КъирицӀ чӀал

КъирицӀ чӀал
Вичин тӀвар:	КърыцӀаь мез
Уьлквеяр:	Азербайжан
Регионар:	Къуба, Хъачмаз районар
Рахазвайбурун кьадар:	5000 — 9000 кас[1]
Классификация
Категория:	Евразиядин чӀалар
Кеферпатан Къавкъаздин агъа хзан Нах-дагъустан чӀаларин хзан Лезги чӀаларин хел Кьибле патан лезги чӀалар
Кхьинар:	кхьинар авачир чӀал я
ЧӀаларин кодар
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	kry
11-й номердив къейднавай тавдалди къирицӀ чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава

КъирицӀ чӀал — къирицӀ халкьдин хайи чӀал. Нах-дагъустандин чӀаларин хзандин лезги чӀаларин группадин кьибле патан лезги чӀаларик акатзава. Анжах хзандин къене рахазвай чӀал хьиз Азербайжандин Къуба, Исмаиллы ва Хъачмаз районрин са шумуд хуьрера гегьенш я. И чӀалал рахазвайбурун кьадар, чара-чара малуматрив кьурвал 5-8 агъзур кас я.

КъирицӀ чӀалаз виридалайни мукьва — ергуьж, гьапут, жекни элик чӀалар я. Лингвистикадин алимри и кьуд чӀал къирицӀ чӀалан нугъатар тирди лугьузва. Амма им гьакъикъатдив кьазвай кар туш. И чӀаларин векилри сада-сад са жизви кьванни гъавурда акьазвайтӀани ибур дегь алпандин кьилдин мукьва чӀалар я.

Дуьньядин терг жезвай чӀаларин сиягьдик ква^[2][3].

Рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал

«Этнолог» журналдин 1975 йисан малуматрив кьурвал, къирицӀ чӀалал рахазвайбурун кьадар 6 000 кас тир^[4].

КъирицӀ чӀал Азербайжандин Къуба ва Хъачмаз районрин са шумуд хуьре гегьенш я^[5].

ЧӀалан гьалар

П. В. Котляревскийди малумат гузвайвал, XIX виш йисан 80-й йисарал къведалди лезгийрин Муьшкуьр магьалда къирицӀрин 61 уба арадал атанай. И убайра 6 137 касди уьмуьр гьалзавай^[6]. Гуьгъуьнлай, 2001 йисуз кьиле тухвай социолингвистикадин чирна-жугъурунри къалурнавай хьи, Къуба районда къирицӀ чӀалал рахазвайбурун кьадар тахминан 1-2 агъзур кас тӀимил хьанвай^[3].

Азербайжан республикади тухузвай, бинедин халкьар ассимиляция авуна азербайжанариз элкъуьрунин политикадин нетижада къирицӀ чӀал терг хьунин кичӀевилик ква. Мектебра къирицӀ чӀалал тарсар гузвач, аялриз «Дидед чӀал» тарсуна азербайжан чӀални литература чирзава.

КъирицӀрин Къуба ва Хачмаз районра 26 кьван хуьрер авайтӀани, къирицӀ чӀалал Къуба районда авай анжах 2-3 хуьрера рахазва. Амай хуьрера къирицӀ эгьлияр хайи чӀал квадарна гьатта кӀвалени хзандин арада азербайжан чӀалал рахазва. Хъачмаз районда пара кьадарда авай, азербайжанарикай, лезгийрикай, хъирицӀрикай ва будугърикай ибарат тир акахьай агьалияр авай хуьрерин алакъадин чӀал — азербайжан чӀал я. Кхьинра къирицӀри азербайжан чӀалакай менфят къачузвайди я^[5].

ЧӀалан лексикадикай

Будугъ чӀалав гекъигайла къирицӀ чӀала вичин асул гафар мадни пара хвенва. КъирицӀви алим, филологиядин илимрин кандидат, Бакудин Славян Университетдин доцент Вели Хидирова лугъузвайвал, алай чӀавуз къирицӀ чӀала тахминан 4 агьзур кьван асул къирицӀ гафар ама. Бес будугъ чӀалаз виридалайни мукьва тир къирицӀ чӀалавай и гафар хуьз гьикӀ алакьна? Кьилин себебар къирицӀрихъ мадни пара хуьрер хьун ва абуру лезги чӀалакай мадни гегьеншдиз менфят къачун я^[7].

Алай чӀавуз Къуба ва Хачмаз районра абурун 30-дав агакьна хуьрер ама. И хуьрера къирицӀ чӀалакай тӀимил менфят къачузва. Пара хуьрерин агьалияр азербайжан чӀалалди, бязи хуьрерин агьалияр лагьайтӀа, лезгидалди рахазва. XX виш йисан юкьвара къирицӀ чӀалалди 6000 кас рахазвайтӀа гила абурун кьадар генани тӀимил хьанва^[8].

Тарихдин чешмейра къалурнавайвал, будугъар, хинелугъар, жекар, эликар, гьапутар хьиз, къирицӀарни лезгияр тир ва абур вири виликан виш йисара лезги чӀалалди рахазвай^[9] .

ЧӀалан илимди фадлай субутнавай месэла гила масакӀа къелемдиз гуз алахъзавай ксариз бязи вакъиайрикай менфят къачуз кӀанзава. Малум тирвал советрин девирда маса лезги чӀалар хьиз, къирицӀ чӀалан кьилелни чӀехи мусибатар атана. И чӀал маса чӀаларай, иллаки азербайжан чӀалай гзафни-гзаф гафар къачуз мажбур хьана. Гьа и кар себеб яз чӀала вишералди асул къирицӀ гафар амукьнач ва бязи ксари къирицӀ чӀал маса чӀал хьиз къелемдиз гуз алахъна. Гьа инал лугьун хьи, къирицӀ чӀал лезги чӀаларин группадик акатзавайди винидихъ тӀварар кьур алимрилай гьейри алай девирдин къецепатан уьлквейрин алимрини, месела, урусрин алим М. Е. Алексеева^[10], французрин алим Ж. Отьеди ва масабуруни чпин илимдин кӀвалахра бинелудаказ тестикьарзава. Ж. Отьеди къирицӀ чӀалай хвейи докторвилин диссертацияда къирицӀ чӀал лезги чӀаларин группадик акатзавай чӀехи чӀаларикай тирди къалурнава^[11][12].

ЧӀалан материал къирицӀар лезги халкьарикай тирди субутзавай виридалайни кьетӀен, асул кар алай делил я. Гьа и фикир бине яз къачуна лезги ва къирицӀ чӀаларин умуми лексикадик акатзавай гафариз вил вегьен. Агъадихъ чна и чӀалара сад хьиз менфят къачузвай вишералди гафарикай са кьадарбур кӀелдайбурув агакьарзава^[5].

Лезги ва къирицӀ чӀаларин умуми лексикадиз талукь тир гафар

Асул макъала: Лезги ва къирицӀ чӀаларин умуми лексикадиз талукь тир гафарин ацӀай сиягь

Лезги чӀал	КъирицӀ чӀал	Лезги чӀал	КъирицӀ чӀал
ава	йагӀаь	кичӀ	кичӀ
ам	аьм	къайи	къайи
афар	афар	кьакьан	къакъад
ахвар	ахыр	кьил	кьыл
аял	гӀаьйаьл	кӀуф	кӀыф
баде	будаьй	лацу	лаьзи
балкӀан	балкан	марк	маьрк
ваз	ваьс	мез	мез
варз	ваьз	мукӀратӀ	мыкӀраьтӀ
ветӀ	ветӀ	рагъ	вирагъ
чӀал	чӀаьл	ругуд	рыхьыд
жум	джум	рцӀам	гӀулцӀаьм
зун	зын	цӀегь	цӀаьгь
ич	йеч	чукӀул	чукӀул
ичӀи	гӀачӀи	якӀв	йокӀ
квак	квак

ХъирицӀ хуьруьн акунар — им хъирицӀар яшамиш жезвай чкайрикай сад я. Абур чпин хъирицӀ чӀалал рахазва.

И сиягьда лезги ва къирицӀ чӀаларин умуми лексикадиз талукь 270 гаф гьатнава. Амма ихьтин гафар мадни пара ава. И гафар чна вич къирицӀви тир чӀалан алим, Бакудин Славян Университетдин доцент Вели Хидировахъ галаз санал къелемдиз къачуна. Ада лугьузвайвал, исятда къирицӀ чӀала лезги ва къирицӀ чӀаларин умуми лексикадиз талукь 500—600 гаф хьунухь герек я. Алимди гьакӀни къирицӀ чӀалаз маса чӀаларай, иллаки азербайжан чӀалай гзафни-гзаф гафар атанвайди ва и процесс къени давам жезвайди къейд ийизва. Гьеле яхцӀур йис идалай вилик и фикирдал атай лезги алим, филологиядин илимрин доктор Шемседдин Саадиева кхьенай: «КъирицӀ чӀалан лексика лезги чӀаларин группадин лексикадик акатзава. Идахъ галаз санал, маса мукьва чӀалара хьиз, къирицӀ чӀалан лексикадани араб, фарс ва туьрк чӀаларай атай гафари хейлин чка кьазва. И чӀала гьакӀни тат чӀалай атай гафар дуьшуьш жезва. Им мус ятӀани са кьадар тат агьалияр къирицӀвийрик акахьунин нетижа я жеди. КъирицӀ чӀала виридалайни пара гафар къачузвай чешме азербайжан чӀал я»^[13].

Гьакъикъатдани икӀ я. Эхиримжи 50-60 йисуз къирицӀ чӀалаз азербайжан чӀалай лап пара гафар атанва. Азербайжан чӀалан гафари къирицӀ чӀалан къайдадин числительнияр, союзар ва наречияр тамамвилелди арадай акъуднава. Гьавиляй къирицӀвийри алай вахтунда къайдадин числительнияр анжах азербайжан чӀалалди лугъузва. Месела: биринджи «сад лагьай», икинджи «кьвед лагьай», уьчуьнджуь «пуд лагьай», дуьрдуьнжуь «кьуд лагьай», бешинджи «вад лагьай», алтынджы «ругуд лагьай» ва икӀ мад. КъирицӀви алим Вели Хидирова лугьузвайвал, эхиримжи 60-70 йисуз къирицӀ чӀала лезги чӀалан цӀуру къатариз талукь цӀудралди гафарни квадарнава. Мисал яз «ахъа», «вак», «ван», «къав», «кьезил», «кьенер», «кӀанчӀ», «патахь», «пурар», «ракь», «чар», «чам», «чӀав», «чӀул», «чӀиж», «хъел», «цуьк», «цӀар», «экв», тӀимил ва маса гафар къалуриз жеда. Алай чӀавуз будугъ чӀала хьиз, къирицӀ чӀалани асул къирицӀ чӀалан гафар тӀимил туькӀуьр жезва. Гафар арадал гъизвай суффиксар «-чи», «-ваьл//иваьл», «-лаьгӀаь», «-сузаь» гила саки бегьер квачиз хьанва. Абурукай маса чӀаларай атанвай гафарикай цӀийибур туькӀуьрдайла кьериз-цӀаруз менфят къачузва: «наьхирчи», «адмиваьл», «чаытиниваьл», «абурсузаь» ва икӀ мад. КъирицӀ чӀалан гафарикай цӀийи гафар ва гафарин формаяр арадал гъизвай асул къирицӀ суффиксрин бегьерлувал квахьнавайвиляй маса чӀаларай гафар къачун адетдин кардиз элкъвенва. Къачунвай гафари къирицӀ чӀалан тахминан 60-65 % процент туькӀуьрзава. Гьайиф къведай кар ам я хьи, жегьилриз гзафни-гзаф асул къирицӀ гафар чизмач. И гафарикай са кьадарбур анжах яшлубурун меце ама. В. Хидирова къейд ийизвайвал, асул къирицӀ чӀалан фонд туькӀуьрнавай лексемрин чӀехи пай амач ва абур арадал хкун мумкин туш^[8].

КьетӀенвилер

Муькуь лезги чӀаларив гекъигайла къирицӀ чӀал са кьадар вилик фенвай вокализмдив, яни ахъа ванерин системадив, абруптиврин тӀимилвилив ва ахъа тушир ванерин лабиал вариантар авачирвилив тафаватлу я. ЧӀалан грамматикада, лексикада ва фонетикада азербайжан чӀалан гзаф къуватлу таъсир акваз жеда^[14].

ЧӀал чирунин тарих

ЧӀалан делилрал атайла, гьеле сифте яз XIX виш йисан эхирра ва XX виш йис сифте кьилера «Жек чӀал» тӀвар алаз къирицӀ чӀалакай малуматар гайи машгьур алимар А. Дирра ва Р. Эркерта къирицӀ чӀал лезги чӀаларин группадик акатзавач лагьанвач. Абурулай алатайла 1937 йисуз Р. М. Шаумяна будугъ чӀал хьиз, къирицӀ чӀални лезги чӀалаз лап ухшар я лагьанва^[15]. XX виш йисан юкьвара сифте яз къирицӀ чӀал илимдин рекьяй чириз эгечӀай, къирицӀ чӀалай филологиядин илимрин кандидатвилин ва докторвилин диссертацияр хвейи машгьур лезги алим Шемседдин Саадиева ва къирицӀви алим Вели Хидирова чпин къимет авай чирна-жугъурунра къирицӀ чӀал лезги чӀаларин группадик акатзавайди мад гъилера субутна^[8][16][17].

«Жек чӀалакай» (гилан къирицӀ чӀал) акьван дикъет таганвай малуматар А. Дирран кӀваларха ава^[18]. Немецви этнограф Р. Эркерта къавкъаздин чӀалар сад-садав гекъигнавай гафарганда «жек чӀалан» 535 гаф ва 60 фразаяр гъанвай, ва гьакӀни чӀалан грамматикадин характеристикадикай куьруь малуматар ганвай^[19]. КъирицӀ чӀалан гафарикай гъвечӀи материал Р. М. Шаумяна гузва. Гьа адан паталай 1940 йисуз къирицӀ чӀалан грамматикадин туькӀуьр хьунин тегьердикай сифте тир малуматар гъанвай^[15].

КъирицӀ чӀалан грамматикадин туькӀуьр хьунин тегьердикайни лексикадикай там чирна-жугъурунар 1972 йисуз Ш. М. Саадиева вичин диссертацияда авунай^[11].

Къавкъаз чирзавай жегьил французви алим Жиль Отьеди 2004 йисуз Париж VII Университетда къирицӀ чӀлан гьалар къалуруникай докторвилин диссертация хвенай^[11]. 2009 йисуз Парижда француз чӀалал элик чӀалан грамматика басмадай акъатнай^[11].

Литература

• Ш. М. Саадиев Крызский язык // Лингвистический энциклопедический словарь  (урус) // «Советская энциклопедия». — 1990.
• Б. Б. Талибов Крызский язык // Языки Российской федерации и соседних государств. Энциклопедия. В 3 томах.  (урус) // Наука. — 1990. — Т. 2. К-Р.
• В. С. Хидиров. Глагол в крызском языке. — Баку, 2007. — 368 с.
• Authier G. Grammaire kryz (Langue caucasique d’Azerbaпdjan, dialecte d’Alik)  (фр.) // Peeters. — Paris: 2009. — С. 431. — ISBN 978-90-429-2315-7.
• Şıxbala Qrızlı (Süleymanov). Qrızlar və Qrız dili. — Bakı: Mars-Print, 2002. — 138 с.

Баянар

1. Ш. М. Саадиев Крызский язык  (урус). Языкознание: большой энциклопедический словарь. Под ред. Арцевой В. Н., Арутюновой Н. Д. М. (1998). Ахтармишун 20 январь 2020.
2. Encyclopedia of the world’s endangered languages / Edited by Christopher Moseley. — London & New York: Routledge, 2007. — P. 211—280. — 669 p. — ISBN 978-0-7007-1197-0.
3. Clifton, John & Mak, Janfer & Deckinga, Gabriela & Lucht, Laura & Tiessen, Calvin The sociolinguistic situation of the Kryz in Azerbaijan  (инг.) // SIL Electronic Survey Reports. — 2005. — № 006. — DOI:10.1177/1367006916635755
4. Ethnologue entry for Budukh  (инг.). Ethnologue (2020). Ахтармишун 19 апрель 2020.
5. Крызы  (урус). «Лезги-Яр» (2020). Ахтармишун 19 апрель 2020.
6. П. В. Котляревский Экономический быт государственных крестьян северной части Кубинского уезда. Материалы Т. II. Ч. II  (урус) // 2-й Сборник сведений о Кавказе. т. V. — Тифлис: 1886.
7. Ю. Д. Дешериев. Будухский язык // Языки народов СССР. — М.: Наука, 1967. — Т. IV. — С. 643—658. — 713 с.
8. Ш. М. Саадиев. Крызский язык // Языки народов СССР. — М.: Наука, 1967. — Т. IV. — С. 627—642. — 713 с.
9. Г. И. Гербер. Описание стран и народов вдоль западного берега Каспийского моря. 1728 г. — История, география, этнография Дагестана в XVIII—XIX вв.: Архивные материалы. — М.: Восточная литература, 1958. — С. 80.
10. Михаил Егорович Алексеев (1949–2014)  (урус). Институт языкознания РАН (2014). Ахтармишун 19 апрель 2020.
11. Шихагьмедрин Мурад Увидят ли бабадагские народы 22 век?  (урус). ФЛНКА (7 июль 2015). Ахтармишун 19 апрель 2020.
12. Ирина Михайлова Француз, изучающий татский язык по велению сердца  (урус). STMEGI (6 июль 2012). Ахтармишун 19 апрель 2020.
13. Ш. М. Саадиев. Крызский язык // Языки Дагестана: (посвящается 70-летию со дня рождения Г. Г. Гамзатова: сборник) / под общ. ред. Г. Г. Гамзатова. — М. – Магь.: ИЯЛИ, 2000. — С. 511. — 552 с. — ISBN 978-5-91431-055-1.
14. Информация о крызском языке  (урус). e-trans.ru (2020). Ахтармишун 20 апрель 2020.
15. Р. М. Шаумян Яфетические языки «шахдагской подгруппы» (предварительное сообщение)  (урус) // Язык и мышление. Х. — М.–Л.: 1940. — № 10. — С. 163-164.
16. Ш. М. Саадиев. Склонение имён существительных в крызском языке. Канд. диссертация. — М., 1953.
17. В. С. Хидиров. Основные грамматические категории глагола в крызском языке (в сравнении с соответствующими категориями глаголов в лезгинском и хиналугском языках). Канд. диссертация. — М., 1963.
18. Adolf Dirr Einfuehrung in das Studium der kaukasischen Sprachen  (нем.) // Asia major. — Leipzig: 1928.
19. Roderich von Erckert Die Sprachen des Kaukasischen Stammes  (нем.) // A. Hölder. — Wien: 1895 . — S. 296–298.