСР, 8 автономиялы облыс, 7 ұлттық округ, 6 өлке, 86 облыс |
бірлік | жері, мың км² | тұрғыны, мың адам | қала саны | кент саны | әкім. орт. |
---|---|---|---|---|---|
РКФСР (егжей-тегжей) | 17 075,4 | 126 561 | 932 | 1786 | Мәскеу |
Украин КСР (егжей-тегжей) | 601,0 | 45 516 | 370 | 829 | Киев |
Белорус КСР | 207,6 | 8633 | 74 | 126 | Минск |
* оның ішінде Брест облысы | 32,3 | 1236 | 12 | 17 | Брест |
* оның ішінде Витебск облысы | 40,1 | 1339 | 15 | 26 | Витебск |
* оның ішінде Гомел облысы | 40,4 | 1483 | 10 | 24 | Гомел |
* оның ішінде Гродно облысы | 25,0 | 1101 | 9 | 23 | Гродно |
* оның ішінде Минск облысы | 40,8 | 2260 | 15 | 26 | Минск |
* оның ішінде Могилев облысы | 29,0 | 1214 | 13 | 10 | Могилев |
Өзбек КСР | 449,6 | 10 581 | 37 | 78 | Ташкент |
* оның ішінде Әндіжан облысы | 8,9 | 1632 | 3 | 8 | Әндіжан |
* оның ішінде Бұхара облысы | 143,2 | 785 | 3 | 7 | Бұхара |
* оның ішінде Қашқадария облысы | 28,4 | 674 | 2 | 4 | Қаршы |
* оның ішінде Самарқан облысы | 29,2 | 1314 | 2 | 10 | Самарқан |
*оның ішінде Сұрқандария облысы | 20,8 | 562 | 2 | 7 | Термез |
* оның ішінде Сырдария облысы | 23,1 | 670 | 3 | 6 | Гүлістан |
* оның ішінде Ташкент облысы | 15,6 | 2576 | 8 | 17 | Ташкент |
* оның ішінде Ферғана облысы | 10,3 | 1266 | 4 | 11 | Ферғана |
* оның ішінде Хорезм облысы | 4,5 | 483 | 2 | 1 | Үргеніш |
* оның ішінде Қарақалпақ АКСР | 165,6 | 619 | 8 | 7 | Нүкіс |
Қазақ КСР | 2717,3 | 12 129 | 62 | 165 | Алматы |
* оның ішінде Ақтөбе облысы | 299,8 | 532 | 4 | 7 | Ақтөбе |
* оның ішінде Алматы облысы | 223,2 | 1875 | 7 | 18 | Алматы |
* оның ішінде Шығыс Қазақстан облысы | 97,3 | 846 | 6 | 14 | Өскемен |
* оның ішінде Гурьев облысы | 278,6 | 385 | 3 | 19 | Гурьев |
* оның ішінде Жамбыл облысы | 144,6 | 716 | 3 | 11 | Жамбыл |
* оның ішінде Қарағанды облысы | 398,8 | 1488 | 10 | 33 | Қарағанды |
* оның ішінде Қызылорда облысы | 220,5 | 410 | 3 | 7 | Қызылорда |
* оның ішінде Көкшетау облысы | 78,1 | 621 | 4 | 6 | Көкшетау |
* оның ішінде Қостанай облысы | 195,9 | 985 | 4 | 10 | Қостанай |
* оның ішінде Павлодар облысы | 127,5 | 656 | 3 | 9 | Павлодар |
* оның ішінде Солтүстік Қазақстан облысы | 44,3 | 562 | 1 | 3 | Петропавл |
* оның ішінде Семей облысы | 179,6 | 663 | 3 | 9 | Семей |
* оның ішінде Орал облысы | 151,2 | 492 | 1 | 1 | Орал |
* оның ішінде Целиноград облысы | 155,1 | 895 | 7 | 14 | Целиноград |
* оның ішінде Шымкент облысы | 120,6 | 1003 | 5 | 6 | Шымкент |
Грузин КСР | 69,7 | 4548 | 45 | 54 | Тбилиси |
* оның ішінде Абхаз АКСР | 8,6 | 462 | 6 | 2 | Сухум |
* оның ішінде Аджар АКСР | 3,0 | 294 | 2 | 4 | Батуми |
* оның ішінде Оңтүстік Осетин АО | 3,9 | 102 | Цхинвал | ||
Әзірбайжан КСР | 86,6 | 4660 | 45 | 116 | Баку |
* оның ішінде Нахшыван АКСР | 5,5 | 182 | 3 | 3 | Нахшыван |
* оның ішінде Таулы Қарабақ АО | 4,4 | 146 | Степанакерт | ||
Литва КСР | 65,2 | 2986 | 91 | 23 | Вильнюс |
Молдован КСР | 33,7 | 3368 | 20 | 29 | Кишинев |
Латвия КСР | 63,7 | 2262 | 54 | 35 | Рига |
Қырғыз КСР | 198,5 | 2652 | 15 | 32 | Фрунзе |
Тәжік КСР | 143,1 | 2579 | 17 | 30 | Душанбе |
* оның ішінде Таулы Бадахшан АО | 63,7 | 91 | Хороғ | ||
Армян КСР | 29,8 | 2194 | 23 | 27 | Ереван |
Түрікмен КСР | 488,1 | 1914 | 14 | 64 | Ашхабад |
Эстон КСР | 45,1 | 1285 | 33 | 24 | Таллин |
КСРО | 22 402,2 | 231 868 | 1832 | 3418 | Мәскеу |
бірлік | жері, мың км² | тұрғыны, мың адам | қала саны | кент саны | әкім. орт. |
---|---|---|---|---|---|
РКФСР (егжей-тегжей) | 17 075,4 | 147 386 | 932 | 1786 | Мәскеу |
Украин КСР (егжей-тегжей) | 601,0 | 51 704 | 370 | 829 | Киев |
Белорус КСР | 207,6 | 10 200 | 74 | 126 | Минск |
* оның ішінде Брест облысы | 32,3 | 1458 | 12 | 17 | Брест |
* оның ішінде Витебск облысы | 40,1 | 1413 | 15 | 26 | Витебск |
* оның ішінде Гомел облысы | 40,4 | 1674 | 10 | 24 | Гомел |
* оның ішінде Гродно облысы | 25,0 | 1171 | 9 | 23 | Гродно |
* оның ішінде Минск облысы | 40,8 | 3199 | 15 | 26 | Минск |
* оның ішінде Могилев облысы | 29,0 | 1285 | 13 | 10 | Могилев |
Өзбек КСР | 447,4 | 19 906 | 37 | 78 | Ташкент |
* оның ішінде Әндіжан облысы | 8,9 | 1728 | 3 | 8 | Әндіжан |
* оның ішінде Бұхара облысы | 143,2 | 1141 | 3 | 7 | Бұхара |
* оның ішінде Қашқадария облысы | 28,4 | 1594 | 2 | 4 | Қаршы |
* оның ішінде Наманған облысы | 1475 | Наманған | |||
* оның ішінде Самарқан облысы | 2778 | Самарқан | |||
* оның ішінде Сұрқандария облысы | 20,8 | 1255 | 2 | 7 | Термез |
* оның ішінде Сырдария облысы | 23,1 | 1316 | 3 | 6 | Гүлістан |
* оның ішінде Ташкент облысы | 15,6 | 4236 | 8 | 17 | Ташкент |
* оның ішінде Ферғана облысы | 10,3 | 2153 | 4 | 11 | Ферғана |
* оның ішінде Хорезм облысы | 4,5 | 1016 | 2 | 1 | Үргеніш |
* оның ішінде Қарақалпақ АКСР | 165,6 | 1214 | 8 | 7 | Нүкіс |
Қазақ КСР | 2717,3 | 16 538 | 62 | 165 | Алматы |
* оның ішінде Ақтөбе облысы | 299,8 | 738 | 4 | 7 | Ақтөбе |
* оның ішінде Алматы облысы | 223,2 | 2110 | 7 | 18 | Алматы |
* оның ішінде Шығыс Қазақстан облысы | 97,3 | 934 | 6 | 14 | Өскемен |
* оның ішінде Гурьев облысы | 278,6 | 755 | 3 | 19 | Гурьев |
* оның ішінде Жамбыл облысы | 144,6 | 1050 | 3 | 11 | Жамбыл |
* оның ішінде Жезқазған облысы | 496 | Жезқазған | |||
* оның ішінде Қарағанды облысы | 1352 | 10 | 33 | Қарағанды | |
* оның ішінде Қызылорда облысы | 220,5 | 651 | 3 | 7 | Қызылорда |
* оның ішінде Көкшетау облысы | 78,1 | 664 | 4 | 6 | Көкшетау |
* оның ішінде Қостанай облысы | 195,9 | 1221 | 4 | 10 | Қостанай |
* оның ішінде Павлодар облысы | 127,5 | 944 | 3 | 9 | Павлодар |
* оның ішінде Солтүстік Қазақстан облысы | 44,3 | 600 | 1 | 3 | Петропавл |
* оның ішінде Семей облысы | 179,6 | 838 | 3 | 9 | Семей |
* оның ішінде Талдықорған облысы | 721 | Талдықорған | |||
* оның ішінде Орал облысы | 151,2 | 631 | 1 | 1 | Орал |
* оның ішінде Целиноград облысы | 155,1 | 1002 | 7 | 14 | Целиноград |
* оның ішінде Шымкент облысы | 120,6 | 1831 | 5 | 6 | Шымкент |
Грузин КСР | 69,7 | 5449 | 45 | 54 | Тбилиси |
* оның ішінде Абхаз АКСР | 8,6 | 537 | 6 | 2 | Сухум |
* оның ішінде Аджар АКСР | 3,0 | 393 | 2 | 4 | Батуми |
* оның ішінде Оңтүстік Осетин АО | 3,9 | 99 | Цхинвал | ||
Әзірбайжан КСР | 86,6 | 7029 | 45 | 116 | Баку |
* оның ішінде Нахшыван АКСР | 5,5 | 295 | 3 | 3 | Нахшыван |
* оның ішінде Таулы Қарабақ АО | 4,4 | 188 | Степанакерт | ||
Литва КСР | 65,2 | 3690 | 91 | 23 | Вильнюс |
Молдован КСР | 33,7 | 4341 | 20 | 29 | Кишинев |
Латвия КСР | 63,7 | 2681 | 54 | 35 | Рига |
Қырғыз КСР | 198,5 | 4291 | 15 | 32 | Фрунзе |
* оның ішінде Ыстықкөл облысы | 665 | Ыстықкөл | |||
* оның ішінде Ош облысы | 2010 | Ош | |||
Тәжік КСР | 143,1 | 5112 | 17 | 30 | Душанбе |
* оның ішінде Ленинабад облысы | 1559 | Ленинабад | |||
* оның ішінде Хатлон облысы | 1703 | Күләб | |||
* оның ішінде Таулы Бадахшан АО | 63,7 | 161 | Хороғ | ||
Армян КСР | 29,8 | 3283 | 23 | 27 | Ереван |
Түрікмен КСР | 488,1 | 3534 | 14 | 64 | Ашхабад |
* оның ішінде Мары облысы | 815 | Мары | |||
* оның ішінде Ташауыз облысы | 699 | Ташауыз | |||
* оның ішінде Шаржау облысы | 735 | Чаржау | |||
Эстон КСР | 45,1 | 1573 | 33 | 24 | Таллин |
КСРО | 22 402,2 | 286 717 | 1832 | 3418 | Мәскеу |
1991 жылы 24 мамырда РКФСР Конституциясына Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикалардың атаулары бойынша түзетулер қабылданды - олардан «автономды» деген сөз алынып «РСФСР құрамында» қосылды[3].
1977 жылғы КСРО Конституциясына сәйкес одақтас республикалар үшін сецессия құқығына қарамастан, бұл құрылымдар Ресейден шыға алмады, өйткені олардың РКФСР орналасқан жері тікелей көрсетілген, конституциясы одан шығуға құқық бермеген. Алайда олар ТМО кіруге дайындалып жатты. РСФСР барлық республикалары егемендік, ал кейбіреулері - тәуелсіздік жариялады.
1991 жылы 20 қаңтарда Қырым облысында КСРО тарихындағы алғашқы плебисцит — Қырым АКСР қалпына келтіру мәселесі бойынша референдум өтті.
Қалалық және аудандық референдум комиссияларының ұсынылған хаттамалары негізінде облыстық (орталық) комиссия дауыс беруге қатысқан азаматтар саны 1 441 019 адамды құрады, бұл тізімге енгізілгендердің 81,37% құрайды. КСРО-ның субъектісі және Одақтық келісімге қатысушы ретінде Қырым Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын қалпына келтіру үшін берілген дауыстар саны 1 343 855 немесе қатысқандардың 93,26% құрады.
1991 жылы 12 ақпанда Украин КСР Жоғарғы Кеңесі «Қырым Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын қалпына келтіру туралы» Заң қабылдады. Осы заңға сәйкес, Қырым АКСР аумағында халық депутаттарының Қырым облыстық кеңесі уақытша (Қырым АКСР Конституциясы қабылданғанға дейін және мемлекеттік биліктің конституциялық органдары құрылғанға дейін) мемлекеттік биліктің жоғарғы органы болып танылды. 1991 жылы 22 наурызда Халық депутаттарының Қырым облыстық кеңесі Қырым Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі болып өзгертілді және оған Қырым Конституциясын әзірлеу тапсырылды. 4 айдан кейін, 19 маусымда, қалпына келтірілген автономияның қалпына келуі жайлы 1978 жылғы Украин КСР Конституциясы енгізілді.
1991 жылы 6 қыркүйекте КСРО Конституциясында қарастырылмаған КСРО Мемлекеттік Кеңесі Латвия, Литва және Эстонияның тәуелсіздігін мойындады. Бұл ретте КСРО 1990 жылғы 3 сәуірдегі «Одақтас республиканың КСРО-дан шығуына байланысты мәселелерді шешу тәртібі туралы» заңында белгіленген процедуралар жүргізілмеді.
КСРО құрылғаннан бастап белгілі бір себептермен кейбір аумақтар бір одақтас республикадан екіншісіне берілді.