Къударлыла Къуыдайраг[1] | |
Миллетни саны | |
---|---|
Миллетни бютеулей саны | белгили тюлдю |
Джашагъан джерлери | |
![]() | |
Башха билгиле | |
Тиллери | • тегей тил ирон диалект |
Расалары | европеоид раса, кавкасион тип |
Динлери | Православ дин, адет динлери |
Джууукъ миллетле | ягноблула, афганлыла (пуштунла) • Индоевропей юйюр |
тюрлендириу ![]() |
Къударлыла (тег. Къуыдар, къуыдайрæгтæ; бир. сан. — къуыдайраг; гюрдж. კუდარები) — тегейлилени этнографик къауумларындан бириди[3], эртдеден бери Къыбыла Тегейни Дзау районуну Къудар ёзенинде джашайдыла.
Башха тегейлиледен тиллери бир кесек айрыды, бир къауум къудар-джава сёзлеуню энчи диалектге санайдыла, бир къауумла тегей тилни ирон диалектини бир тюрлюсюне санайдыла[4].
Къударлыла джашагъан джер Къударо деген тарих-этнография район бла чекленеди, ол районну джерлери асламысы бла Джоджора[5][6], Кведрула (Козидон) эмда Квирила сууланы ёзенлериндедиле.
Регионда орус администрация орналгъанына дери, бу территорияны халкъы Къудар джамагъатны къурагъанды, ол джамагъатха эки къауум къошулгъандыла — Къудар (Джоджора сууну бассейнинде) эмда Цон (Квирила сууну ауузунда)[7].
Къудар джамагъатха бир-бирде Къудародан Рачин таула бла айырылгъан Пацагом бла Чеселт сууланы ёзенлеринде джашагъан джамагъатла да киргендиле[8] [9][10].
Джоджора сууну огъары эмда орта агъымында:
Грамула сууну ёзенинде (Джоджораны сол джетеги):
Кведрула (Козидон) сууну ёзенинде[19]:
Чанчахи сууну ёзенинде[20]:
1920 эмда 1990 джыллада къазауатла бла миграцияланы эсебинде Шимал Тегейде да къудар элле къуралгъандыла:
Эшитилиую («Къуыдаргом» халкъ джыр) mp3
Къударлыла тегей тилни ирон диалектини къудар-джава сёзлеуюнде сёлешедиле, ала сёлешген тил ирон диалектни эм эски формасына саналады.
Бютеу фонетикалыкъ, морфологиялыкъ эмда лексикалыкъ ышанларына кёре къудар-джава сёзлеу ирон диалектге къошулуб, дюгер диалектден эсе уа бек узакъ турады[22].
Бир-бир авторла (Ю. А. Дзиццойты[23], Г. С. Ахвледиани[24], Б. А. Калоев[25], И. Гершевич[26]) къудар-джава сёзлеуню энчи диалектге санайдыла[27].
Адабият тегей тилни ирон вариантыны норма орфографиясы | Эски-двал (двал) сёлешиу (XIX ё. д.) | Къудар-джава сёлешиу (джангы-двал) | Алагир сёлешиу (XX ёмюрден башлаб куртатин сёлешиу орун алгъанды) | Урс-Туал сёлешиу | Куртатин сёлешиу | Туал сёлешиу (XX ё. д.) | Кёчюрюлюую |
Салам | Салам | Салам | Шалам | Салам | Шалам | Салам | Салам |
Кусынц | Кусынч | Кусынч | Кушынц | Кусынц | Кушынц | Кусынц | Этедиле |
Дзæбæх | Джæбæх | Джæбæх | Дзæбæх | Дзæбæх | Зæбæх | Зæбæх | Ашхы |
Цу | Чу | Чу (шу) | Цу | Цу | Су | Су | Бар |
Хуыцау | Хуычау | Хуышау | Хуыцау | Хуыцау | Хуысау | Хуысау | Тейри |
Дзурынц | Джурынч | Журынч | Дзурынц | Дзурынц | Зурынц | Зурынц | Айтадыла |
Цыбыр | Чыбыр | Чыбыр | Цыбыр | Цыбыр | Сыбыр | Сыбыр | Къысха/Чубур |
Цæрдзæнис | Чæрджæнис | Шæрджæнис/Шæрдженис | Цæрдзæниш | Цæрдзæнис | Сæрзæниш | Сæрзæнис | Джашарыкъды |
Чызджы цæстытæ | Кызгы чæстытæ | Чызджы шæстытæ | Чызджы цæштытæ | Чызджы цæстытæ | Чыжджы сæштытæ | Чызджы сæстытæ | Къызны кёзлери |
![]() |
![]() |