ಆದಿ ಬದರಿ, ಹರಿಯಾಣ

ಆದಿ ಬದರಿ
ಶ್ರೀ ಸರಸ್ವತಿ ಉದ್ಗಮ ತೀರ್ಥ
ಅರಣ್ಯ ಪ್ರದೇಶ, ನದೀತಟ
Country ಭಾರತ
Stateಹರಿಯಾಣ
Districtಯಮುನಾ ನಗರ
Languages
ಸಮಯ ವಲಯಯುಟಿಸಿ+5:30 (IST)
Telephone code1732
ISO 3166 codeIN-HR
ವಾಹನ ನೋಂದಣಿHR-02
ಜಾಲತಾಣharyana.gov.in

ಆದಿ ಬದರಿಯನ್ನು ಶ್ರೀ ಸರಸ್ವತಿ ಉದ್ಗಮ ತೀರ್ಥ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ, [೧] ಇದೊಂದು ಪುರಾತತ್ತ್ವ ಶಾಸ್ತ್ರದ, ಧಾರ್ಮಿಕ ಮತ್ತು ಪರಿಸರ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಯ ಪ್ರವಾಸಿ ತಾಣವಾಗಿದ್ದು, ಉತ್ತರ ಭಾರತದ ಯಮುನಾನಗರ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಉತ್ತರ ಭಾಗದಲ್ಲಿರುವ ಭಬರ್ ಪ್ರದೇಶದ ಸಿವಾಲಿಕ್ ಬೆಟ್ಟಗಳ ತಪ್ಪಲಿನಲ್ಲಿರುವ ಅರಣ್ಯ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿದೆ. ಹರಿಯಾಣ ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ಬೌದ್ಧ ಸ್ತೂಪಗಳು ಮತ್ತು ಮಠಗಳ ಅವಶೇಷಗಳಿವೆ, [೨] ಇದು ಸುಮಾರು ೧೫೦೦-೨೦೦೦ವರ್ಷಗಳಷ್ಟು ಹಳೆಯದು, [೩] ಮತ್ತು ೯ ನೇ ಶತಮಾನದ ಹಿಂದೂ ದೇವಾಲಯಗಳ ಗುಂಪು ಕೂಡ ಇದೆ. ಇಲ್ಲಿ ಕೈಗೊಂಡ ಬಹು ಪುರಾತತ್ತ್ವ ಶಾಸ್ತ್ರದ ಉತ್ಖನನಗಳ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ, ಪುರಾತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞರು ಈ ಸ್ಥಳವನ್ನು ಸಂರಕ್ಷಿತ ಪರಂಪರೆಯ ತಾಣಗಳ ಪಟ್ಟಿಯಲ್ಲಿ ಸೇರಿಸಲು ಭಾರತೀಯ ಪುರಾತತ್ವ ಸರ್ವೇಕ್ಷಣೆಗೆ (ಎಸ್‌ಐ) ಪ್ರಸ್ತಾವನೆಯನ್ನು ಕಳುಹಿಸಿದ್ದಾರೆ. [೪] ಜನವರಿಯಲ್ಲಿ ಐದು ದಿನಗಳ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಸರಸ್ವತಿ ಉತ್ಸವ, [೫] ಏಪ್ರಿಲ್-ಮೇ ಆಸುಪಾಸಿನಲ್ಲಿ ವೈಶಾಖ್‌ನಲ್ಲಿ ಆದಿ ಬದರಿ ಅಖಾ ತೀಜ್ ಮೇಳ, [೬] ನವೆಂಬರ ವಾರದ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಆದಿ ಬದರಿ-ಕಪಾಲ್ ಮೋಚನ್ ಕಾರ್ತಿಕ ಪೂರ್ಣಿಮಾ ಧಾರ್ಮಿಕ ಮೇಳ ಸೇರಿದಂತೆ ಹಲವಾರು ಜನಪ್ರಿಯ ವಾರ್ಷಿಕ ಉತ್ಸವಗಳನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ನಡೆಸಲಾಗುತ್ತದೆ. [೭]

ಆದಿ ಬದರಿ, ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದೆ. [೮] ಇದು ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರದ ೪೮ ಕೋಸ್ ಪರಿಕ್ರಮ, ಧೋಸಿ ಹಿಲ್ ಮತ್ತು ಕಪಾಲ್ ಮೋಚನ್ ಜೊತೆಗೆ ಹರಿಯಾಣದ ಅತ್ಯಂತ ಪುರಾತನ ವೈದಿಕ ಧಾರ್ಮಿಕ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ.[ಸಾಕ್ಷ್ಯಾಧಾರ ಬೇಕಾಗಿದೆ] ಇಲ್ಲಿ ಹಾದುಹೋಗುವ ಸೋಂಬ್ ನದಿಯು ಋಗ್ವೇದದ ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯ ಹಾದಿಯನ್ನು ಅನುಸರಿಸುತ್ತದೆ ಎಂದು ಕೆಲವರು ಪರಿಗಣಿಸುತ್ತಾರೆ. [೯] [ ಶೀರ್ಷಿಕೆ ಕಾಣೆಯಾಗಿದೆ ]  ಇದು ಕಲೇಸರ್ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಉದ್ಯಾನವನದ ಪರಿಸರ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ವಲಯದಲ್ಲಿದೆ.[ಸಾಕ್ಷ್ಯಾಧಾರ ಬೇಕಾಗಿದೆ] ರಾಜ್ಯದ ಅರಣ್ಯ ಇಲಾಖೆಯು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸಿದ ಆದಿ ಬದರಿ ವಾಟಿಕಾ ಗಿಡಮೂಲಿಕೆ ಉದ್ಯಾನವನವೂ ಇಲ್ಲಿದೆ. [೧೦]

ಅದರ ಧಾರ್ಮಿಕ, ಪರಿಸರ ಮತ್ತು ಪ್ರವಾಸೋದ್ಯಮ ಮಹತ್ವ ಮತ್ತು ಸಾಮರ್ಥ್ಯದ ಕಾರಣದಿಂದಾಗಿ ಈ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸಲು ಮತ್ತು ಪವಿತ್ರ ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯನ್ನು ಪುನರುಜ್ಜೀವನಗೊಳಿಸಲು ಆದಿ ಬದರಿ ಹೆರಿಟೇಜ್ ಬೋರ್ಡ್ ಅನ್ನು ರಚಿಸಲಾಗಿದೆ. [೧೧] [೧೨] [೧೩]

ಸ್ಥಳ ಮತ್ತುಅದರ ಸಮೀಪದ ಆಕರ್ಷಣೆಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
ಕಪಾಲ್ ಮೋಚನ್ ಸರೋವರ ಮತ್ತು ಗೌ-ಬಚಾ ದೇವಾಲಯ

ಜಗಧಾರಿಯಿಂದ ಅದಿ ಬದರಿಗೆ ತಲುಪುದಕ್ಕೆ ೪೦ ಕಿಮೀ ಉದ್ದದ ರಸ್ತೆ ಇದ್ದು ಹರಿಯಾಣದ ಬಿಲಾಸ್ಪುರ್ ಮಾರ್ಗದಿಂದ ತಲುಪಬಹುದು. ಇದಕ್ಕೆ ಹತ್ತಿರದ ಗ್ರಾಮ ಕತ್ಗಢ, ಇದು ಆದಿ ಬದರಿಯಿಂದ ನೈಋತ್ಯಕ್ಕೆ ೨ ಕಿ.ಮೀ. ದೂರದಲ್ಲಿ ನೆಲೆಗೊಂಡಿದೆ.

ಜಗಧಾರಿ ರಸ್ತೆಯಲ್ಲಿರುವ ಕಪಾಲ್ ಮೋಚನ್ ಹಿಂದೂಗಳು ಮತ್ತು ಸಿಖ್ಖರ ಪುರಾತನ ಯಾತ್ರಾ ಸ್ಥಳವಾಗಿದೆ, ೧೭ ಕಿಮೀ ದೂರದ ಜಗಧಾರಿ ಪಟ್ಟಣದ ಈಶಾನ್ಯಕ್ಕೆ, ಯಮುನಾ ನಗರ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಬಿಲಾಸ್‌ಪುರ ರಸ್ತೆ ಇದೆ. [೧೪]

ಹರಿಯಾಣದ ಬಿಲಾಸ್‌ಪುರ್‌ಗೆ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿ ( ಹಿಮಾಚಲ ಪ್ರದೇಶದ ಬಿಲಾಸ್‌ಪುರದೊಂದಿಗೆ ಗೊಂದಲಕ್ಕೀಡಾಗಬಾರದು) ಯಮುನಾ ನಗರ ಜಿಲ್ಲೆಯಲ್ಲಿ "ವ್ಯಾಸ ಪುರಿ" ಯ ಭ್ರಷ್ಟ ರೂಪದಿಂದ ತನ್ನ ಹೆಸರನ್ನು ಪಡೆದುಕೊಂಡಿದೆ, ವೇದವ್ಯಾಸ ಋಷಿಗಳ ಆಶ್ರಮವಾಗಿದ್ದು, ಅಲ್ಲಿ ಅವರು ಸರಸ್ವತಿ ತೀರದಲ್ಲಿ ಮಹಾಭಾರತವನ್ನು ಬರೆದರು. ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯು ಹಿಮಾಲಯದಿಂದ ಹೊರಟು ಬಯಲು ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸುವ ಆದಿ ಬದರಿ ಬಳಿಯ ನದಿ. [೧೫]

೧೭೧೦ ರಲ್ಲಿ[೧೬] ಬಂದಾ ಸಿಂಗ್ ಬಹದ್ದೂರ್‌ನ ಸಿಖ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿ ಲೋಹ್‌ಗಢವನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಯಿತು.

ಪುರಾತತ್ತ್ವ ಶಾಸ್ತ್ರದ ಮಹತ್ವ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಎಎಸ್‌ಐ ಈ ೧೩.೫ ಎಕರೆ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ೯ ವರ್ಷಗಳಿಂದ ೩ ದಿಬ್ಬಗಳ ಉತ್ಖನನವನ್ನು ನಡೆಸಿದ್ದು, ಮುಂದಿನ ಉತ್ಖನನದ ಯೋಜನೆಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಇದನ್ನು ಸಂರಕ್ಷಿತ ಸೈಟ್ ಎಂದು ಸೂಚಿಸಲು ಎಎಸ್‌ಐ ೨೦೧೩ ರಲ್ಲಿ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಸಚಿವಾಲಯಕ್ಕೆ ಪ್ರಸ್ತಾವನೆಯನ್ನು ಕಳುಹಿಸಿದೆ. [೪] [೧೭]

ಬೌದ್ಧಧರ್ಮ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಆದಿ ಬದರಿಯಲ್ಲಿ ಸೋಮ್ ಮತ್ತು ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಗಳ ಸಂಗಮದ ಬಳಿ ಅನೇಕ ಬೌದ್ಧ ಸ್ತೂಪಗಳು ಮತ್ತು ಮಠಗಳ ಅವಶೇಷಗಳಿವೆ. [೨] ಅಲ್ಲಿ ಗಟ್ಟಿಯಾದ ಇಟ್ಟಿಗೆಗಳಿಂದ ನಿರ್ಮಿಸಲಾದ ಈ ಸ್ತೂಪಗಳು ಮತ್ತು ಮಠಗಳು ಸುಮಾರು ೧೫೦೦-೨೦೦೦ ವರ್ಷಗಳಷ್ಟು ಹಳೆಯವು. [೩]

ಬೌದ್ಧ ಶರೀರಿಕಾ ಸ್ತೂಪ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
ಆದಿ ಬದರಿಯಲ್ಲಿ ಬುದ್ಧನ ಪ್ರತಿಮೆಗಳು

ಇಲ್ಲಿ ಸುಟ್ಟ ಇಟ್ಟಿಗೆಗಳಿಂದ ಮಾಡಲ್ಪಟ್ಟ ಬೌದ್ಧ ಶಾರೀರಿಕಾ ಸ್ತೂಪವು ೩ ನೇ ಶತಮಾನದ ಕುಶಾನ ಕಾಲದ್ದು. [೪] ಉತ್ಖನನದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಎಎಸ್‌ಐ ಆ ಕಾಲದ ಕುಂಬಾರಿಕೆಗಳಾದ ಬಟ್ಟಲು, ಮುಚ್ಚಳಗಳು, ಚಿಕಣಿ ಪಾತ್ರೆಗಳು, ಜಾಡಿಗಳು, ಅಡುಗೆ ಪಾತ್ರೆಗಳು, ಹೂಜಿಗಳು, ಶೇಖರಣಾ ಜಾಡಿಗಳು ಮತ್ತು ಸ್ಟಾಂಪ್ ಮಾಡಿದ ಸಾಮಾನುಗಳನ್ನು ಸಹ ಕಂಡುಹಿಡಿದಿದೆ. [೪] ೧ ಅವಧಿಯ ಹಂತ ೧ ಅಳತೆಯ ಇಟ್ಟಿಗೆಗಳನ್ನು (೩೫x೨೦x೬ ಸೇ.ಮೀ, ೩೩x೨೦x೫ ಸೇ.ಮೀ, ೩೦x೨೨x೬ ಸೇ.ಮೀ ಮತ್ತು ೨೩x೨೫x೬ ಸೇ.ಮೀ) ಟಪರಿಂಗ್ ವೃತ್ತಾಕಾರದಲ್ಲಿ ಆಯೋಜಿಸಲಾಗಿತ್ತು ಮತ್ತು ೨೦೦೨-೦೩ ರ ಉತ್ಖನನದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಇಟ್ಟಿಗೆಗಳ ಕೆಳಭಾಗದ ೨೩ ಪದರಗಳನ್ನು ಕಂಡುಹಿಡಿಯಲಾಯಿತು. [೧೮]

ಬೌದ್ಧ ಮಠ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಆದಿ ಬದರಿ ಬೌದ್ಧ ಮಠವು ೧೦-೧೨ ನೇ ಶತಮಾನಕ್ಕೆ ಸೇರಿದೆ. [೧೮] ಒಬ್ಬ ವ್ಯಕ್ತಿಗೆ ಸ್ಥಳಾವಕಾಶ ನೀಡುವಷ್ಟು ದೊಡ್ಡದಾದ ಕೆಲವು ಕೋಶಗಳು ಮತ್ತು ಬುದ್ಧನ ಪ್ರತಿಮೆಯು ಈ ಅಪರೂಪದ ಪುರಾತನ ಮಠವನ್ನು ಧ್ಯಾನಕ್ಕಾಗಿ ಉದ್ದೇಶಿಸಲಾಗಿದೆ ಎಂದು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. [೧೯] [೨೦] [೨೧] ೧೨ ನೇ ಶತಮಾನದ ಸಿ‌ಇ ಯ ಬೌದ್ಧ ಪ್ರತಿಮೆಗಳನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ಕಂಡುಹಿಡಿಯಲಾಯಿತು. [೧೬]

ಹಿಂದೂ ದೇವಾಲಯಗಳು ಮತ್ತು ಶಿಲ್ಪಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಯಮುನಾ ನಗರ ಆದಿ ಬದರಿ 9 ನೇ ಶತಮಾನದ ಹಿಂದೂ ದೇವಾಲಯಗಳ ಸಮೂಹವಾಗಿದೆ. ಎಸ್‌ಐ ಯ ಉತ್ಖನನಗಳು ವೈಷ್ಣವ, ಶಿವ ಮತ್ತು ಶಕ್ತಿ ಸಂಪ್ರದಾಯಗಳಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಹಲವಾರು ಪ್ರಾಚೀನ ಶಿಲ್ಪಗಳು ಮತ್ತು ಸ್ಮಾರಕಗಳನ್ನು ಪತ್ತೆಹಚ್ಚಿದವು. [೪] ಮಧ್ಯಕಾಲೀನದಲ್ಲಿ ಸೋಂಬ್ ನದಿಯ ದಡದಲ್ಲಿ ಆದಿ ಶಂಕರಾಚಾರ್ಯರು ಆದಿ ಬದರಿ-ನಾರಾಯಣ ದೇವಸ್ಥಾನ (ವಿಷ್ಣು) ನಿರ್ಮಿಸಿದರು.[೧] ಅಲ್ಲದೇ ಶಕ್ತಿ - ಮಂತ್ರ ದೇವಿ ದೇವಸ್ಥಾನ ( ಅಭಿಮನ್ಯುವಿನ ಪತ್ನಿ ಮತ್ತು ಮಹಾಭಾರತದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಮತ್ಸ್ಯ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಾಜ ವಿರಾಟನ ಮಗಳು) [೧] ಮತ್ತು ಶ್ರೀ ಕೇದಾರನಾಥ ದೇವಾಲಯ (ಶಿವ) ಇವುಗಳನ್ನು ಕೂಡ ನಿರ್ಮಿಸಿದರು. [೧೬] ೯ ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಶಿವ, ಪಾರ್ವತಿ ಮತ್ತು ಗಣೇಶ ಮತ್ತು ಹಲವಾರು ಹಿಂದೂ ಪ್ರತಿಮೆಗಳನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ಕಂಡುಹಿಡಿಯಲಾಯಿತು. [೧೬] ಇಲ್ಲಿ ಪುರಾತತ್ತ್ವ ಶಾಸ್ತ್ರದ ಸಂಶೋಧನೆಗಳು ಮತ್ತು ಲಿಂಗವನ್ನು ಸಹ ಒಳಗೊಂಡಿವೆ, ಇದು ೪,೦೦೦ ವರ್ಷಗಳಷ್ಟು ಹಳೆಯದು ಎಂದು ತಜ್ಞರು ಅಂದಾಜಿಸಿದ್ದಾರೆ. [೧] ಕತ್ಗಢ ಗ್ರಾಮವು ಸರಸ್ವತಿ ನಾಗರಿಕತೆಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಹಲವಾರು ಮೌಖಿಕ ಸಂಪ್ರದಾಯಗಳ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದೆ. [೧]

ಇಂದಿನ ಧಾರ್ಮಿಕ ಮಹತ್ವ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ದಂತಕಥೆಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ಇದು ವೇದವ್ಯಾಸರು ಭಾಗವತ ಪುರಾಣವನ್ನು ಬರೆದ ಸ್ಥಳವಾಗಿದೆ, [೪] ಮತ್ತು ಪಾಂಡವರು ತಮ್ಮ ವನವಾಸದ ಕೊನೆಯ ವರ್ಷವನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ಕಳೆದರು. [೬]

ಆದಿ ಬದರಿಯಲ್ಲಿ ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯ ಪೂಜೆಗಾಗಿ ಸರಸ್ವತಿ ಕುಂಡ (ಕೊಳ) ಇದೆ, ಅಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿದಿನ ಸಂಜೆ ಆರತಿ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಆದಿ ಬದರಿ ಅಖಾ ತೀಜ್ ಮೇಳವು ವೈಶಾಖ್‌ನ ಅಕ್ಷಯ ತೃತೀಯ (ಅಖಾ ತೀಜ್) ದಂದು ಏಪ್ರಿಲ್ ಅಥವಾ ಮೇ ಆಸುಪಾಸಿನಲ್ಲಿ ಹಿಂದೂ ದೇವಾಲಯದ ಸಂಕೀರ್ಣದಲ್ಲಿ ನಡೆಯುವ ದೊಡ್ಡ ಜಾತ್ರೆಯಾಗಿದೆ. [೬] ಜನಪ್ರಿಯ ವಾರದ ವಾರ್ಷಿಕ ಆದಿ ಬದರಿ- ಕಪಾಲ್ ಮೋಚನ್ ಕಾರ್ತಿಕ್ ಪೂರ್ಣಿಮಾ ಧಾರ್ಮಿಕ ಮೇಳ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ನವೆಂಬರ್‌ನಲ್ಲಿ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. [೭] ಎಲ್ಲಾ ಪ್ರಮುಖ ಹಿಂದೂ ಹಬ್ಬಗಳನ್ನು ಪ್ರಾಚೀನ ದೇವಾಲಯದ ಸಂಕೀರ್ಣದಲ್ಲಿ ಆಚರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. [೬]

ಆದಿ ಬದ್ರಿ ಪರಂಪರೆ ಮಂಡಳಿ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
ಆದಿ ಬದ್ರಿಯಲ್ಲಿ ಧ್ಯಾನ ಕೋಶ

೨೦೧೪ ರಿಂದ ಹಿಂದೂ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯವಾದಿ ಪಕ್ಷವಾದ ಬಿಜೆಪಿ ನೇತೃತ್ವದ ಹರಿಯಾಣ ಸರ್ಕಾರವು ಆದಿ ಬದರಿ ಪರಂಪರೆ ಮಂಡಳಿಯನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸುವುದಾಗಿ ಘೋಷಿಸಿತು ಮತ್ತು ನದಿಯ ಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ಹೊಸ ನೀರಿನ ಚಾನಲ್ ಅನ್ನು ರಚಿಸುವ ಮೂಲಕ ಪವಿತ್ರ ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯನ್ನು ಪುನರುಜ್ಜೀವನಗೊಳಿಸುವ ಯೋಜನೆಗಳನ್ನು ಘೋಷಿಸಿತು. [೧೧] ಎಸ್‌ಐ, ಐಸ್‌ರ್‌ಓ, ಹಲವಾರು ಐಐಟಿ ಗಳು ಮತ್ತು ಭಾರತದ ಕೇಂದ್ರ ಸರ್ಕಾರದ ಸಚಿವಾಲಯಗಳು ಸೇರಿದಂತೆ ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯ ಸಂಶೋಧನೆಗಾಗಿ ಬೋರ್ಡ್ ೭೦ ಪಾಲುದಾರ ಸಂಸ್ಥೆಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. [೨೨]

ಸರಸ್ವತಿ ಪುನರುಜ್ಜೀವನ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
ಸರಸ್ವತಿ ಪ್ರಾಚೀನ ಮಾರ್ಗ

ಸರ್ಕಾರ ರಚಿಸಿರುವ ತಜ್ಞರ ಸಮಿತಿಯ ಪ್ರಕಾರ, ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯು ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿದೆ, ಈ ನದಿ ಹಿಮಾಲಯದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿ ಹರಿಯಾಣದ ಮೂಲಕ ಹಾದುಹೋಗುತ್ತದೆ. ಸಮಿತಿಯ ಸದಸ್ಯ ಖಡ್ಗ್ ಸಿಂಗ್ ವಾಲ್ಡಿಯಾ ಅವರ ಪ್ರಕಾರ, ಸಮಿತಿಯು ಸಿಂಧೂ ಕಣಿವೆ ನಾಗರಿಕತೆಗೆ ಮತ್ತು ಪ್ರಸ್ತುತ ಘಗ್ಗರ್, ಸರ್ಸುತಿ, ಹಕ್ರಾ ಮತ್ತು ನಾರಾ ನದಿಗಳಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಪ್ಯಾಲಿಯೊ-ಚಾನೆಲ್ ಅನ್ನು ಗುರುತಿಸಿದೆ. [೨೩]

ಆದಿ ಬದರಿಯಿಂದ ಉಂಚ ಚಂದನಾವರೆಗಿನ ೫೫ ಕಿಮೀ ವಿಭಾಗ, ಉಂಚ ಚಂದನಾದಿಂದ ಕೈತಾಲ್‌ವರೆಗಿನ ೧೫೩ ಕಿಮೀ ವಿಭಾಗ ಮತ್ತು ಪಂಜಾಬ್‌ನ ಘಗ್ಗರ್ ನದಿಯೊಂದಿಗೆ ಸಂಗಮದ ಕೈತಾಲ್‌ನಿಂದ ೪ ಕಿಮೀ ವಿಭಾಗ ಸೇರಿದಂತೆ ೨೧೨ ಕಿಮೀ ಚಾನೆಲ್ ಅನ್ನು ಪುನರುಜ್ಜೀವನಗೊಳಿಸಲಾಗುತ್ತಿದೆ, ಅಲ್ಲಿಂದ ಘಗ್ಗರ್ ಹರ್ಯಾಣವನ್ನು ಮರುಪ್ರವೇಶಿಸಿ ಫತೇಹಾಬಾದ್ ಮೂಲಕ ಕೋರ್ಸ್‌ಗಳನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸುತ್ತಾನೆ. ಒಟ್ಟು ಬ್ಯಾರೇಜ್ ವರೆಗೆ ಸಿರ್ಸಾ ಜಿಲ್ಲೆಗಳು. ೧೨ ಕಿಮೀ ವಿಭಾಗವನ್ನು ಹೊರತುಪಡಿಸಿ ಎಲ್ಲವನ್ನೂ ಅಗೆಯಬೇಕಾಗಿದೆ.

ನದಿಯನ್ನು ಪುನರುಜ್ಜೀವನಗೊಳಿಸಲು, ಬತ್ತಿಹೋಗಿರುವ ನಾಲೆಯನ್ನು ಅಗೆಯಲಾಗುತ್ತಿದೆ ಮತ್ತು ಸೋಂಬ್ ನದಿಯ (ಸರಸ್ವತಿಯ ಉಪನದಿ) [೨೪] ಮತ್ತು ಸೆನೋನಾರ್ ಬ್ಯಾರೇಜ್ (ಗುಲ್ಡೆಹ್ರಾ)ದ ಮೇಲೆ ಆದಿ ಬದರಿ, ಹರಿಪುರ್ ಮತ್ತು ಲೋಹ್‌ಘರ್‌ನಲ್ಲಿ ಸಿವಾಲಿಕ್ ಬೆಟ್ಟಗಳಲ್ಲಿ ೩ ಅಣೆಕಟ್ಟುಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗುವುದು. . [೨೫] ಇದು ಸೋಂಬ್ ನದಿಯಿಂದ ಪ್ರವಾಹವನ್ನು ನಿಯಂತ್ರಿಸಲು, ನೀರಾವರಿ ಮತ್ತು ಸರೋವರ ಪ್ರವಾಸೋದ್ಯಮಕ್ಕಾಗಿ ನೀರಿನ ಕೊಯ್ಲು ಮತ್ತು ಸಂರಕ್ಷಣೆಗೆ ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ. [೨೪] ಯಾತ್ರಾ ಸ್ಥಳಗಳು, ಘಾಟ್‌ಗಳು ಮತ್ತು ಪ್ರವಾಸಿ ಸೌಲಭ್ಯಗಳನ್ನು ಪುನರುಜ್ಜೀವನಗೊಳಿಸಲು ಚಾನಲ್ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸಲಾಗುವುದು. [೨೬] [೨೫]

ಅದನ್ನು ಪುನರುಜ್ಜೀವನಗೊಳಿಸಲು ಕಂದಾಯ ಇಲಾಖೆಯು ರೈತರಿಂದ ೧೯೦೦ ಎಕರೆ ಭೂಮಿಯನ್ನು ನದಿಯ ಪಾಲಿಯೋಚಾನಲ್‌ನಲ್ಲಿ ಸ್ವಾಧೀನಪಡಿಸಿಕೊಂಡಿದೆ. [೨೭] ಹರಿಯಾಣದ ಮೂಲಕ ಹಾದುಹೋಗುವ ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯ ಸಂಪೂರ್ಣ ಚಾನಲ್‌ನ ಭೂಮಿ ಹರ್ಯಾಣ ಸರ್ಕಾರದ ಒಡೆತನದಲ್ಲಿದೆ ಮತ್ತು ಒಟ್ಟು ೧೨ ಕೀ.ಮೀ ಉದ್ದದ ಕೇಲವು ತೇಪಗಳನ್ನು ಅಥವಾ ಪ್ಯಾಚ್‌ಗಳನ್ನು ಹೊರತುಪಡಿಸಿ ಅತಿಕ್ರಮಣವನ್ನು ತೆರವುಗೊಳಿಸಬೇಕಾಗಿದೆ ಅಥವಾ ಸ್ವಾಧೀನಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳಬೇಕಾಗಿದೆ (ಸಿ. ಆಗಸ್ಟ್ ೨೦೧೬). [೨೪] ಮ್‌ಎನ್‌ಆರ್‌ಇಜಿಎ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಆದಿ ಬದರಿಯಿಂದ ಉಂಚ ಚಂದನದವರೆಗೆ (ಯಮುನಾ ನಗರದ ಪಶ್ಚಿಮದವರೆಗೆ) ೫೫ ಕಿಮೀ ಉದ್ದದ ಚಾನಲ್ ಅನ್ನು ಅಗೆಯಲಾಗುತ್ತಿದೆ, ಅದರಲ್ಲಿ ೩೭ ಕಿಮೀ ಈಗಾಗಲೇ ಪುನರುಜ್ಜೀವನಗೊಂಡಿದೆ ಮತ್ತು ೧೨ ಕಿಮೀ ಪ್ಯಾಚ್‌ಗಳನ್ನು ಅತಿಕ್ರಮಿಸಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಅದನ್ನು ಮುಕ್ತಗೊಳಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ ಮತ್ತು/ಅಥವಾ ಸ್ವಾಧೀನಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳಲಾಗುತ್ತದೆ. ಉಂಚ ಚಂದನಾದಿಂದ ಕೈತಾಳದವರೆಗಿನ ೧೫೩ ಕಿಮೀ ಡೌನ್‌ಸ್ಟ್ರೀಮ್ ಚಾನಲ್ ಈಗಾಗಲೇ ಅಡೆತಡೆಯಿಲ್ಲದೆ ಮತ್ತು ನೀರನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸಲು ಸಿದ್ಧವಾಗಿದೆ. [೨೪]

೨೦೨೧ ರಲ್ಲಿ, ಹರಿಯಾಣ ಸರಸ್ವತಿ ಪರಂಪರೆ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಮಂಡಳಿಯು ಪುನರುಜ್ಜೀವನಗೊಂಡ ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯ ಮೇಲೆ ಪಿಪ್ಲಿ, ಪೆಹೋವಾ, ಬಿಲಾಸ್‌ಪುರ್, ದೋಸರ್ಕಾ (ಪಂಚಕುಲಾ-ಯಮುನಾನಗರ ಎನ್‌ಎಚ್-೩೪೪ ನಲ್ಲಿ ಸಿರ್ಸ್‌ಗಢ್ ಬಳಿ) ಮತ್ತು ಥೇಹ್ ಪೋಲಾರ್ ( ಸರಸ್ವತಿ- ಶಿವೀಕರಣದ ಬಳಿ) ಎಂಬ ೫ ನದಿ ಮುಂಭಾಗಗಳನ್ನು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸಲು ಯೋಜನೆಗಳನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿತು. ಕೈತಾಲ್-ಗುಹ್ಲಾ ಎಸ್‌ಚ್‌-೧೧ ನಲ್ಲಿ ಸೈಟ್). ಪಿಪ್ಲಿ ನದಿಯ ಮುಂಭಾಗವು ಸಬರಮತಿ ನದಿಯ ಮುಂಭಾಗದ ಮಾದರಿಯಲ್ಲಿರುತ್ತದೆ. [೨೮]

ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರದ ೪೮ ಕೋಸ್ ಪರಿಕ್ರಮದಲ್ಲಿ ಆದಿ ಬದರಿ ಪ್ರಮುಖ ತೀರ್ಥವಾಗಿದೆ .

ಸಂಬಂಧಿತ ಪುನರುಜ್ಜೀವನ ಚಟುವಟಿಕೆಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಸಂಶೋಧನಾ ನೋಡಲ್ ಸಂಸ್ಥೆ ಮತ್ತು ಸಂಶೋಧನಾ ಸಮಿತಿ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯದ ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯ ಸಂಶೋಧನೆಗಾಗಿ ಯುಜಿಸಿ ೨೦೧೮ ರಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ಕೋಟಿ ಸಂಶೋಧನಾ ಅನುದಾನವನ್ನು ನೀಡಿದೆ. [೨೯] ಇದು ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯ ಸಂಶೋಧನೆಗಾಗಿ ಹರಿಯಾಣದ ಗೊತ್ತುಪಡಿಸಿದ ನೋಡಲ್ ಏಜೆನ್ಸಿಯಾಗಿದೆ. [೩೦] ಸರಸ್ವತಿಯ ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಸಂಶೋಧನೆಗಾಗಿ ಸಂಶೋಧನಾ ಫೆಲೋಶಿಪ್ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮವನ್ನು ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯದಲ್ಲಿ ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಗಿದೆ. [೨೪] ೨೦೧೬ ರಲ್ಲಿ, ಹರಿಯಾಣ ಸರ್ಕಾರವು ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಅಧ್ಯಯನಗಳನ್ನು ನಡೆಸಲು ಆರಂಭದಲ್ಲಿ ಎರಡು ೨ ವರ್ಷಗಳ ಅವಧಿಗೆ (೨೦೧೬-೨೦೧೮) ವಿಜ್ಞಾನಿಗಳ ಸಮಿತಿಯನ್ನು ರಚಿಸಿತು. [೨೪] ಹಿಮಾಚಲ, ಉತ್ತರಾಖಂಡ, ಹರಿಯಾಣ, ಪಂಜಾಬ್, ರಾಜಸ್ಥಾನ ಮತ್ತು ಗುಜರಾತ್ ರಾಜ್ಯಗಳೊಂದಿಗೆ ಸರಸ್ವತಿಯ ಪ್ಯಾಲಿಯೋಚಾನೆಲ್‌ನಲ್ಲಿ ಬರುವ ಮತ್ತೊಂದು ಅಂತಾರಾಜ್ಯ ಸಮನ್ವಯ ಸಮಿತಿಯನ್ನು ರಚಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. [೨೪]

ಸರಸ್ವತಿ ಮಹೋತ್ಸವ ಎಂದೂ ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಸರಸ್ವತಿ ಉತ್ಸವವು ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯ ಗೌರವಾರ್ಥವಾಗಿ ಜನವರಿ ಕೊನೆಯ ವಾರದಲ್ಲಿ ನಡೆಯುವ ವಾರ್ಷಿಕ ೫-ದಿನಗಳ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಮಟ್ಟದ ಉತ್ಸವವಾಗಿದೆ, ಇದು ಹಿಂದೂ ದೇವತೆ ಸರಸ್ವತಿಯ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯಾಗಿದೆ. ಆದಿ ಬದರಿ ಇಲ್ಲಿನ ಶಿವಾಲಿಕ್ ಬೆಟ್ಟಗಳಿಂದ ಬಯಲು ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸುತ್ತದೆ ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಭಾರತದಾದ್ಯಂತ ನೂರಾರು ನದಿಗಳಿಂದ ನೀರನ್ನು ತರುವ ಮೂಲಕ, ಎಲ್ಲಾ ಸರ್ಕಾರಿ ಮತ್ತು ಸರ್ಕಾರಿ ಅನುದಾನಿತ ಶಾಲೆಗಳು ಮತ್ತು ಕಾಲೇಜುಗಳು ಹಾಗೂ ಹರಿಯಾಣದಾದ್ಯಂತ ಹಲವಾರು ಜಿಲ್ಲಾ ಕೇಂದ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಗಳನ್ನು ಆಯೋಜಿಸುವುದು ಸೇರಿದಂತೆ ಅನೇಕ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ಏಕಕಾಲದಲ್ಲಿ ಆಚರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಚಟುವಟಿಕೆಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರ್ಥನೆಗಳು, ಸರಸ್ವತಿಯ ಮೇಲಿನ ಕವನ, ಮತ್ತು ಸರಸ್ವತಿ ಪರಂಪರೆಯ ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಮತ್ತು ಪುರಾತತ್ವ, ಭೂವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಮತ್ತು ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕ ಅಂಶಗಳ ಮೇಲೆ ಪ್ರಬಂಧ ಬರವಣಿಗೆ ಸೇರಿವೆ. ರಾಜ್ಯದ ವಿವಿಧ ಭಾಗಗಳಿಂದ ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆ ಮತ್ತು ನದಿ ಜಾಗೃತಿ ಮೆರವಣಿಗೆಗಳನ್ನು ಆಯೋಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಅದು ಆದಿ ಬದರಿಯಲ್ಲಿ ಕೊನೆಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ೨೦ ಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ರಾಷ್ಟ್ರಗಳ ವಿಜ್ಞಾನಿಗಳ ಭಾಗವಹಿಸುವಿಕೆಯೊಂದಿಗೆ ಸರಸ್ವತಿಯ ಬಗ್ಗೆ ಎರಡು ದಿನಗಳ ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ವಿಚಾರ ಸಂಕಿರಣವನ್ನು ಸಹ ನಡೆಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇದನ್ನು ಹರಿಯಾಣ ಸರಸ್ವತಿ ಹೆರಿಟೇಜ್ ಡೆವಲಪ್‌ಮೆಂಟ್ ಬೋರ್ಡ್ (ಎಚ್‌ಎಸ್‌ಎಚ್‌ಡಿಬಿ) ಆಯೋಜಿಸಿದೆ, ಇದು ಆದಿ ಬದರಿಯಿಂದ ಮುಸ್ತಫಾಬಾದ್‌ಗೆ ಸರಸ್ವತಿ ನದಿ ಚಾನಲ್ ಅನ್ನು ಪುನಃಸ್ಥಾಪಿಸಲು ೨೦೧೫ ರಿಂದ ಪ್ರಯತ್ನಗಳನ್ನು ಮಾಡುತ್ತಿದೆ. [೩೧] [೩೨] ಸರಸ್ವತಿ ಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ವಾರ್ಷಿಕ ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆಯನ್ನು ಆಯೋಜಿಸಲಾಗಿದೆ, ಇದು ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯ ದಡದಲ್ಲಿರುವ ಧಾರ್ಮಿಕ ತೀರ್ಥಗಳು ಮತ್ತು ಸಿಂಧೂ ಕಣಿವೆಯ ನಾಗರಿಕತೆಯ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ವಿವಿಧ ಘಾಟ್‌ಗಳ ಮೂಲಕ ಪ್ರಯಾಣಿಸುತ್ತದೆ. [೫]

ಸಹ ನೋಡಿ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಬಾಹ್ಯ ಕೊಂಡಿಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಉಲ್ಲೇಖಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
  1. ↑ ೧.೦ ೧.೧ ೧.೨ ೧.೩ ೧.೪ Haryana Samvad Archived 27 August 2018[Date mismatch] ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., Jan 2018.
  2. ↑ ೨.೦ ೨.೧ Haryana misses the buddha moment Archived 7 December 2017[Date mismatch] ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., The Tribune.
  3. ↑ ೩.೦ ೩.೧ Adi Badri to get heritage tag for treasure trove, Daily Pioneer.
  4. ↑ ೪.೦ ೪.೧ ೪.೨ ೪.೩ ೪.೪ ೪.೫ Adi Badri to get heritage tag for treasure trove, Daily Pioneer, 2013.
  5. ↑ ೫.೦ ೫.೧ Today Saraswati pilgrimage will enter the district, Dainik Jagran, 19 Jan 2018
  6. ↑ ೬.೦ ೬.೧ ೬.೨ ೬.೩ Adi Badri, Yamuna Nagar, Haryana Archived 2018-01-19 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., Apni Sanskriti.
  7. ↑ ೭.೦ ೭.೧ Famous Adi Badi - Kapal Mochan mela to be held in November, Uni India, Nov 2018
  8. ↑ Haryana Rivers Profile: (Part-II – Ganga Basin), South Asia Network on Dams, Rivers and People.
  9. ↑ Sharma, D P and Madhuri Sharma, Early Harappans and Indus Sarasvati Civilization, 2 Vols. (ed) 2006
  10. ↑ Overview of State Forests Archived 2019-12-23 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., Haryana Forests, page 18.
  11. ↑ ೧೧.೦ ೧೧.೧ "With BJP in power, the hunt for Saraswati river is on mission mode". Times of India. 10 April 2015. Retrieved 12 May 2015.
  12. ↑ R.U.S. Prasad, 2017, River and Goddess Worship in India: Changing Perceptions and Manifestations of Sarasvati, Routledge, Annexure-I.
  13. ↑ Course correction of Saraswati ‘revival’[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ], The Tribune, 31 Jan 2017.
  14. ↑ "yamunanagar.nic.in About Kapal Mochan Temple". Archived from the original on 21 August 2014. Retrieved 9 April 2016.
  15. ↑ Sarasvati Sodh Sansthan Publications 2015
  16. ↑ ೧೬.೦ ೧೬.೧ ೧೬.೨ ೧೬.೩ Yamunanagar History Archived 2017-12-15 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., Gazatteer of Haryana: Yamunanagar.
  17. ↑ Adi Badri, Haryana Tourism.
  18. ↑ ೧೮.೦ ೧೮.೧ Adesh Katariya, 2007, Ancient History of Central Asia: Yuezhi origin Royal Peoples: Kushana, Huna, Gurjar and Khazar Kingdoms, pp128-.
  19. ↑ Historical importance of adi badri area
  20. ↑ One year on govt fails to promote buddhist tourism Archived 2018-11-30 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., The Tribune.
  21. ↑ Kaushik, A. and Kaushik, G., 2010, January. AN ANALYSIS OF BUDDHIST FUNERARY STRUCTURES IN HARYANA: WITH SPECIAL REFERENCE TO THE SITE OF ADI BADRI. In Proceedings of the Indian History Congress (Vol. 71, pp. 1079-1087). Indian History Congress.
  22. ↑ Haryana Sarasvati Heritage Development Board affiliated organizations Archived 2021-07-04 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., Haryana Sarasvati Heritage Development Board, accessed 20 July 2021.
  23. ↑ Economic Times (15 Oct 2016), Government constituted expert committee finds Saraswati river did exist
  24. ↑ ೨೪.೦ ೨೪.೧ ೨೪.೨ ೨೪.೩ ೨೪.೪ ೨೪.೫ ೨೪.೬ ‘It's a religious issue. If you could, then give it (land) voluntarily, Indian Express, 15 Aug 2016.
  25. ↑ ೨೫.೦ ೨೫.೧ Haryana government revives ‘Saraswati’ river by pumping 100 cusec water through dug channels in Yamuna Archived 19 January 2018[Date mismatch] ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., India Today, Aug 2016.
  26. ↑ Saraswati international conference now after geeta jubilee, Rajasthan Patrika, 17 Jan 2018.
  27. ↑ After History, It's The Turn Of Geography Archived 19 January 2018[Date mismatch] ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., Tehalka, 11 July 2015.
  28. ↑ Haryana's Saraswati heritage board to develop 5 riverfronts Archived 2022-07-31 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., The Tribune, 19 Jul 2021.
  29. ↑ p KU Gets 100 crore for CoE Archived 2018-11-29 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., The Tribune, 2018.
  30. ↑ Haryana govt pumps 100 cusec water to revive ‘lost’ Saraswati, Indian Express, 6 Aug 2016.
  31. ↑ Haryana to celebrate Saraswati Mahotsav on Jan 28, Daily Pioneer, 7 Jan 2018.
  32. ↑ Five-day Saraswati Mahotsav from Jan 18 Archived 2018-06-30 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ., The Tribune, 13 Jan 2018.