លង្កាសុខា

លង្កាសុខាគឺជា​នគរសាសនា​ហិណ្ឌូ​បុរាណ​ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ ​ឧបទ្វីប​ម៉ាឡេ ។ [១] [២] ឈ្មោះជាភាសា ​សំស្ក្រឹត ​; វាត្រូវបានគេគិតថាជាការរួមបញ្ចូលគ្នានៃ លង្កា មានន័យថា "ទឹកដីដ៏រុងរឿង" - សុខា មានន័យថា "សុភមង្គល" ។ ព្រះរាជាណាចក្រ រួមជាមួយនឹង កាដាក់ចាស់គឺស្ថិតក្នុងចំណោមនគរដំបូងបំផុតដែលបានបង្កើតឡើងនៅលើឧបទ្វីបម៉ាឡេ។ ទីតាំងពិតប្រាកដនៃរាជាណាចក្រនេះគឺមានការជជែកវែកញែកខ្លះៗ ប៉ុន្តែការរកឃើញខាងបុរាណវត្ថុនៅ យះរាង ជិត ប៉ាតានី ប្រទេសថៃ បង្ហាញពីទីតាំងដែលទំនង ​ត្រូវ​បាន​បង្កើត​ឡើង​នៅ ​សតវត្ស​ទី 1 ប្រហែល​នៅ​ចន្លោះ​ឆ្នាំ 80 និង 100 នៃ​គ.ស. [៣]

កំណត់ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្រ

[កែប្រែ]

ការពិពណ៌នាដំបូងបំផុត និងលម្អិតបំផុតនៃនគរបានមកពីកំណត់ត្រារបស់ រាជវង្ស លាងរបស់ចិន (502-557) លាងស៊ូ ដែលសំដៅទៅលើនគរ "Lang-Ya-Xiu" ( ចិន: 狼牙脩 , ចិនកណ្តាល ៖ lɑŋ ŋˠa sɨu) កំណត់ត្រាបានរៀបរាប់ថា នគរត្រូវបានបង្កើតឡើងជាង 400 ឆ្នាំមុន [៤] ដែលធ្វើឱ្យការបង្កើតឡើងរបស់វាទំនងជាពេលខ្លះនៅចុងសតវត្សទី 1 ឬដើមសតវត្សទី 2 ។ យោងតាម លាងស៊ូ "Lang-ya-xiu" ឬ លង្កាសុខា គឺធ្វើដំណើរ 30 ថ្ងៃពីខាងកើតទៅខាងលិច និង 20ថ្ងៃ ពីខាងជើងទៅខាងត្បូង ចម្ងាយ 24,000 លី ពី ទីក្រុងក្វាងចូវ ។ វារៀបរាប់ថា Aloeswood ( Aquilaria ) និង camphor មានច្រើននៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ ហើយរាជធានីរបស់វាត្រូវបានពិពណ៌នាថាត្រូវបានហ៊ុំព័ទ្ធដោយជញ្ជាំងដើម្បីបង្កើតជាទីក្រុងដែលមានទ្វារទ្វេ ប៉ម និងព្រះពន្លា។ ទាំងបុរសទាំងស្ត្រីនៅ លង្កាសុខា ស្លៀក សារុង ដោយលែងខ្លួនទទេ ទោះបីជាស្តេច និងមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់បានគ្របស្មារបស់ពួកគេដោយក្រណាត់ ហើយពាក់ក្រវិលមាស និងខ្សែក្រវាត់ខ្សែក្រវាត់មាសក៏ដោយ ស្ត្រី​ដែល​មាន​ឋានៈ​ខ្ពង់ខ្ពស់​រុំ​ខ្លួន​ដោយ​ក្រណាត់ ហើយ​ពាក់​ក្រវាត់​គ្រឿងអលង្ការ។ [៤] វាផ្តល់ព័ត៌មានបន្ថែមអំពីស្តេចមួយចំនួនរបស់វា ហើយថែមទាំងរៀបរាប់អំពីដំណើររឿងបន្តបន្ទាប់ទៀត៖

ព័ត៌មានលម្អិតពីរូបភាពនៃការផ្តល់ជូនតាមកាលកំណត់ត្រារបស់ លាង បង្ហាញពីអ្នកតំណាងមកពី លង្កាសុខា ជាមួយនឹងការពិពណ៌នាអំពីនគរ។ ច្បាប់ចម្លងនៃរាជវង្សសុងនៃគំនូររាជវង្ស លាង ចុះកាលបរិច្ឆេទ 526-539
When the king goes forth he rides upon an elephant. He is accompanied by banners, fly-whisks, flags and drums and he is shaded with a white parasol. The soldiers of his guard are well-appointed. The inhabitants of the country say that their state was founded more than four hundred years ago. Subsequently the descendants became weaker, but in the king's household there was a man of virtue to whom the populace turned. When the king heard of this he imprisoned this man, but his chains snapped unaccountably. The king took him for a supernatural being and, not daring to injure him, exiled him from the country, whereupon he fled to India. The king of India gave him his eldest daughter in marriage. Not long afterwards, when the king of Lang-ya died, the chief ministers welcomed back the exile and made him king.
—Liangshu, translation by Paul Wheatley[៥][៦]

ស្ដេច​អង្គ​នេះ​បាន​សោយ​រាជ្យ​អស់​រយៈពេល​ជាង ២០​ឆ្នាំ។ ព្រះអង្គត្រូវបានស្នងរាជ្យបន្តដោយព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះអង្គគឺព្រះបាទ ភគទត្ត ដែលបានបញ្ជូនបេសកកម្មទូតលើកដំបូងទៅកាន់ប្រទេសចិននៅឆ្នាំ 515។ [៧] [៨] អ្នកតំណាងបន្ថែមទៀតត្រូវបានបញ្ជូននៅឆ្នាំ 523, 531 និង 568។ [៩]

ប្រតិចារិក នៃឈ្មោះនគរនៅក្នុងកំណត់ត្រាចិនបានផ្លាស់ប្តូរតាមពេលវេលា។ នៅចុងសតវត្សទី៧ ព្រះសង្ឃ Yi Jing បាននិយាយអំពីការជួបជាមួយព្រះសង្ឃចិនបីអង្គ ដែលគង់នៅក្នុងកន្លែងមួយឈ្មោះថា Lang-jia-shu (郎伽戍)។ [៧]

កិច្ចកា រាជវង្សសុង មួយ Zhu fan zhi (បោះពុម្ពក្នុងឆ្នាំ 1225) ផ្តល់នូវការពិពណ៌នាអំពីប្រទេស Ling-ya-si-jia (凌牙斯加) ។ វា​រៀបរាប់​ថា ប្រជាជន​វា​កាត់សក់ ​រុំ​ខ្លួន​ដោយ​ក្រណាត់ ផលិតផល​របស់​វា​រួមមាន ភ្លុក​ដំរី ស្នែង​រមាស ប្រភេទ​ឈើ និង​កំបោរ ហើយ​ឈ្មួញ​រកស៊ី​លក់​ស្រា អង្ករ សូត្រ និង​ប៉សឺឡែន​។ វាក៏និយាយផងដែរថាប្រទេសនេះបានគោរពដល់ប្រទេសមួយដែលមានឈ្មោះថា Sanfoqi ដែលជាធម្មតាត្រូវបានបកស្រាយថាជា ស្រីវិជ័យ។ [១០] [១១]

លង្កាសុខា ត្រូវបានគេស្គាល់ថាជា "Long-ya-xi-jiao" (龍牙犀角) នៅ Daoyi Zhilüe ពី រាជវង្ស Yuan (1279-1368); [១២] និង "Lang-xi-jia" (狼西加) ក្នុងកំឡុង រាជវង្ស មីង (1368-1644) ដូចដែលបានសម្គាល់នៅក្នុង ផែនទី 1621 Mao Kun របស់ឧត្តមនាវីឯក Zheng He ។ [១៣] Daoyi Zhilüe រៀបរាប់ថា ជនជាតិដើមនៅ លង្កាសុខា ផលិតអំបិលពីទឹកសមុទ្រ និងស្រាអង្ករដែលមានជាតិ ferment ហើយបានផលិត សំបក ស្នែង ឈើក្រអូបក្រហម ទឹកឃ្មុំ និងខ្លឹមចន្ទ។ [១៤] ប្រជាជនពាក់កប្បាសពីប្រទេស ហ្វីលីពីន និងក្រណាត់ពីប្រទេសឥណ្ឌា និងប្រភពក្នុងស្រុក។ [១៥]

"លង្កាសុខា" ត្រូវបានលើកឡើងនៅក្នុងអត្ថបទ ម៉ាឡេ Hikayat Merong Mahawangsa ហើយវាត្រូវបានគេសំដៅថាជា "លង្កាសុខា" នៅក្នុងកំណាព្យ ជ្វា Nagarakretagama ។ [១] ប្រភព តាមីល ដាក់ឈ្មោះថា "Ilangasoka" ជាការសញ្ជ័យរបស់ រាជេន្ទ្រាចុលា នៅក្នុងបេសកកម្មរបស់គាត់ប្រឆាំងនឹងចក្រភព ស្រីវិជ័យ ។ វា​ត្រូវ​បាន​គេ​ពណ៌នា​ថា​ជា​រាជាណាចក្រ​មួយ​ដែល​«​មិន​ហ៊ាន​ប្រឈម​មុខ​នឹង​ការ​ប្រយុទ្ធ​ដ៏​ខ្លាំង​ក្លា​»។ ប្រភពថៃមិនបានយោងទៅ លង្កាសុខា ទេប៉ុន្តែ ប៉ាតានី ត្រូវបានគេកំណត់ថាជាទីក្រុងមួយក្នុងចំណោម ទីក្រុង នក្សេត្រទាំងដប់ពីរដែលស្ថិតនៅក្រោមឥទ្ធិពលរបស់ នគរស្រីធម្មរាជក្នុងកាលប្បវត្តិរបស់ថៃ។ [១៦]

គ្រោងនៃប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់ លង្កាសុខា

[កែប្រែ]

គ្រោងសង្ខេបនៃប្រវត្តិសាស្រ្តនៃ លង្កាសុខា អាចត្រូវបានកំណត់ពីកំណត់ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្រដែលមានកំណត់។ នគរនេះត្រូវបានគេគិតថាត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅដើមសតវត្សទី២នៃគ.ស។ បន្ទាប់មកវាបានឆ្លងកាត់រយៈពេលធ្លាក់ចុះដោយសារតែការពង្រីកនៃ នគរភ្នំ នៅដើមសតវត្សទី 3 ។ នៅសតវត្សទី 6 វាបានជួបប្រទះនឹងការរស់ឡើងវិញហើយបានចាប់ផ្តើមបញ្ជូនអ្នកតំណាងទៅប្រទេសចិន។ ព្រះបាទ ភគទត្ត [៧] បង្កើតទំនាក់ទំនងជាលើកដំបូងជាមួយប្រទេសចិននៅឆ្នាំ 515 នៃគ។ នៅសតវត្សទី 8 វាប្រហែលជាស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់អាណាចក្រ ស្រីវិជ័យដែលកំពុងកើនឡើង។ [១៧] នៅឆ្នាំ 1025 វាត្រូវបានវាយប្រហារដោយកងទ័ពរបស់ស្តេច រាជេន្ទ្រាចុលាទី១ នៅក្នុង យុទ្ធនាការរបស់គាត់ប្រឆាំងនឹង ស្រីវិជ័យ ។ នៅសតវត្សទី 12 លង្កាសុខា គឺជាផ្នែកមួយរបស់ស្រីវិជ័យ ។ រាជាណាចក្រ​បាន​ធ្លាក់​ចុះ ហើយ​ការ​បញ្ចប់​ដោយ​របៀប​ណា​នោះ​គឺ​មិន​ច្បាស់​ទេ ដោយ​មាន​ទ្រឹស្ដី​ជា​ច្រើន​ត្រូវ​បាន​គេ​លើក​ឡើង។

Pasai Annals ចុងសតវត្សទី 13 បាននិយាយថា លង្កាសុខា ត្រូវបានបំផ្លាញនៅឆ្នាំ 1370 ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ប្រភពផ្សេងទៀតបានរៀបរាប់ថា លង្កាសុខា នៅតែស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រង និងឥទ្ធិពលនៃ អាណាចក្រស្រីវិជ័យ រហូតដល់សតវត្សទី 14 នៅពេលដែលវាត្រូវបានសញ្ជ័យដោយ ចក្រភព មាចាប៉ាហិត ។ លង្កាសុខាប្រហែលជាត្រូវបានសញ្ជ័យដោយ ប៉ាតានី ខណៈដែលវាឈប់មាននៅសតវត្សទី 15 ។ អ្នកប្រវត្ដិសាស្រ្ដជាច្រើននាក់ប្រកួតប្រជែងរឿងនេះ ហើយជឿថា លង្កាសុខា បានមាននគររហូតដល់ឆ្នាំ 1470 ។ តំបន់នៃរាជាណាចក្រដែលមិនស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងផ្ទាល់របស់ប៉ាតានី ត្រូវបានគេគិតថាបានទទួលយកសាសនាឥស្លាមរួមជាមួយកេដាសនៅឆ្នាំ ១៤៧៤។ [១៨]

ទីតាំង

[កែប្រែ]
ផែនទី Mao Kun ពី Wubei Zhi បង្ហាញ លង្កាសុខា (狼西加) នៅជិតខាងស្តាំខាងលើ ( សងខ្លា ទៅខាងស្តាំរបស់វា និង ទន្លេ Kelantan និង Trengganu នៅខាងឆ្វេង)។

ប្រភពរបស់ចិន និងអារ៉ាប់បានដាក់រាជាណាចក្របុរាណនៅឆ្នេរសមុទ្រខាងកើតនៃឧបទ្វីបម៉ាឡេ។ សៀវភៅថ្មីរបស់ Tang រៀបរាប់ថា លង្កាសុខា មានព្រំប្រទល់ជាប់ ផានផាន ហើយផែនទីនៅក្នុងសន្ធិសញ្ញាយោធា រាជវង្សមីង Wubei Zhi មានទីតាំងនៅភាគខាងត្បូងនៃ សងខ្លា ក្បែរ ទន្លេប៉ាតានី។ [៧] អត្ថបទអារ៉ាប់នៅសតវត្សរ៍ទី 15 ស្រដៀងគ្នានេះដាក់នគររវាង Kelantan និង សងខ្លា ។ ព័ត៌មានផ្ទុយគ្នាតែមួយគត់បានមកពីអត្ថបទម៉ាឡេក្រោយ Hikayat Merong Mahawangsa ដែលបានដាក់វានៅលើឆ្នេរសមុទ្រភាគខាងលិចជាអ្នកកាន់តំណែងមុននៃ កេដាស សម័យទំនើប ទោះបីជាអធិបតេយ្យភាពរបស់វាមានទំនាក់ទំនងជាមួយប៉ាតានីក៏ដោយ។ [១៩] [២០] ប្រភពចិន អារ៉ាប់ និងឥណ្ឌា សុទ្ធតែបានចាត់ទុក កេដាស និង លង្កាសុខា ជាអង្គភាពភូមិសាស្ត្រដាច់ដោយឡែក។ កំណាព្យរបស់ជនជាតិជ្វា Nagarakretagama បានដាក់វានៅភាគខាងជើងនៃ សៃបុរី ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយវាហាក់ដូចជាបង្ហាញថាវាដើមឡើយមានទីតាំងនៅឆ្នេរខាងលិចប៉ុន្តែត្រូវបានផ្ទេរនៅពេលក្រោយទៅខាងកើត។ [៤]

នៅឆ្នាំ 1961 ដោយគិតគូរពីប្រភពផ្សេងៗ អ្នកភូមិសាស្រ្ត និងអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត Paul Wheatley បានសន្និដ្ឋានថា លង្កាសុខា គួរតែមានទីតាំងនៅជិតទីក្រុងទំនើប ប៉ាតានី ។ [២១] បុរាណវិទូ និងជាប្រវត្តិវិទូជនជាតិបារាំង Michel Jacq-Hergoualc'h បានយល់ស្រប ហើយបានស្នើអតីតមាត់ទន្លេ ប៉ាតានីក្បែរ យះរ័ងជាទីតាំងទំនងនៃ លង្កាសុខា។ លោក​ក៏​បាន​ស្នើ​ថា តំបន់​ទាំង​មូល​រវាង ​ប៉ាតានី សៃ​បូរី និង ​យ៉ាឡា អាច​ជា​ផ្នែក​នៃលង្កាសុខា។ [១៣] ការរុករកបុរាណវត្ថុសម័យទំនើបបានរកឃើញប្រាសាទបុរាណនៅជិត យះរ័ង ដែលជាភូមិដប់ប្រាំគីឡូម៉ែត្រភាគខាងត្បូងនៃ ប៉ាតានីដែលប្រហែលជាទីក្រុងដែលបានពិពណ៌នានៅក្នុង លាងស៊ូ ។ [២២] ទីក្រុងនេះមានទីតាំងស្ថិតនៅក្នុងដីគោកចម្ងាយ 10 ម៉ាយពីឆ្នេរសមុទ្រ ហើយភ្ជាប់ទៅទន្លេដែលនាំទៅដល់សមុទ្រតាមរយៈប្រឡាយ។ [១៧] ការលិចផ្លូវទឹកអាចនាំឱ្យមានការថយចុះរបស់វា។

បុរាណវិទ្យា

[កែប្រែ]
លង្កាសុខា ក្នុងចំណោមនយោបាយនៅក្នុងអាណាចក្រម៉ាឡេបុរាណ។

បេសកកម្មបុរាណវិទ្យាជាច្រើនត្រូវបានធ្វើឡើងនៅក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ 1960 ដើម្បីកំណត់ទីតាំង លង្កាសុខាបន្ទាប់ពីការផ្ដល់យោបល់របស់ Paul Wheatley អំពីទីតាំងដែលទំនងរបស់វា។ នៅឆ្នាំ 1963 Stewart Wavell បានដឹកនាំបេសកកម្ម Cambridge ដើម្បីកំណត់ទីតាំង លង្កាសុខា និង តម្បរលិង្គ ព័ត៌មានលម្អិតនៃបេសកកម្មនេះត្រូវបានពិពណ៌នានៅក្នុង The Naga King's Daughter ។

ការស៊ើបអង្កេតបុរាណវត្ថុនៃតំបន់ យះរ័ង បានចាប់ផ្តើមនៅឆ្នាំ 1989 ដោយ នាយកដ្ឋានវិចិត្រសិល្បៈ នៃប្រទេសថៃ។ [២២] ប្រាសាទភាគច្រើនបានប្រមូលផ្តុំគ្នានៅតំបន់ជុំវិញភូមិមួយឈ្មោះថា Ban Wat ហើយប្រហែលជាបានបង្កើតជាស្នូលនៃទីក្រុង។ អ្នកផ្សេងទៀតត្រូវបានខ្ចាត់ខ្ចាយបន្ថែមទៀតទៅភាគខាងជើងនៅ Ban Jalæ និងពីរបីទៀតនៅ Ban Prawæ។ ការជីកកកាយបានរកឃើញសំណង់ និងវត្ថុពុទ្ធសាសនាផ្សេងៗ រួមទាំងផ្ទាំងចម្លាក់ និងចម្លាក់ ដែលបង្ហាញពីវត្តមានពុទ្ធសាសនាដ៏រឹងមាំនៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ។ វត្ថុ​ទាក់​ទង​នឹង​ការ​គោរព​បូជា​ហិណ្ឌូ ក៏​ត្រូវ​បាន​រក​ឃើញ​ផង​ដែរ។

កាក់ចិន និងអារ៉ាប់ជាច្រើនដែលធ្វើពីលង្ហិនត្រូវបានរកឃើញនៅក្នុងតំបន់ ដែលជាការបង្ហាញពីសកម្មភាពពាណិជ្ជកម្មនៃព្រះរាជាណាចក្រ។ កាក់ប្រាក់ Sassanid ចំនួនពីរត្រូវបានរកឃើញផងដែរ។ [២៣]

  1. ↑ ១,០ ១,១ Guy, John (2014). Lost Kingdoms: Hindu-Buddhist Sculpture of Early Southeast Asia. Yale University Press. pp. 28–29. ល.ស.ប.អ. 978-0300204377. https://books.google.com/books?id=vO_-AgAAQBAJ&pg=PA28.  Cite error: Invalid <ref> tag; name "guy" defined multiple times with different content
  2. ↑ (ជាen) Proceedings of The 6th MAC 2016. MAC Prague consulting. 2016-02-16. pp. 211. ល.ស.ប.អ. 978-80-88085-05-8. https://books.google.com/books?id=hX-TCwAAQBAJ&dq=langkasuka+malay+kingdom&pg=PA211. 
  3. ↑ Grabowsky (1995) (ជាen). Regions and National Integration in Thailand, 1892-1992. Otto Harrassowitz Verlag. ល.ស.ប.អ. 978-3-447-03608-5. https://books.google.com/books?id=FnuGAyNT2bUC&dq=langkasuka+1st+century&pg=PA195. 
  4. ↑ ៤,០ ៤,១ ៤,២ Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor, Volume 1. 2004. pp. 764–765. ល.ស.ប.អ. 978-1576077702. https://books.google.com/books?id=QKgraWbb7yoC&pg=PA764.  Cite error: Invalid <ref> tag; name "historical encyclopedia" defined multiple times with different content
  5. ↑ Paul Wheatley (1961). The Golden Khersonese: Studies in the Historical Geography of the Malay Peninsula before A.D. 1500. Kuala Lumpur: University of Malaya Press. pp. 253–254. ម.ប.គ.ល. 504030596. 
  6. ↑ 梁書/卷54 Liangshu, Chapter 54. Original text of the entry on Langkasuka in Liangshu: 狼牙脩國，在南海中。其界東西三十日行，南北二十日行，去廣州二萬四千里。土氣物產與扶南略同，偏多𥴈沉婆律香等。其俗男女皆袒而被髮，以吉貝爲干縵。其王及貴臣乃加雲霞布覆胛，以金繩爲絡帶，金鐶貫耳。女子則被布，以瓔珞繞身。其國累磚爲城，重門樓閣。王出乘象，有幡毦旗鼓，罩白蓋，兵衛甚設。國人說，立國以來四百餘年，後嗣衰弱，王族有賢者，國人歸之。王聞知，乃加囚執，其鏁無故自斷，王以爲神，因不敢害，乃斥逐出境，遂奔天竺，天竺妻以長女。俄而狼牙王死，大臣迎還爲王。二十餘年死，子婆伽達多立。天監十四年，遣使阿撤多奉表曰：「大吉天子足下：離淫怒癡，哀愍衆生，慈心無量。端嚴相好，身光明朗，如水中月，普照十方。眉間白毫，其白如雪，其色照曜，亦如月光。諸天善神之所供養，以垂正法寶，梵行衆增，莊嚴都邑。城閣高峻，如乾陁山。樓觀羅列，道途平正。人民熾盛，快樂安穩。著種種衣，猶如天服。於一切國，爲極尊勝。天王愍念羣生，民人安樂，慈心深廣，律儀清淨，正法化治，供養三寶，名稱宣揚，佈滿世界，百姓樂見，如月初生。譬如梵王，世界之主，人天一切，莫不歸依。敬禮大吉天子足下，猶如現前，忝承先業，慶嘉無量。今遣使問訊大意。欲自往，復畏大海風波不達。今奉薄獻，願大家曲垂領納。」
  7. ↑ ៧,០ ៧,១ ៧,២ ៧,៣ Michel Jacq-Hergoualc'h (2002). The Malay Peninsula: Crossroads of the Maritime Silk-Road (100 BC-1300 AD). Victoria Hobson (translator). Brill. pp. 162–163. ល.ស.ប.អ. 9789004119734. https://books.google.com/books?id=a5rG6reWhloC&pg=PA162.  Cite error: Invalid <ref> tag; name "crossroads" defined multiple times with different content
  8. ↑ Coedès (1968). The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. pp. 51, 77–78. ល.ស.ប.អ. 978-0-8248-0368-1. 
  9. ↑ Miksic (14 October 2016). Ancient Southeast Asia. Routledge. p. 184. ល.ស.ប.អ. 9781317279044. https://books.google.com/books?id=zjklDwAAQBAJ&pg=PA184. 
  10. ↑ Ghosts of the Past in Southern Thailand: Essays on the History and Histiography of Patani. 30 April 2013. pp. 60–61. ល.ស.ប.អ. 978-9971696351. https://books.google.com/books?id=PIDGBgAAQBAJ&pg=PA60. 
  11. ↑ "《諸蕃志卷上》". Original text: 凌牙斯國，自單馬令風帆六晝夜可到，亦有陸程。地主纏縵跣足；國人剪發，亦纏縵。地產象牙、犀角、速暫番、生香、腦子。番商興販，用酒、米、荷池、纈絹、甆器等為貨；各先以此等物准金銀，然後打博。如酒一墱，准銀一兩、准金二錢；米二墱准銀一兩，十墱准金一兩之類。歲貢三佛齊國。
  12. ↑ "島夷誌略". Original text: 峯頂內平而外聳，民環居之，如蟻附坡。厥田下等。氣候半熱。俗厚。男女椎髻，齒白，繫麻逸布。俗以結親為重。親戚之長者一日不見面，必携酒持物以問勞之。為長夜之飮，不見其醉。民煮海為鹽，釀秫為酒。有酋長。地產沈香，冠於諸番。次鶴頂、降眞、蜜糖、黃熟香頭。貿易之貸，用土印布、八都刺布、靑白花碗之屬。
  13. ↑ ១៣,០ ១៣,១ Ghosts of the Past in Southern Thailand: Essays on the History and Histiography of Patani. 30 April 2013. pp. 62–63. ល.ស.ប.អ. 978-9971696351. https://books.google.com/books?id=PIDGBgAAQBAJ&pg=PA63.  Cite error: Invalid <ref> tag; name "wade" defined multiple times with different content
  14. ↑ The Golden Khersonese: Studies in the Historical Geography of the Malay Peninsula before A.D. 1500. Kuala Lumpur. 1961. p. 80. 
  15. ↑ Singapore and the Silk Road of the Sea, 1300–1800. 15 November 2013. p. 179. ល.ស.ប.អ. 978-9971695743. https://books.google.com/books?id=bMt3BgAAQBAJ&pg=PA179. 
  16. ↑ M.C. Chand Chirayu Rajani. "Background To The Sri Vijaya Story-Part I" (PDF).
  17. ↑ ១៧,០ ១៧,១ Dougald J. W. O'Reilly (2006). Early Civilizations of Southeast Asia. Altamira Press. pp. 53–54. ល.ស.ប.អ. 978-0759102798. https://books.google.com/books?id=eyHTschgg50C&pg=PA54.  Cite error: Invalid <ref> tag; name "dougald" defined multiple times with different content
  18. ↑ Kamalakaran, Ajay (2022-03-12). "The mystery of an ancient Hindu-Buddhist kingdom in Malay Peninsula". Scroll.in (in American English). Retrieved 2023-07-08.
  19. ↑ The Malay Peninsula: Crossroads of the Maritime Silk-Road (100 BC-1300 AD). 2002. pp. 164–166. ល.ស.ប.អ. 9789004119734. https://books.google.com/books?id=a5rG6reWhloC&pg=PA164. 
  20. ↑ "Langkasuka". Sejarah Melayu.
  21. ↑ Paul Wheatley (1961). The Golden Khersonese. Studies in the Historical Geography of the Malay Peninsula before AD 1500. University of Malaya Press. 
  22. ↑ ២២,០ ២២,១ Michel Jacq-Hergoualc'h (2002). The Malay Peninsula: Crossroads of the Maritime Silk-Road (100 BC-1300 AD). Brill. pp. 166–175. ល.ស.ប.អ. 9789004119734. https://books.google.com/books?id=a5rG6reWhloC&pg=PA166. Michel Jacq-Hergoualc'h (2002). The Malay Peninsula: Crossroads of the Maritime Silk-Road (100 BC-1300 AD). Victoria Hobson (translator). Brill. pp. 166–175. ISBN 9789004119734. Cite error: Invalid <ref> tag; name "malay peninsula" defined multiple times with different content
  23. ↑ Michel Jacq-Hergoualc'h (2002). The Malay Peninsula: Crossroads of the Maritime Silk-Road (100 BC-1300 AD). Victoria Hobson (translator). Brill. p. 191. ល.ស.ប.អ. 9789004119734. https://books.google.com/books?id=a5rG6reWhloC&pg=PA191.