Катакомба мәдениеті

Катакомба мәдениеті^[1] (латынша Catacomba – жер астындағы қабір) – Еуразия құрлығының орталығындағы қола дәуірінің ғұрыптық құрылыстарының археологиядағы атауы (біздің заманымыздан бұрын 2-мыңжылдықтың 1-ші жартысы мен 3-ші ширегі).

• Қара теңіз бен Кавказдың солт-ндегі далалық өлкелерде тараған. Ескерткіштер батыста Днепр, шығыста Орта Еділ өзенінің, солт-те Курск мен Елец қалалары мен оңтүстікте Қырым өлкесі аралығын қамтиды. Алғаш рет В.А. Городцов 20 ғ-дың басында Солтүстік Донец өзеніалқабында ашты. Кейін Б.А. Латынин, А.П. Круглов, Попова, С.Н. Братченко және тағы басқа жаңа деректер негізінде біршама толықтырулар енгізіп, жалпы сипаттамаларын жасады. Деректердің басым көпшілігі әр аймаққа кеңінен тараған зираттардан алынды. Мәдениеттің атының өзі жерлеу ескерткіштерінің ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан. Катакомба жер асты қабірі ұғымын береді. Мұндағы кішігірім шұңқыр қабірлердің бүйірінде ақым тәріздес бөлек жерлеу бөлмесі, яғни катакомба жасалып, мүрделер соның ішіне қойылған. Негізінен, онда мүрдені бүрістіріп жерлеу тәсілі тән.
• Ал қоныстар аз зерттелген. Камышин қаласы мен Луганск төңірегінен, сондай-ақ, Дон өзені бойынан ашылған қоныстардан құнды деректер алынды. Оңтүстік өлкелердегі тайпалар қамыстан тоқып, сырты балшықпен сыланған үйлерді мекендесе, солтүстікпен шығыста ағаш шатырлы жеркепе түріндегі баспаналар тараған. Қоладан құйылған жапырақ пішіндес пышақтар, тесікті балталар, біз бен іздер түрлі әшекейлер заттық мәдениеттің ерекше белгілеріне жатады. Сонымен қатар, тұрғындар өмірінде шақпақтастан жасалған жебе мен найза ұштары, пышақтар мен қырғыштар, тесікті балталар сияқты тас құралдар әлі де болса көбірек орын алады. Тас балталар, тағы басқа құралдар ерекшеліктері бойынша СолтүстікКавказ мәдениетіне жақын. Қыш ыдыстары әр түрлі. Сипаттамасы жағынан Көнешұңқыр мәдениетінің қышынан мүлдем оқшауланып тұрады. Бүйірі шығыңқы, мойны жіңішкелеу көзелер кеңірек қолданылған. Үшкір құралдармен басылған оюлар, негізінен, үшбұрыштар, шеңберлер, спиральдар. Отырықшы тайпалардың негізгі кәсіптері егін, мал шаруашылығы болған.
• Жерді шағын тас кетпендермен өңдеген. Оңтүстікте қойды, солтүстікте сиырды көбірек өсірген. Барлық өңірде де балық аулау мен аңшылық дамыған. Ескерткіштердің таралу аумағы өте үлкен болғандықтан, оларға түрлі дәрежедегі аймақтық өзгешеліктер тән. Осы орайда ғалымдар жекелеген аймақтық мәдениеттерден тұратын үлкен катакомба мәдени қауымдастығы деген атауды ұстанады. Мысалы, Донецк алқабында тараған нұсқасын осы қауымдастыққа кіретін жеке Донецк мәдениеті ретінде қарастырады. Катакомба мәдениетінің шығу тегі күрделі мәселелер қатарында саналады. Зерттеушілердің пікірінше, оның іргетасын қалауға өзінің алдындағы Көнешұңқыр мәдениетінің тайпалары қатысқанымен, сырттан келген ықпалдардың әсері үлкен болған. Соның ішінде, Солтүстік Кавказ тарапынан келген тайпалардың қомақты мәдени әсері бар. Қыш ыдыстың қалыптасуында Орталық және Шығыс Еуропа көне мәдениеттерінің ықпалдары көрінеді. Тіпті катакомбалап жерлеу ғұрпының өзі жергілікті мәдени дәстүрге жатпайды, бұл Жерорта теңізі маңынан келген болуы мүмкін.

Дереккөздер:

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том