ಸುಶೀಲ ನಾಯ್ಯರ್

೧೯೪೭ ರಲ್ಲಿ ನಯ್ಯರ್

ಸುಶೀಲಾ ನಾಯ್ಯರ್, 'ನಾಯರ್' (೧೯೧೪ – ೨೦೦೧) ಎಂದೂ ಉಚ್ಚರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇವರು ಒಬ್ಬ ಭಾರತೀಯ ವೈದ್ಯೆ, ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿಯವರ ಆಜೀವ ಅನುಯಾಯಿ ಮತ್ತು ರಾಜಕಾರಣಿ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಆರೋಗ್ಯ, ವೈದ್ಯಕೀಯ ಶಿಕ್ಷಣ ಮತ್ತು ಸಾಮಾಜಿಕ ಮತ್ತು ಗ್ರಾಮೀಣ ಪುನರ್ನಿರ್ಮಾಣದಲ್ಲಿ ಅವರು ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರ ವಹಿಸಿದ್ದಾರೆ. ^[೧] ಅವರು ಗಾಂಧಿಯವರ ವೈಯಕ್ತಿಕ ವೈದ್ಯೆ ಮತ್ತು ಅವರ ಆಂತರಿಕ ವಲಯದ ಪ್ರಮುಖ ಸದಸ್ಯರಾದರು. ನಂತರ, ಅವರು ತಮ್ಮ ಅನುಭವಗಳನ್ನು ಆಧರಿಸಿ ಹಲವಾರು ಪುಸ್ತಕಗಳನ್ನು ಬರೆದರು. ^[೨] ಅವರ ಸಹೋದರ ಪ್ಯಾರೇಲಾಲ್ ನಯ್ಯರ್ ಗಾಂಧಿಯವರ ಆಪ್ತ ಕಾರ್ಯದರ್ಶಿಯಾಗಿದ್ದರು. ಸ್ವತಂತ್ರ ನಂತರದ ಭಾರತದಲ್ಲಿ, ಅವರು ರಾಜಕೀಯ ಕಚೇರಿಗೆ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಸ್ಪರ್ಧಿಸಿದರು ಮತ್ತು ಭಾರತದ ಆರೋಗ್ಯ ಸಚಿವರಾಗಿ ಸೇವೆ ಸಲ್ಲಿಸಿದರು. ^[೩]

ಜೀವನಚರಿತ್ರೆ

ಆರಂಭಿಕ ಜೀವನ ಮತ್ತು ಶಿಕ್ಷಣ

ಅವರು ೨೬ ಡಿಸೆಂಬರ್ ೧೯೧೪ ರಂದು ಪಂಜಾಬ್‌ನ ಗುಜರಾತ್ ಜಿಲ್ಲೆಯ (ಈಗ ಪಾಕಿಸ್ತಾನದಲ್ಲಿದೆ) ಕುಂಜಾಹ್ ಎಂಬ ಸಣ್ಣ ಪಟ್ಟಣದಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದರು. ^[೪] ಅವರು ತಮ್ಮ ಸಹೋದರನ ಮೂಲಕ ಗಾಂಧಿಯ ಆದರ್ಶಗಳತ್ತ ಆರಂಭಿಕ ಆಕರ್ಷಣೆಯನ್ನು ಬೆಳೆಸಿಕೊಂಡರು ಮತ್ತು ಲಾಹೋರ್‌ನಲ್ಲಿ ಚಿಕ್ಕ ಹುಡುಗಿಯಾಗಿದ್ದಾಗ ಗಾಂಧಿಯನ್ನು ಭೇಟಿಯಾಗಿದ್ದರು. ^[೨] ಅವರು ಲೇಡಿ ಹಾರ್ಡಿಂಜ್ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಕಾಲೇಜಿನಲ್ಲಿ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಅಧ್ಯಯನಕ್ಕಾಗಿ ದೆಹಲಿಗೆ ಬಂದರು, ಅಲ್ಲಿಂದ ಅವರು ಎಂ ಬಿ ಬಿ ಎಸ್ ಮತ್ತು ಎಮ್ ಡಿ ಗಳಿಸಿದರು. ತಮ್ಮ ಕಾಲೇಜು ದಿನಗಳಲ್ಲಿ, ಅವರು ಗಾಂಧಿಗಳೊಂದಿಗೆ ನಿಕಟ ಸಂಪರ್ಕದಲ್ಲಿದ್ದರು. ^[೨]

ಭಾರತದ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ಹೋರಾಟದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಗಾಂಧಿಯವರೊಂದಿಗೆ ಒಡನಾಟ

೧೯೩೯ ರಲ್ಲಿ ಅವರು ತಮ್ಮ ಸಹೋದರನನ್ನು ಸೇರಲು ಸೇವಾಗ್ರಾಮಕ್ಕೆ ಬಂದರು ಮತ್ತು ಶೀಘ್ರವಾಗಿ ಗಾಂಧಿಯವರ ನಿಕಟವರ್ತಿಯಾದರು. ಅವರ ಆಗಮನದ ಸ್ವಲ್ಪ ಸಮಯದ ನಂತರ, ವಾರ್ಧಾದಲ್ಲಿ ಕಾಲರಾ ಪ್ರಾರಂಭವಾಯಿತು, ಮತ್ತು ಯುವ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಪದವೀಧರರು ಇದನ್ನು ನಿಭಾಯಿಸಿದರು. ಗಾಂಧೀಜಿ ಆಕೆಯ ಸ್ಥೈರ್ಯ ಮತ್ತು ಸೇವೆಯ ಸಮರ್ಪಣೆಯನ್ನು ಶ್ಲಾಘಿಸಿದರು ಮತ್ತು ಬಿಧಾನ್ ಚಂದ್ರ ರಾಯ್ ಅವರ ಆಶೀರ್ವಾದದೊಂದಿಗೆ ಅವರನ್ನು ತಮ್ಮ ವೈಯಕ್ತಿಕ ವೈದ್ಯೆಯಾಗಿ ನೇಮಿಸಿಕೊಂಡರು. ೧೯೪೨ ರಲ್ಲಿ ಅವರು ಮತ್ತೊಮ್ಮೆ ಗಾಂಧಿಯವರ ಕಡೆಗೆ ಮರಳಿದರು, ದೇಶವನ್ನು ವ್ಯಾಪಿಸುತ್ತಿರುವ ಕ್ವಿಟ್ ಇಂಡಿಯಾ ಚಳುವಳಿಯಲ್ಲಿ ಭಾಗವಹಿಸಿದರು. ಆ ವರ್ಷ ಅವರನ್ನು ಇತರ ಪ್ರಮುಖ ಗಾಂಧಿವಾದಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಪೂನಾದ ಅಗಾಖಾನ್ ಅರಮನೆಯಲ್ಲಿ ಬಂಧಿಸಲಾಯಿತು. ೧೯೪೪ ರಲ್ಲಿ ಅವರು ಸೇವಾಗ್ರಾಮದಲ್ಲಿ ಒಂದು ಸಣ್ಣ ಔಷಧಾಲಯವನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದರು. ಆದರೆ ಇದು ಶೀಘ್ರದಲ್ಲೇ ದೊಡ್ಡದಾಗಿ ಬೆಳೆದು ಆಶ್ರಮದ ಶಾಂತಿಯನ್ನು ಕದಡಿತು, ಮತ್ತು ಅವರು ಅದನ್ನು ವಾರ್ಧಾದಲ್ಲಿ ಬಿರ್ಲಾಗಳು ದಾನ ಮಾಡಿದ ಅತಿಥಿಗೃಹಕ್ಕೆ ಸ್ಥಳಾಂತರಿಸಿದರು. ೧೯೪೫ ರಲ್ಲಿ ಈ ಚಿಕ್ಕ ಚಿಕಿತ್ಸಾಲಯವು ಔಪಚಾರಿಕವಾಗಿ ಕಸ್ತೂರ್ಬಾ ಆಸ್ಪತ್ರೆಯಾಗಿದೆ. (ಈಗ ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿ ವೈದ್ಯಕೀಯ ವಿಜ್ಞಾನ ಸಂಸ್ಥೆ ). ಆದಾಗ್ಯೂ, ಈ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಗಾಂಧಿಯವರ ಮೇಲೆ ಹಲವಾರು ಹತ್ಯೆಯ ಪ್ರಯತ್ನಗಳನ್ನು ಮಾಡಲಾಯಿತು. ಅದರಲ್ಲಿ ನಾಥೂರಾಮ್ ಗೋಡ್ಸೆ, ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಅವರನ್ನು ಕೊಂದ ವ್ಯಕ್ತಿ. ಸುಶೀಲಾ ನಯ್ಯರ್ ಅವರು ದಾಳಿಗಳಿಗೆ ಹಲವಾರು ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಸಾಕ್ಷ್ಯ ನೀಡಿದರು. ೧೯೪೪ ರಲ್ಲಿ ಪಂಚಗಣಿಯಲ್ಲಿ ನಾಥೂರಾಂ ಗೋಡ್ಸೆ ಗಾಂಧಿಯವರ ಮೇಲೆ ಕಠಾರಿಯಿಂದ ದಾಳಿ ಮಾಡಲು ಪ್ರಯತ್ನಿಸಿದಾಗ ನಡೆದ ಘಟನೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಅವರು ೧೯೪೮ ರಲ್ಲಿ ಕಪೂರ್ ಆಯೋಗದ ಮುಂದೆ ಹಾಜರಾಗಿದ್ದರು.

ಮಹಾತ್ಮ ಗಾಂಧೀಜಿಯವರ ನಿಕಟವರ್ತಿಯಾಗಿರುವ ಸುಶೀಲಾ ನಯ್ಯರ್ ಅವರ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯ ಪರೀಕ್ಷೆಗಳಲ್ಲಿ ಭಾಗವಹಿಸಿದ ಮಹಿಳೆಯರಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬರಾಗಿದ್ದರು . ^[೫]

ಹೆಚ್ಚಿನ ಶಿಕ್ಷಣ ಮತ್ತು ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಸೇವೆ

೧೯೪೮ ರಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ಗಾಂಧಿಯವರ ಹತ್ಯೆಯ ನಂತರ, ಸುಶೀಲಾ ನಯ್ಯರ್ ಯುನೈಟೆಡ್ ಸ್ಟೇಟ್ಸ್ಗೆ ಹೋದರು. ಅಲ್ಲಿ ಅವರು ಜಾನ್ಸ್ ಹಾಪ್ಕಿನ್ಸ್ ಸ್ಕೂಲ್ ಆಫ್ ಪಬ್ಲಿಕ್ ಹೆಲ್ತ್ನ್ ನಲ್ಲಿ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಆರೋಗ್ಯದಲ್ಲಿ ಎರಡು ಪದವಿಗಳನ್ನು ಪಡೆದರು. ೧೯೫೦ ರಲ್ಲಿ ಹಿಂದಿರುಗಿದ ಅವರು ಫರಿದಾಬಾದ್‌ನಲ್ಲಿ ಕ್ಷಯರೋಗ ಆರೋಗ್ಯವರ್ಧಕವನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದರು. ದೆಹಲಿಯ ಹೊರವಲಯದಲ್ಲಿರುವ ಮಾದರಿ ಟೌನ್‌ಶಿಪ್ ಅನ್ನು ಸಹ ಗಾಂಧಿವಾದಿ ಕಮಲಾದೇವಿ ಚಟ್ಟೋಪಾಧ್ಯಾಯ ಅವರು ಸಹಕಾರಿ ಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ಸ್ಥಾಪಿಸಿದರು. ನಯ್ಯರ್ ಗಾಂಧಿ ಸ್ಮಾರಕ ಕುಷ್ಠರೋಗ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನದ ಮುಖ್ಯಸ್ಥರಾಗಿದ್ದರು. ^[೬]

ರಾಜಕೀಯ ವೃತ್ತಿಜೀವನ

೧೯೫೨ ರಲ್ಲಿ ಅವರು ರಾಜಕೀಯ ಪ್ರವೇಶಿಸಿದರು .ದೆಹಲಿಯ ಶಾಸಕಾಂಗ ಸಭೆಗೆ ಆಯ್ಕೆಯಾದರು. ೧೯೫೨ ರಿಂದ ೧೯೫೫ ರವರೆಗೆ ಅವರು ನೆಹರೂ ಅವರ ಸಂಪುಟದಲ್ಲಿ ಆರೋಗ್ಯ ಸಚಿವರಾಗಿ ಸೇವೆ ಸಲ್ಲಿಸಿದರು. ೧೯೫೫ ರಿಂದ ೧೯೫೬ ರವರೆಗೆ ದೆಹಲಿ ವಿಧಾನ ಸಭೆಯ ಸ್ಪೀಕರ್ ಆಗಿದ್ದರು (ರಾಜ್ಯ ವಿಧಾನಸಭೆಯನ್ನು ಮರುನಾಮಕರಣ ಮಾಡಲಾಗಿದೆ). ೧೯೫೭ ರಲ್ಲಿ, ಅವರು ಝಾನ್ಸಿ ಕ್ಷೇತ್ರದಿಂದ ಲೋಕಸಭೆಗೆ ಆಯ್ಕೆಯಾದರು ಮತ್ತು ೧೯೭೧ ರವರೆಗೆ ಸೇವೆ ಸಲ್ಲಿಸಿದರು. ಅವರು ೧೯೬೨ ರಿಂದ ೧೯೬೭ ರವರೆಗೆ ಮತ್ತೊಮ್ಮೆ ಕೇಂದ್ರ ಆರೋಗ್ಯ ಸಚಿವರಾಗಿದ್ದರು. ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ಆಡಳಿತದ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ, ಅವರು ಇಂದಿರಾ ಗಾಂಧಿಯವರೊಂದಿಗೆ ಭಿನ್ನಾಭಿಪ್ರಾಯ ಹೊಂದಿದ್ದರು ಮತ್ತು ಜನತಾ ಪಕ್ಷ ಸೇರಿದರು. ಇಂದಿರಾ ಗಾಂಧಿಯವರ ಸರ್ಕಾರವನ್ನು ಉರುಳಿಸುವ ಮೂಲಕ ಇತಿಹಾಸವನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಿದ ಅವರ ಹೊಸ ಪಕ್ಷವು ಅಧಿಕಾರಕ್ಕೆ ತರಲು ಶ್ರಮಿಸಿದರು. ಅವರು ೧೯೭೭ ರಲ್ಲಿ ಝಾನ್ಸಿಯಿಂದ ಲೋಕಸಭೆಗೆ ಆಯ್ಕೆಯಾದರು. ನಂತರ ಅವರು ಗಾಂಧಿಯವರ ಆದರ್ಶಕ್ಕೆ ತಮ್ಮನ್ನು ಅರ್ಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ರಾಜಕೀಯದಿಂದ ನಿವೃತ್ತರಾದರು. ಅವರು ೧೯೬೯ ರಲ್ಲಿ ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿ ವೈದ್ಯಕೀಯ ವಿಜ್ಞಾನ ಸಂಸ್ಥೆಯನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದರು ಮತ್ತು ಅದನ್ನು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸಲು ಮತ್ತು ವಿಸ್ತರಿಸಲು ತಮ್ಮ ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಸೀಮಿತಗೊಳಿಸಲು ಬದ್ಧರಾಗಿದ್ದರು.

ವೈಯಕ್ತಿಕ ಜೀವನ ಮತ್ತು ಸಾವು

ಸುಶೀಲ ನಾಯರ್ ತಮ್ಮ ಜೀವನದುದ್ದಕ್ಕೂ ಅವಿವಾಹಿತರಾಗಿದ್ದರು. ^[೭] ೩ ಜನವರಿ ೨೦೦೧ ರಂದು, ಅವರು ಹೃದಯ ಸ್ತಂಭನದಿಂದ ನಿಧನರಾದರು. ^[೮]

ಪರಂಪರೆ

ಸುಶೀಲಾ ನಯ್ಯರ್ ಅವರು ಕಠಿಣ ಪರಿಶ್ರಮ ಮತ್ತು ಇಂದ್ರಿಯನಿಗ್ರಹದ ಗಾಂಧಿ ತತ್ವದಿಂದ ಆಳವಾಗಿ ಪ್ರಭಾವಿತರಾಗಿದ್ದರು. ಆಕೆ ಗಾಂಧಿ ಚಿಂತನೆಗಳ ಅನುಯಾಯಿಯಾಗಿದ್ದಳು. ಅವರು ಇಂದ್ರಿಯ ನಿಗ್ರಹದ ಅಗತ್ಯದ ಬಗ್ಗೆ ಬಲವಾಗಿ ಭಾವಿಸಿದರು. ಮತ್ತು ಗಂಡಸರಲ್ಲಿ ಮದ್ಯಪಾನದಿಂದ ಕ್ಷೀಣಿಸುತ್ತಿರುವ ಬಡ ಮಹಿಳೆಯರ ಮನೆಗೆ ಹೋಗಿ ಕಾಳಜಿಗೆ ಮಾಡಿದರು. ಅವರು ಕುಟುಂಬ ಯೋಜನೆಗಾಗಿ ಕಟ್ಟಾ ಪ್ರಚಾರಕರಾಗಿದ್ದರು, ಮತ್ತೊಮ್ಮೆ ಇದನ್ನು ಮಹಿಳೆಯರಿಗೆ, ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಬಡ ಮಹಿಳೆಯರಿಗೆ ಅಗತ್ಯವಾದ ಸಬಲೀಕರಣ ನೀಡಿದರು. ತನ್ನ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಜೀವನದಲ್ಲಿ, ಅವರು ಕಟ್ಟುನಿಟ್ಟಿನ ಶಿಸ್ತನ್ನು ಅಭ್ಯಾಸ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದಳು ಮತ್ತು ತನ್ನ ಅನುಯಾಯಿಗಳು, ಸಹೋದ್ಯೋಗಿಗಳು ಮತ್ತು ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳಿಂದಲೂ ಇದನ್ನು ನಿರೀಕ್ಷಿಸುತ್ತಿದ್ದಳು. ಅವರು ಗಾಂಧಿಯನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿದ ಯುವತಿಯರ ವಲಯದಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬರಾಗಿದ್ದರು ಮತ್ತು ಅವರ ವರ್ಚಸ್ಸು ಮತ್ತು ಕಾಂತೀಯತೆಯಿಂದ ಆಳವಾಗಿ ಪ್ರಭಾವಿತರಾಗಿದ್ದರು, ಅಂತಹ ಅವರು ಅವರ ಜೀವನದ ಕೇಂದ್ರಬಿಂದುವಾಗಿದ್ದರು. ಅವಳು ಮದುವೆಯಾಗಲೇ ಇಲ್ಲ. ಒಂಟಿ ಯುವತಿಯರಿಗೆ ವೃತ್ತಿಜೀವನವನ್ನು ಹೊಂದುವುದು ಅತ್ಯಂತ ಕಷ್ಟಕರವಾದ ಯುಗದಲ್ಲಿ, ಅವಳು ತನ್ನ ಲಿಂಗ ಅಥವಾ ಸ್ಥಾನಮಾನಕ್ಕೆ ಯಾವುದೇ ರಿಯಾಯಿತಿಗಳಿಲ್ಲದೆ ತನಗಾಗಿ ಜೀವನವನ್ನು ರೂಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಸಂಪೂರ್ಣ ಧೈರ್ಯ ಮತ್ತು ಸಮರ್ಪಣೆಯಿಂದ ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಿದ್ದಳು. ಕೊಳಕು ಕೆಲಸ ಎಂಬುದಿಲ್ಲ ಎಂದು ಗಾಂಧಿಯಂತೆ ಅವಳು ನಂಬಿದ್ದಳು, ಮತ್ತು ಔಷಧವು ಲಿಂಗ, ಜಾತಿ, ಕೀಳರಿಮೆಯನ್ನು ಲೆಕ್ಕಿಸದೆ ರೋಗಿಗಳು ಮತ್ತು ಅವರ ಕಾಯಿಲೆಗಳೊಂದಿಗೆ ಕೈ ಜೋಡಿಸುವ ಅಗತ್ಯವಿದೆ ಎಂದು ನಂಬಿದ್ದರು. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಅವರು ಇತರ ಜನರ ದೋಷಗಳ ಬಗ್ಗೆ ನಿರಂಕುಶ ಮತ್ತು ಕ್ಷಮಿಸದವಳು ಮತ್ತು ತನ್ನ ಸುತ್ತಲಿರುವವರಿಂದ ಇದೇ ರೀತಿಯ ತ್ಯಾಗ ಮತ್ತು ನಿರ್ದಯತೆಯನ್ನು ನಿರೀಕ್ಷಿಸುತ್ತಿದ್ದರು.

ಪ್ರಕಟಿತ ಕೃತಿಗಳು

• ಬಾಪು ಅವರ ಸೆರೆವಾಸದ ಕಥೆ (೧೯೪೪)
• ಕಸ್ತೂರಬಾ, ಗಾಂಧಿಯವರ ಪತ್ನಿ (೧೯೪೮)
• ಕಸ್ತೂರ್ಬಾ ಗಾಂಧಿ: ಎ ಪರ್ಸನಲ್ ರಿಮಿನಿಸೆನ್ಸ್ (೧೯೬೦)
• ಕುಟುಂಬ ಯೋಜನೆ (೧೯೬೩)
• ನಿಷೇಧದಲ್ಲಿ ಮಹಿಳೆಯರ ಪಾತ್ರ (೧೯೭೭)
• ಮಹಾತ್ಮ ಗಾಂಧಿ: ಕೆಲಸದಲ್ಲಿ ಸತ್ಯಾಗ್ರಹ (ಸಂಪುಟ. ೪) (೧೯೫೧)
• ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿ: ಭಾರತ ಅವೇಕನ್ಡ್, (ಸಂಪುಟ ೫)
• ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿ: ಉಪ್ಪಿನ ಸತ್ಯಾಗ್ರಹ - ಜಲಾನಯನ, (ಸಂಪುಟ. ೬)
• ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿ: ಸ್ವರಾಜ್ಯಕ್ಕಾಗಿ ತಯಾರಿ, (ಸಂಪುಟ. ೭)
• ಮಹಾತ್ಮ ಗಾಂಧಿ: ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಕ್ಕಾಗಿ ಅಂತಿಮ ಹೋರಾಟ, (ಸಂಪುಟ. ೮) ( ೧೯೯೦)
• ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿ: ದಿ ಲಾಸ್ಟ್ ಫೇಸ್ (ಅವಳ ಸಹೋದರ ಪ್ಯಾರೇಲಾಲ್‌ಗಾಗಿ ಪೂರ್ಣಗೊಂಡಿದೆ, ಅವರ ಗಾಂಧಿ ಜೀವನ ಚರಿತ್ರೆಯಲ್ಲಿನ ಹತ್ತನೇ ಸಂಪುಟ, ನವಜೀವನ್ ಪಬ್ಲಿಷಿಂಗ್ ಹೌಸ್ ಪ್ರಕಟಿಸಿದೆ.)

ಉಲ್ಲೇಖಗಳು

1. Thakkar, Usha; Mehta, Jayshree (2011). Understanding Gandhi: Gandhians in Conversation with Fred J Blum. New Delhi. doi:10.4135/9788132106838. ISBN 9788132105572.
2. Thakkar, Usha; Mehta, Jayshree (2011). Understanding Gandhi: Gandhians in Conversation with Fred J Blum. New Delhi. doi:10.4135/9788132106838. ISBN 9788132105572.Thakkar, Usha; Mehta, Jayshree (2011). Understanding Gandhi: Gandhians in Conversation with Fred J Blum. New Delhi. doi:10.4135/9788132106838. ISBN 9788132105572.
3. Greer, Spencer; Health, JH Bloomberg School of Public. "Sushila Nayar". Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health (in ಇಂಗ್ಲಿಷ್). Retrieved 2019-03-30.
4. Ganapati, R. (2004). "Epidemiology of Leprosy". International Journal of Leprosy and Other Mycobacterial Diseases. 72 (4): 491. doi:10.1489/1544-581x(2004)72<491b:eol>2.0.co;2. ISSN 0148-916X. PMID 15755207.
5. Adams, Jad (2010). Gandhi: Naked Ambition. Quercus. ISBN 9781849162104.
6. "Sushila Nayar, Gandhi's Doctor Who Spent Her Life Giving Medical Care to the Poor". The Better India (in ಅಮೆರಿಕನ್ ಇಂಗ್ಲಿಷ್). 2019-07-01. Retrieved 2021-02-05.
7. Sahgal, Kanav Narayan (2020-03-16). "Sushila Nayar: The Public Health Hero We All Should Know About | #IndianWomenInHistory". Feminism In India (in ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಇಂಗ್ಲಿಷ್). Retrieved 2021-02-05.
8. "Sushila Nayyar dead". The Hindu. 2001-01-04. Retrieved 2019-03-30.^{[ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]}