ಕೇಶಿ (ರಾಕ್ಷಸ)

ಕೃಷ್ಣ ,ರಾಕ್ಷಸ ಕುದುರೆ ಕೇಶಿಯನ್ನು ಕೊಲ್ಲುತ್ತಿರುವುದು ಗುಪ್ತರ ಅವಧಿ (ಸುಮಾರು ೩೨೧–೫೦೦), ಮೆಟ್ರೋಪಾಲಿಟನ್ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ ಆಫ್ ಆರ್ಟ್ .

ಹಿಂದೂ ಪುರಾಣದಲ್ಲಿ, ಕೇಶಿ ( ಏಕವಚನ ಪುಲ್ಲಿಂಗ, ಅಕ್ಷರಶಃ "ಉದ್ದ ಕೂದಲಿನ") ಎಂಬುದು ವಿಷ್ಣುವಿನ ಅವತಾರವಾದ ಕೃಷ್ಣನಿಂದ ಕೊಲ್ಲಲ್ಪಟ್ಟ ಕುದುರೆ-ರಾಕ್ಷಸ. ಕೃಷ್ಣನ ದುಷ್ಟ ಚಿಕ್ಕಪ್ಪ ಕಂಸನಿಂದ ಈ ರಾಕ್ಷಸನನ್ನು ಕಳುಹಿಸಲಾಯಿತು. ಕೇಶಿಯು ಕೃಷ್ಣನ ಕೈಯಲ್ಲಿ ಸಾಯಲು ಉದ್ದೇಶಿಸಿದ್ದನು.

ಕೇಶಿಯ ವಧೆಯ ಕಥೆಯನ್ನು ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮಗ್ರಂಥಗಳಾದ ಭಾಗವತ ಪುರಾಣ, ವಿಷ್ಣು ಪುರಾಣ ಮತ್ತು ಹರಿವಂಶದಲ್ಲಿ ಹೇಳಲಾಗಿದೆ. ಗ್ರಂಥಗಳಲ್ಲಿ ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಕೇಶವ - ಕೇಶಿಯ ಸಂಹಾರಕ - ಎಂದು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಹೊಗಳಲಾಗುತ್ತದೆ.

ದಂತಕಥೆ

ಕೇಶಿಯ ದಂತಕಥೆಯನ್ನು ಭಾಗವತ ಪುರಾಣದ ಹತ್ತನೇ ಪುಸ್ತಕದಲ್ಲಿ (೫೦೦ ಸಿ‍ಇ - ೧೦೦೦ ಸಿ‍ ಇ ನಡುವೆ) ವಿವರಿಸಲಾಗಿದೆ. ಮಥುರಾದ ದುಷ್ಟ ರಾಜ ಮತ್ತು ಕೃಷ್ಣನ ಮಾವನಾದ ಕಂಸನು ಕೃಷ್ಣನಿಂದ ಕೊಲ್ಲಲ್ಪಡುತ್ತಾನೆ. ಕಂಸನು ತನ್ನ ಮರಣವನ್ನು ತಪ್ಪಿಸುವ ಪ್ರಯತ್ನದಲ್ಲಿ, ರಾಕ್ಷಸರ ಸರಣಿಯನ್ನು ಗೋಕುಲಕ್ಕೆ ಕಳುಹಿಸುತ್ತಾನೆ. ಅಲ್ಲಿ ಕೃಷ್ಣನು ತನ್ನ ಸಾಕು-ಪೋಷಕರೊಂದಿಗೆ ವಾಸಿಸುತ್ತಾನೆ. ಕೃಷ್ಣನು ಅರಿಷ್ಟ ಎಂಬ ರಾಕ್ಷಸನನ್ನು ಕೊಂದ ನಂತರ, ದೈವಿಕ ಋಷಿ ನಾರದನು ಕೃಷ್ಣನು ತನ್ನ ಸಹೋದರಿ ದೇವಕಿಯ ಮಗು ಎಂದು ಕಂಸನಿಗೆ ದೃಢಪಡಿಸುತ್ತಾನೆ ಮತ್ತು ದೇವಕಿಯ ಮಗು ಎಂದು ತಪ್ಪಾಗಿ ಭಾವಿಸಿ ಕಂಸ ಕೊಂದ ಹೆಣ್ಣು ಮಗು ವಾಸ್ತವವಾಗಿ ಕೃಷ್ಣನ ಸಾಕುತಾಯಿಯಾದ ಯಶೋದೆಯ ಮಗಳು ಎಂದು ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ. ಇದನ್ನು ಕೇಳಿ ಕೋಪಗೊಂಡ ಕಂಸನು ರಾಕ್ಷಸ ಕೇಶಿಯನ್ನು ಕರೆದು ಕೃಷ್ಣ ಮತ್ತು ಅವನ ಸಹೋದರ ಬಲರಾಮನನ್ನು ಕೊಲ್ಲುವಂತೆ ಆದೇಶಿಸುತ್ತಾನೆ. ^[೧]

ಕೃಷ್ಣ ಕೇಶಿಯೊಂದಿಗೆ ಹೋರಾಡುತ್ತಾನೆ.

ಕೇಶಿಯು ಬೃಹತ್ ಕುದುರೆಯ ರೂಪವನ್ನು ತಾಳುತ್ತಾನೆ, ಅವನು ಆಲೋಚನೆಗಳ ವೇಗದಲ್ಲಿ ಓಡುತ್ತಾನೆ, ಭೂಮಿಯನ್ನು ತನ್ನ ಗೊರಸುಗಳಿಂದ ಧರಿಸುತ್ತಾನೆ ಮತ್ತು ಆಕಾಶದಲ್ಲಿ ಆಕಾಶ ವಾಹನಗಳನ್ನು ಮತ್ತು ಮೋಡಗಳನ್ನು ತನ್ನ ಗುಂಗುರು ಕೂದಲಿನಿಂದ ಚದುರಿಸುತ್ತಾನೆ. ಅವನ ನೆರೆಹೊರೆಯು ಜನರನ್ನು ಭಯಭೀತಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ. ಕುದುರೆಯು ಗೋಕುಲದ ಸುತ್ತಲೂ ವಿಧ್ವಂಸಕತೆಯನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸುತ್ತಿದ್ದಂತೆ ಕೃಷ್ಣ ಕೇಶಿಗೆ ದ್ವಂದ್ವಯುದ್ಧಕ್ಕೆ ಸವಾಲು ಹಾಕುತ್ತಾನೆ. ಕೇಶಿಯು ಸಿಂಹದಂತೆ ಘರ್ಜಿಸುತ್ತಾನೆ ಮತ್ತು ಕೃಷ್ಣನ ಕಡೆಗೆ ತನ್ನ ಗೊರಸುಗಳಿಂದ ಹೊಡೆಯುತ್ತಾನೆ. ಕೃಷ್ಣನು ಕೇಶಿಯ ಎರಡು ಕಾಲುಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದು ಬಹಳ ದೂರಕ್ಕೆ ಎಸೆಯುತ್ತಾನೆ. ಪತನದಿಂದ ಚೇತರಿಸಿಕೊಂಡು, ಉದ್ರೇಕಗೊಂಡ ಕೇಶಿ ಬಾಯಿ ತೆರೆದು ಕೃಷ್ಣನ ಮೇಲೆ ದಾಳಿ ಮಾಡುತ್ತಾನೆ. ಕೃಷ್ಣನು ತನ್ನ ಎಡಗೈಯನ್ನು ಕೇಶಿಯ ಬಾಯಿಗೆ ತುರುಕಿದ ಕೂಡಲೇ ಕೇಶಿಯ ಎಲ್ಲಾ ಹಲ್ಲುಗಳು ಬೀಳುತ್ತವೆ. ಕೃಷ್ಣನ ತೋಳು ಹಿಗ್ಗುತ್ತದೆ, ಮತ್ತು ಕೇಶಿ ಉಸಿರುಗಟ್ಟಿ ಸಾಯುತ್ತಾನೆ. ಅವನ ದೇಹದಿಂದ ಬೆವರು ಹರಿಯುತ್ತದೆ. ಅವನ ಕಣ್ಣುಗಳು ಉರುಳುತ್ತವೆ ಮತ್ತು ಅವನು ತನ್ನ ಪಾದಗಳನ್ನು ಒದೆಯಲು ಹೆಣಗಾಡುತ್ತಾನೆ. ಕೇಶಿಯು ನಿರ್ಜೀವವಾಗಿ ನೆಲದ ಮೇಲೆ ಬೀಳುತ್ತಿದ್ದಂತೆ, ಅವನ ನಿಜವಾದ ರಾಕ್ಷಸ ರೂಪವನ್ನು ಪಡೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ದೇವತೆಗಳು ಮತ್ತು ನಾರದರು ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಸ್ತುತಿಸುತ್ತಾರೆ. ಕೇಶಿಯು ನೆರೆಹೊರೆಯ ದೇವತೆಗಳನ್ನು ಸ್ವರ್ಗವನ್ನು ತ್ಯಜಿಸಲು ಪ್ರೇರೇಪಿಸುತ್ತಿತ್ತು. ಈ ಸಂಕಟದಿಂದ ಪಾರು ಮಾಡಿದ್ದಕ್ಕಾಗಿ ನಾರದನು ಕೃಷ್ಣನಿಗೆ ಧನ್ಯವಾದಗಳನ್ನು ಹೇಳುತ್ತಾನೆ. ಮುಂದೆ ಕೃಷ್ಣನು ಕಂಸನ ವಧೆಯೂ ಸೇರಿದಂತೆ ಮುಂದೆ ಮಾಡುವ ಮಹಾಕಾರ್ಯಗಳನ್ನು ಭವಿಷ್ಯ ನುಡಿಯುತ್ತಾನೆ. ^[೨]

ವಿಷ್ಣು ಪುರಾಣದ ನಾಲ್ಕನೇ ಪುಸ್ತಕ (೧ ನೇ ಶತಮಾನ ಬಿಸಿ‍ಇ ನಿಂದ ೪ ನೇ ಶತಮಾನದ ಸಿ‍ಇ ನಡುವೆ) ಸಹ ಈ ಕಥೆಯನ್ನು ಹೇಳುತ್ತದೆ.ಒಮ್ಮೆ ಕೃಷ್ಣನ ಜನನವನ್ನು ಅರಿತುಕೊಂಡ ಕಂಸನು ಹೇಗಾದರೂ, ದೇವಕಿಯ ಎಲ್ಲಾ ಗಂಡು ಮಕ್ಕಳನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ರಾಕ್ಷಸರ ಸಂಕುಲವನ್ನು ಕರೆದಾಗ ಕೇಶಿ ಮೊದಲು ಪ್ರಸಂಗದಲ್ಲಿ ಕಾಣಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ^[೩] ನಾಲ್ಕನೇ ಪುಸ್ತಕದ ೧೫ ಮತ್ತು ೧೬ ನೇ ಅಧ್ಯಾಯಗಳು ಭಾಗವತ ಪುರಾಣದ ಖಾತೆಗೆ ಸಮಾನಾಂತರವಾಗಿರುವ ಕೇಶಿಯ ಸಾವಿನ ವಿವರವಾದ ವಿವರಣೆಯನ್ನು ಪ್ರಸ್ತುತಪಡಿಸುತ್ತದೆ. ಅರಿಷ್ಟನ ಮರಣದ ನಿರೂಪಣೆ, ಕಂಸನಿಗೆ ನಾರದನ ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸುವಿಕೆ ಮತ್ತು ನಂತರ ಕೇಶಿಯ ಆದೇಶ ಒಂದೇ ಆಗಿದೆ. ^[೪] ಭೂಮಿ ಮತ್ತು ಆಕಾಶದಲ್ಲಿ ಕೇಶಿಯಿಂದ ಭಯೋತ್ಪಾದನೆ ಮತ್ತು ಕೃಷ್ಣನ ಸವಾಲು ಒಂದೇ ಆಗಿದ್ದರೂ, ನೇರವಾಗಿ ಕೇಶಿಯು ತನ್ನ ತೆರೆದ ಬಾಯಿಯಿಂದ ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಆಕ್ರಮಣ ಮಾಡುವುದರೊಂದಿಗೆ ಹೋರಾಟವು ಪ್ರಾರಂಭವಾಗುತ್ತದೆ. ಕೃಷ್ಣನ ಕೈ ಒಂದೇ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಕೇಶಿಯನ್ನು ಉಸಿರುಗಟ್ಟಿಸಿತು, ಅವನ ದೇಹವನ್ನು ಎರಡು ಭಾಗಗಳಾಗಿ ಹರಿದು ಹಾಕಿತು. ಭಾಗವತ ಪುರಾಣದಲ್ಲಿ ಕೇಶಿಯ ದೇಹದ ವಿಭಜನೆಯನ್ನು ಹೇಳಲಾಗಿಲ್ಲ. ಕಂಸನ ಮರಣದ ಬಗ್ಗೆ ನಾರದನ ಸ್ತುತಿ ಮತ್ತು ಭವಿಷ್ಯವಾಣಿಯು ಖಾತೆಯನ್ನು ಅನುಸರಿಸುತ್ತದೆ. ಅಲ್ಲಿ ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಕೇಶಿಯ ಸಂಹಾರಕ ಕೇಶವ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುವುದು ಎಂದು ನಾರದನು ಆದೇಶಿಸಿದನು. ^[೫]

ಮಹಾಕಾವ್ಯದ ಮಹಾಭಾರತದ ಹರಿವಂಶವು ಸಹ ಇದೇ ಶೈಲಿಯಲ್ಲಿ ಘಟನೆಯನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ. ಜೊತೆಗೆ ನಾರದನು ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ವಿಷ್ಣು ಎಂದು ಗುರುತಿಸುತ್ತಾನೆ. ವಿಷ್ಣು ಪುರಾಣ ಮತ್ತು ಹರಿವಂಶ (೧ ನೇ - ೨ ನೇ ಶತಮಾನ ಬಿಸಿ‍ಇ) ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಕಂಸನಿಂದ ಕಳುಹಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಕೊನೆಯ ಪ್ರತಿನಿಧಿ ಕೇಶಿ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತದೆ. ಕೇಶಿಯ ಹತ್ಯೆಯ ನಂತರ, ಕೃಷ್ಣ ಮತ್ತು ಬಲರಾಮರು ಮಥುರಾಗೆ ಹೋಗುತ್ತಾರೆ, ಅಲ್ಲಿ ಕಂಸನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲಾಗುತ್ತದೆ. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಭಾಗವತ ಪುರಾಣವು ಮಥುರಾಗೆ ಹೊರಡುವ ಮೊದಲು ಕಂಸನು ಕಳುಹಿಸಿದ ರಾಕ್ಷಸ ವ್ಯೋಮನನ್ನು ಕೊಲ್ಲುವುದನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ. ^[೬]

ಮೊದಲ ಶತಮಾನದ ಸಿ‍ಇ ಬೌದ್ಧ ಬರಹಗಾರ ಅಶ್ವಘೋಷನು ತನ್ನ ಸೌಂದರಾನಂದದಲ್ಲಿ ಕೇಶಿಯ ಹತ್ಯೆಯನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತಾನೆ.

ಮೂಲಗಳು

ಅಥರ್ವವೇದದಲ್ಲಿ (ಕ್ರಿ.ಪೂ. ೨ನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನ), "ಕೂದಲುಳ್ಳ" ಕೇಶಿಯನ್ನು ಮೊದಲು ಕೃಷ್ಣನಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸದಿದ್ದರೂ ಹುಟ್ಟಲಿರುವವರ ಮೇಲೆ ಆಕ್ರಮಣ ಮಾಡುವ ರಾಕ್ಷಸನಂತೆ ವಿವರಿಸಲಾಗಿದೆ. ಭಾರತೀಯ ಧರ್ಮಗಳ ಬಗ್ಗೆ ವಿದ್ವಾಂಸರಾದ ಫಿಲ್ಲಿಸ್ ಗ್ರಾನೋಫ್ ಅವರು ಅಭಿಪ್ರಾಯಪಡುಟ್ಟ ಪ್ರಕಾರ, ಕೇಶಿಯು ಬಾಲ್ಯದ ಕಾಯಿಲೆಗಳು ಅಥವಾ ಗರ್ಭಪಾತದ ರಾಕ್ಷಸ. ಪೂತನಾ ಎಂಬ ರಾಕ್ಷಸನಂತೆ, ಇಬ್ಬರೂ ಶಿಶು ಕೃಷ್ಣನಿಂದ ಕೊಲ್ಲಲ್ಪಟ್ಟರು. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಈ ಊಹೆಯು ಸರ್ವಾನುಮತವಲ್ಲ. ^[೭] ಕೇಶಿ-ವಧದ ಕಥೆಗಳು ("ಕೇಶಿಯ ಹತ್ಯೆ") ಕುಶಾನ್ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ (೬೦-೩೭೫ ಸಿ‍ಇ) ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾಗಿದೆ. ^{[೮] [೯]} ಕೇಶಿ ಅಥವಾ ಕೇಶಿ ಚೀನೀ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ತಿಳಿದಿರುವ ಆರಂಭಿಕ ಸಂಸ್ಕೃತ ಪದವಾಗಿರಬಹುದು. (೨ನೇ ಶತಮಾನ ಬಿಸಿ‍ಇ) ೧೧೦೩ ಬಿಸಿ‍ಇಯಲ್ಲಿ ಝೌ ರಾಜ ವೆನ್‌ಗೆ ಶಾಂಗ್‌ನ ಕಿಂಗ್ ಝೌಗೆ ಸುಲಿಗೆಯಾಗಿ ನೀಡಲಾದ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ಹುಯೈನಾಂಜಿ ದಾಖಲಿಸಿದ್ದಾರೆ, ಇದರಲ್ಲಿ ಜಿಸಿ雞斯 ಅಥವಾ ಹಳೆಯ ಚೈನೀಸ್ * ಕೆಸೆ ಎಂಬ ಪರ್ವತವೂ ಸೇರಿದೆ. ^[೧೦]

ಸ್ಮರಣಾರ್ಥ

ವೃಂದಾವನದಲ್ಲಿರುವ ಕೇಶಿಘಾಟ್ ಕೃಷ್ಣನೊಂದಿಗಿನ ಕೇಶಿಯ ಯುದ್ಧವನ್ನು ನೆನಪಿಸುತ್ತದೆ.

ಮಲಯಾಳಂ ಭಾಗವತ ಪುರಾಣದ ಪ್ರಕಾರ, ಕೃಷ್ಣನು ಕೇಶಿಯನ್ನು ಕೊಂದಿದ್ದರಿಂದ ಕೇಶವ ಎಂಬ ಹೆಸರು ಬಂದಿತು. ^[೧೧] ಭಗವತಗೀತೆಯಲ್ಲಿ ಅರ್ಜುನ - ಕೇಶವ (೧.೩೦ ಮತ್ತು ೩.೧) ಮತ್ತು ಕೇಶಿ-ನಿಸೂದನ (೧೮.೧) ರಿಂದ ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಮೂರು ಬಾರಿ ಕೇಶಿಯ ಸಂಹಾರಕ ಎಂದು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ. ಮೊದಲ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ (೧.೩೦), ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಅರ್ಜುನನು ಕೇಶಿಯ ಸಂಹಾರಕ ಎಂದು ಸಂಬೋಧಿಸುತ್ತಾ,ಯುದ್ಧದ ಬಗ್ಗೆ ತನ್ನ ಅನುಮಾನಗಳನ್ನು ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸುತ್ತಾನೆ, ಅದೇ ಸಮಯದಲ್ಲಿ, ಕೃಷ್ಣನಲ್ಲಿ ಅವರನ್ನು ನಾಶಮಾಡುವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿರುವುದನ್ನು ಕಂಡುಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಇಲ್ಲಿ, ಕೇಶಿಯು ಸುಳ್ಳು ಹೆಮ್ಮೆಯನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತಾನೆ ಮತ್ತು ಅರ್ಜುನನಿಂದ ಕೇಶಿಯ ಸಂಹಾರಕನ ಉಲ್ಲೇಖವು ಅವನ ನಮ್ರತೆಯನ್ನು ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸುತ್ತದೆ. ಗೋಕುಲದಲ್ಲಿ ವಿನಾಶವನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಿದ ಹುಚ್ಚು ಕುದುರೆಯಾಗಿ ಕೇಶಿ - ವ್ಯಕ್ತಿಯ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಓಡುವ ಅನುಮಾನಗಳ ಕಾಡು ಕುದುರೆಯನ್ನೂ ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತಾನೆ. ಮೂರನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ, ಅರ್ಜುನನು ಭಗವಾನ್ ಕೃಷ್ಣನಿಗೆ ಒಂದು ಪ್ರಶ್ನೆಯನ್ನು ಕೇಳುತ್ತಾನೆ: "ಜ್ಞಾನವು ಕ್ರಿಯೆಗಿಂತ ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದುದು ನಿಮ್ಮ ತೀರ್ಮಾನವಾಗಿದ್ದರೆ, ಓ ಜನಾರ್ದನ, ಕೇಶವಾ, ಈ ಭಯಾನಕ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಮಾಡಲು ನೀವು ನನ್ನನ್ನು ಏಕೆ ನಿರ್ದೇಶಿಸುತ್ತೀರಿ?" (೩.೧) ಕೊನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ (೧೮.೧), ಅರ್ಜುನನು ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಮಹಾ-ಬಾಹೋ ("ಪರಾಕ್ರಮಿ-ಸಶಸ್ತ್ರ") ಎಂದು ಸಂಬೋಧಿಸುತ್ತಾನೆ. ಕೇಶಿ ವಿಶೇಷಣದ ಸಂಹಾರಕನೊಂದಿಗೆ ಜೋಡಿಯಾಗಿ, ಕೃಷ್ಣನು ಕೇಶಿಯನ್ನು ತನ್ನ ತೋಳುಗಳಿಂದ ಹೇಗೆ ಕೊಂದನು ಎಂಬುದನ್ನು ಓದುಗರಿಗೆ ನೆನಪಿಸುತ್ತದೆ. ^[೧೨] ವಿಷ್ಣು ಸಹಸ್ರನಾಮ ("ವಿಷ್ಣುವಿನ ಸಾವಿರ ಹೆಸರುಗಳು") ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಕೇಶವ (ಹೆಸರುಗಳು ೨೩, ೬೪೮) ಮತ್ತು ಕೇಶಿತ (೬೪೯) - ಕೇಶಿಯ ಸಂಹಾರಕ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತದೆ. ನಾಲ್ಕನೇ ಶತಮಾನದ ಮುದ್ರಾರಾಕ್ಷಸ ನಾಟಕವು ಕೇಶವ ಎಂಬ ವಿಶೇಷಣವನ್ನು ಕೇಶಿಯ ಸಂಹಾರಕ ಎಂದು ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಿಸುತ್ತದೆ. ^[೧೩] ಕೇಶಿಘಾಟ್ ವೃಂದಾವನದಲ್ಲಿ ಯಮುನಾ ನದಿಯ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ಇರುವ ಪ್ರಮುಖ ಸ್ನಾನಘಟ್ಟವಾಗಿದೆ, ಇಲ್ಲಿ ಕೃಷ್ಣನು ಕೇಶಿಯನ್ನು ಸೋಲಿಸಿದನು ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ^[೧೪]

ಟಿಪ್ಪಣಿಗಳು

1. Bryant p. 151 Chapter 35 19-23
2. Bryant pp. 153-4 Chapter 36 1-25
3. Wilson p. 272
4. Wilson pp. 335-8 Chapter 15
5. Wilson pp. 339-42 Chapter 16
6. Freda Matchett (2001). "Krsna in the Harivamsa". Krsna, Lord or Avatara?: the relationship between Krishna and Visnu. Routledge. p. 54. ISBN 0-7007-1281-X.
7. Phyllis Granoff (2003). "Paradigms of Protection in Early Indian Religious Texts or an Essay on What to do with your Demons". In Piotr Balcerowicz, Uniwersytet Warszawski (ed.). Essays in Jaina philosophy and religion. Delhi: Motilal Banarsidass Publ. pp. 186–8. ISBN 81-208-1977-2.
8. Sisir Kumar Das (2005). A history of Indian literature, 500-1399: from courtly to the popular. Sahitya Akademi. p. 262. ISBN 81-260-2171-3.
9. "Krishna Killing the Horse Demon Keshi". Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art. 1991.300.
10. Hoong Teik Toh (2010). "Notes on the Earliest Sanskrit Word Known in Chinese", Sino-Platonic Papers 201.
11. Mani, Vettam (1975). "Keśi II". Puranic Encyclopaedia: A Comprehensive Dictionary With Special Reference to the Epic and Puranic Literature. Delhi: Motilal Banarsidass. p. 406. ISBN 0-8426-0822-2.
12. B. V. Tripurari (2001). The Bhagavad Gita: Its Feeling and Philosophy. Springer Science & Business. pp. 21–2, 521. ISBN 9781886069534.
13. P. K. Mishra (1999). Studies in Hindu and Buddhist art. Abhinav Publications. p. 362. ISBN 9788170173687.P. K. Mishra (1999). Studies in Hindu and Buddhist art. Abhinav Publications. p. 362. ISBN 9788170173687.
14. Klaus K. Klostermaier (1989). A survey of Hinduism. SUNY Press. p. 81. ISBN 978-0-7914-7082-4.

ಉಲ್ಲೇಖಗಳು

• Edwin F. Bryant (2003). Krishna: the Beautiful Legend of God: (Srimad Bhagavata Purana Book X), Book 10. Penguin Classics. ISBN 9780140447996.
• Horace Hayman Wilson (1868). Fitzedward Hall (ed.). The Vishńu Puráńa: a system of Hindu mythology and tradition. Vol. 4. Trubner and Co.