Құтадғу білік

«Құтадғу білік» (Құтты білік) — Жүсіп Баласағұни (Баласағұн) шығарған дидактикалық поэма.

Бұл көне түркі тілінде жазылған, түркі тектес халықтардың ортақ қазынасы.

Көптеген зерттеушілер бұл поэманы саясат, мемлекет басқару, әскери іс жөніндегі философиялық трактат деп жүр. Шындығында да, бұл жалаң әдеби дүние емес. Бұл бүтін бір тарихи кезеңнің мінез құлқын бойына сіңірген, қоғамдық саяси, әлеуметтік бітімі қанық, моральдық этикалық, рухани қазынамыздың негізі, арқау боларлық дүние. Ондағы бүгінгі тілімізге, ой толғамымызға төркіндес, етене жақын орамдарды көргенде, қазақ әдебиетінің солармен тікелей сабақтаса жалғасқан дидактикалық поэзия мен шешендік сөздердің, билердің орағытып, ой тастайтын кең тынысты толғамдарының дәстүрлі бірлігі «мен мұндалап» тұрады. Жүсіп Баласағұнның мемлекетті басқару қағидалары мен принциптерін, елге билік жүргізудің ережелері мен тәртібін, қоғам мүшелерінің мінез-құлық және әдеп-ғұрып нормаларын жыр еткен этикалық-дидактикалық мазмұндағы көркем туындысы.

Жүсіп Баласағұни «Құтты білікті» 1069—1070 жж. Баласағұн қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында аяқтаған. Қоғамдық әлеуметтік мәні терең, халықтың моральдық этикалық бағдарламасы іспеттес бұл еңбегін Қарахан мемлекетінің сол кездегі билеушісі Табғаш Арслан хан Боғратегінге тарту еткен. Түркі халықтарының тарихында бұл кезең исламның ресми қабылдауымен ерекшеленеді. ^[1] Құтадғу Біліг ^[2]– Жүсіп Баласағұнидың еңбегі. Түркия ғалымдары 1942–43 ж. «Құтадғу Білігтің» үш нұсқасын да Стамбұлдан үш томдық кітап етіп шығарды. Дастанды зерттеу ісіне, әсіресе, түркі ғалымдары Р.Р.Арат, М.Ф.Кепрюлд және А.Дильгар, т.б. көп еңбек сіңірді. «Құтадғу Біліг» дастаны орта ғ-ларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған.

Aудармашылар

Оны Қ.Каримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (Пекин, 1984) тәржіма жасады. Қарахан әулеті билік жүргізген дәуірде ұлан-ғайыр өлкені алып жатқан осы мемлекеттің басқару тәртібін белгілейтін ережелер, сондай-ақ қоғам мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін айқындайтын тиісті заңдар жоқ еді.

Дастан

Міне, елдегі осы олқылықтың орнын толтыру мақсатымен Баласағұн өзінің «Құтадғу Біліг» дастанын жазды. Демек, дастан белгілі бір мағынада елдегі Ата Заң (Конституция) қызметін атқарған. Баласағұн дастанда патшалар мен уәзірлердің, хан сарайы қызметкерлері мен елшілердің, әскербасылар мен нөкерлердің, тәуіптер мен аспаздардың, диқандар мен малшылардың, т.б. қоғам мүшелерінің мінез-құлқы, білім дәрежесі, ақыл-парасаты, құқықтары мен міндеттері қандай болу керектігін жеке-жеке баяндап шығады. Дастанда елдегі барлық лауазым, кәсіп иелеріне қойылатын моральдық-этик. талаптар сипатталып көрсетілген.

Дастанның идеясы

Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы. Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған. Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық-әлеум. рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Ордгүрміш бейнесі арқылы әңгіме болады. Баласағұнның «Құтадғу Білігінде» өмір мәні пайымдалып, жалпыадамзаттық рухани байлықтар – мұрат, дін, этика, өнер және даналықтың мәні сараланған.

Туындысынан үзінді

Аса Мейірімді, ерекше Рахымды Аллаһтың атымен бастаймын!

Әзіз уа ұлы Аллаһтың құдіреттілігі айтылады
Аллаһ атымен бастадым сөз әлібін,
Жарылқаған, жаратқан бір тәңірім!
Шексіз құрмет, шүкірлік[1] мың да бір,
Ол мәңгілік, Хаққа[2] лайық кіл қадір.

Жаратты Ол: жасыл көк, ай, күн, түнді,
Қара жер, ел, заман, уақыт, бұл күнді.
Қалады да, жаратты бар болмысты,
«Бол!» - деді де, бірден бәрін болғызды.

Жаралғанның бәрі мұңлық, мұңы көп,
Ием ғана, Жалғыз, шері, мұңы жоқ.
Ай, ерікті, Күшті, Мұңсыз құдайым,
Бұл есімдер Саған ғана лайық!

Ұлылық Сен, серігі жоқ Жалғызсың,
Жаратушым, жоқ Өзіңмен түсер тең!
Саған өзге кіріге алмас Дарасың,
Әуелгі де соңғы да Өзің, Сарасың.

Күмәнсіз, Хақ, Мәңгілік Сен, Бір ғана,
Санақтан тыс, қатынассыз бір Дара.
Іш пен тысты бірдей білген Асылсың,
Көзден - жырақ, көңіліме жақынсың.

Жараттың Сен кішісін де, ірісін,
Өтер бәрі, Өзің мәңгі Тірісің.
Жаралғанға түгел танық Жаратқан,
Қос дүниені анық қолға қаратқан.

Жасыл көкті безендірдің жұлдызбен,
Қара түнді жарық еттің күндізбен.
Қанша ұшқан, жүрген, жүзген, інде өскен,
Ішіп-жемі Сенен болып күн кешкен.

Көк үсті мен жер қойнының арасы,
Мұқтаж Саған, жоқ өзгеше шарасы.
Хаққа бүтін сенсең, тілді табындыр,
Көңілің сенсе ақылыңды бағындыр!

Мұңсыз Ием! Мен бір мұңлық құлыңмын,
Күнәмді кеш мейіріміңе жылындыр.
Сыйындым мен, Сенде үміт, сенім де,
Өзің қолда мұңға батқан жерімде!

Аллаһтың Елшісі туралы айтылады, оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын.

Рахымды Ием пайғамбарын жіберді,
Кісі ізгісі, ел сарасы жігерлі.
Түнек түнде шамы болды халықтың,
Саған, жұртқа нұрын шашты ол жарықтың!

Ол Аллаһтың жаршысы, ерім, білгейсің,
Сен содан соң, тура жолға кіргенсің.
Ата-анадан жетім қалып келді ол,
Үмбетіне тілек тілеп, берді жол!

Күндіз жемей, көр, түнімен жатпады,
Сені жақтап, қолдамады басқаны.
Сені тілеп, бейнет шекті күні-түн,
Салауат айт[3], мақта, ақта үмітін!

Елге деген рахымы ол құдайдың,
Қылығы хош, құлқы түзу, шырайлы.
Көркем мінез, ақылды, аппақ пейілді,
Жаны жомарт, қолы ашық, мейірлі.

Пейіл бұрдым енді оның жолына,
Сүйдім сөзін, сендім ділі оңына.
Ия иләһім[4], қорғап менің көңілімді,
Қияметте пайғамбармен бір еткін!

Қияметте көрсет толық жүзіңді,
Рақым етіп, Раббым, өткіз өзімді!

Төрт сахабаның ерекшеліктері туралы

Төрт серігі бар еді оның сенетін,
Әрбір істе бірге қолдап еретін.
Бәрінен де Атық[5] ұлы, ірі де,
Хаққа түзу көңілі де, ділі де!

Тәрк қылды мал, жан-тәнін, жүдеді,
Тек пайғамбар сүйінішін тіледі.
Сонсоң, Фаруқ[6] еді кісі сарасы,
Тіл-ділі сай, халықтың ең данасы.

Діннің көркі, жәрдемші еді асқан ол,
Шариғатты халыққа кең ашқан сол[7].      
Үшіншісі, Оспан - жомарт, ақылды,
Тандаулы ер, сақи, кең-мол, асыл-ды.

Әли - сонсоң, жігерлі, мәрт, ер-ді,
Жүректі, отты, ақыл-ойы кемел-ді.
Қолы ашық, сара-таза жүрегі,
Білімді, есті, даңқты әрі ірі еді.

Бұлар діннің, шариғаттың жаршысы,
Тартқызды азап кәпір, дінсіз қылығы.
Бұл төртеуі төрт тұғырдай мен үшін,
Түзілсе олар, болар тірлік, келісім.

Дереккөздер

1. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
2. “Қазақ Энциклопедиясы”

Сыртқы сілтемелер

• Құтты білік кітабы