Ұйғыр әліпбиі

Ұйғыр әліпбиі — ұйғыр тілінің жазылуы. Бүгінгі таңда ұйғыр араб әліпбиі Шыңжаңдағы ұйғырлар үшін қолданылатын ресми жазу жүйесі болса, ұйғыр латын және ұйғыр кирилл әліпбиі сияқты басқа жазулар Қытайдан тыс жерлерде, әсіресе Орталық Азияда әлі де қолданылады.^[1]

Тарихы

Нийдегі (Минфэн) ескерткіш, қытай және латынша ұйғыр тілінде жазылған

Үш әліпбиі бар балалар кестесі

Ұлы даланың көшпелі халықтарының 200 жыл бойына негізгі жазуы біздің дәуіріміздің VI ғасырында ойлап табылған түркі руналары болды, бірақ түріктер тез арада үстемдік жағдайын жоғалтып, оның ішінде Түрік қағанатының мәдени мұрасы, оның ішінде оның жазуы да жартылай жойылды. Шамамен VIII ғасырда бірнеше соғыстарда жеңіске жетіп, Ұлы Даладағы жетекші орынды – Ұйғыр қағанатын құрған түріктермен туыстас ұйғырлар басып алды. Жаңа мемлекет жазуды қажет етті, бірақ түркі руналары енді бұл үшін жарамсыз болды. Түріктер мен ұйғырлардың арасында бір жазу жүйесін қолдануға мүмкіндік бермейтін күрделі тілдік айырмашылықтар болды, ал түркі руналары туралы білім жартылай жойылды, олар басқа да көптеген көшпелі халықтар үшін жазба жасаудың үлгісіне айналған өзіндік жазу жүйесін жасады.

Ұйғыр (немесе ескі ұйғыр) жазуының негізін қалаушы-үшінші Ұйғыр қағанатының бірінші қағаны Моян-Чур қаған, ол жазудың негізі ретінде соғды жазуын таңдады, оның емлесін өзгерту арқылы (оңнан солға, жоғарыдан төменге) және соғды әріптерін ұйғыр дыбыстарын жазуға бейімдеді. VIII-XIII ғасырларда Орта Азиядағы түркі тілдес тайпалар арасында көне ұйғыр жазуы кеңінен тарады, ал моңғолдардың жаулап алуларының басталуымен моңғолдар мен манчжурлар көне ұйғыр жазуын өз тілдеріне аздап бейімдеп қолдана бастады. Ал ұйғырлардың өздеріне келсек, ескі ұйғыр жазуын XIII ғасырда исламмен бірге келген шағатай араб әліпбиі біртіндеп ығыстырып алмастырды. Буддизмді ұстанатын сары ұйғырлар XIX ғасырдың екінші жартысына дейін ескі ұйғыр жазуын қолданып, Қытай өкіметі ұйымдастырған геноцид нәтижесінде үлкен шығынға ұшырап, жаулап алушылардың мәдениетін ішінара қабылдады, бірақ ескі ұйғыр жазуы осы күнге дейін моңғол және маньчжур нұсқаларында қолданылуда.^[2]

Ұйғыр әліпбиі

Қазіргі уақытта әдеби ұйғыр тілі ресми түрде екі графикалық жүйенің көмегімен жазылады: Қытайдағы Шығыс Түркістан немесе Шыңжаң (Араб графикалық негізіндегі жазу) және Орталық Азия (бұрынғы КСРО-да). КСРО – да жазу 1930 жылға дейін араб, 1930-1946 жылдары латын, 1947 жылдан бастап кириллица графикасы негізінде жүргізілді. 1965-1982 жылдар аралығында ҚХР – да латын әліпбиі, Қытай пиньинь транскрипциялық жүйесі негізінде қолданылды.

Бүгінгі күні ұйғырша жазу үшін латын әліпбиінің кем дегенде тағы екі түрі қолданылады: ұйғыр латын әліпбиі – «Ұйғыр латын жазуы» (ULY), Шыңжаң университетінде дидактикалық мақсатта жасалған көмекші әліпби (соңында 2000 жылы қарашада қабылданған). Бұл әліпби интернетте және батыс басылымдарында барған сайын танымал болып келеді, екіншіден, yeni yezik-тің әртүрлі модификациялары, соның ішінде түрік латын әліпбиіне негізделген.

Қазіргі араб негізіндегі ұйғыр әліпбиіне тән қасиет – дауысты дыбыстардың жүйелі түрде берілуі (араб жазуының басқа түрлерінен айырмашылығы, мұнда дауысты дыбыстар жазбада түсіріледі немесе matres lectionis әдісі арқылы беріледі).^[3]

Uyghur Yëngi Yëziqi (Жаңа ұйғыр әліпбиі) немесе Uyƣur Yengi Yeziⱪi (ұйғ. يېڭى يېزىقى, ) — 1965-1982 жылдары ұйғыр тілін жазу үшін, негізінен Қытайда тұратын ұйғырлар үшін қолданылған латын әліпбиі.^[4]

Ұйғыр кирилл әліпбиі

A a

Ә ә

Б б

В в

Г г

Ғ ғ

Д д

Е е

Ж ж

Җ җ

З з

И и

Й й

К к

Қ қ

Л л

М м

Н н

Ң ң

О о

Ө ө

П п

Р р

С с

Т т

У у

Ү ү

Ф ф

Х х

Һ һ

Ц ц

Ч ч

Ш ш

Щ щ

Ъ ъ

Ы ы

Ь ь

Э э

Ю ю

Я я

Ұйғыр латын әліпбиі (ULY)

A a

B b

Ch ch

D d

E e

Ё ё

F f

G g

Gh gh

H h

I i

J j

K k

L l

M m

N n

Ng ng

O o

Ö ö

P p

Q q

R r

S s

Sh sh

T t

U u

Ü ü

W w

X x

Y y

Z z

Zh zh

Қытайдағы қазіргі ұйғыр әліпбиі

ئا

ئه

ب

پ

ت

ج

چ

خ

د

ر

ز

ژ

س

ش

غ

ف

ق

ك

گ

ڭ

ل

م

ن

ۋ

ئو

ئۇ

ئۆ

ئۈ

ه

ئې

ئى

ي

Дереккөздер

1. уйгурские алфавиты https://www.wikiru.wiki/blog/en/Uyghur_alphabets Мұрағатталған 11 шілденің 2022 жылы.
2. Мать степной письменности. https://zen.yandex.ru/media/id/5cfb75a97e0d5200ae512d4a/mat-stepnoi-pismennosti-5f703cefdf292d11096bd21c
3. УЙГУРСКИЙ АЛФАВИТ https://tilachar.ru/ru/alphabet
4. Новый уйгурский алфавит https://kartaslov.ru/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0-%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B9/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B9+%D1%83%D0%B9%D0%B3%D1%83%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%B0%D0%BB%D1%84%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82