Цмур
 Хуьр
|
.svg)
Цмур — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай хуьр. «Цмуррин» хуьруьнсоветдин администрациядин юкь.
ТӀварцӀин арадал атун
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Аквадай гьалда, хуьруьн тӀвар туьрк чӀалан «Чумур», лезги чӀалал «Ругъ», яни цацар алай чилин валар мана гузвай гафуникай арадал атанвайди мумкин я. Вилик хуьр гьар патай анжах ругъарин валари элкъвена кьунвай.
География
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Хуьр СтӀал Сулейман райондин рагъакӀидай пата, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай рагъакӀидай патахъ 7,5 км яргъал, Цмур вацӀун дугунда чка кьунвайди я. Республикадин кьилин шегьер Магьачкъаладилай кьибле патахъ 193 км яргъал ала. Цмур вацӀун дугун, райондин виридалай иер чкайрикай сад я. Хуьруьн къваларив тамар, сувар, багъар, вацӀар ва булахар ава. Гьа и хуьре, вири уьлкведиз тӀвар акъатнай «Рычал Яд» цин чешме авайди я.
Тарих
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Цмуррилай 400 м кеферни — рагъакӀидай пата, Рычал вацӀун къерех сад — садалай вине авай айванар хьиз кьантӀар — кьантӀар хьана фенвай чкадин алгъай гуьнеда, сифте ракьун девирдиз талукь тир, 200×100 м алцумар алай цӀуру заманада инсанар яшамиш хьайи чка ава.
Хуьрелай 600 м кеферни — рагъакӀидай пата, Рычал вацӀун эрчӀи пата, Цин — Электорстанциядин эцигунин кӀвалахар кьиле тухудайла чӀехи зиянар галукьай, къене кӀул патахъ элкъвенай скелетар авай, накьвадин кучудунар авай дегь чӀаван сур ава. И имаратдай дуьздал акъудай затӀарин арада, хъенчӀин гетӀеяр, къапар ва гьабрук са кӀуф галай квар авай. Сур скифринни алпандин девирдиз талукь я.
Сурарин къванерал ва бязи кӀвалерин цларар алай кхьинри шагьидвалзавайвал, Цмур хуьр 400—500 йис идалай вилик арадал атанвайди я. Адан бине, ЧкӀар, Хъалхъамар, ЧӀуру Салар хьтин са шумуд гъвечӀи хуьрерин эгьлийри кутунвайди я. Эгьлияр са шумуд сихилрикай ибарат тир: Бажияр, Агъасияр, НуькӀвер, Кьавалар, Тарашар. Хуьр рекьин кьвечхелда чка кьунвайвиляй, табасаранрин, агъулрин, даргийрин, яхулрин хуьрерай Кьасумхуьруьн базардиз рекье гьатайбур инлайтӀуз физвай. Ина йиф акъудна, пакам кьиляй чпин рехъ давамарзавай. Цмурвийрин асул крар лежбервал ва малдарвал тир. ГьакӀни, сувавияр нафтӀадин кеспийра кӀвалахиз Азербайжандиз физвай.
XIX виш йисуз Цмур хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Котур - Куьре наибвалдиз талукь тир. Гачалхуьр ва Ивигар хуьрерихъ галаз Цмуррин хуьруьнжемятдик квай.
1950 йисуз Цмур хуьре Цмуррин ЦЭС-дин эцигунин кӀвалахдихъ кьил кутунай. 1955 йисан сентябрьдиз ам кӀвалахдик акатнай. Электричество Цмур ва Гачалхуьрериз ганвай. Амма 1959 йисан апрельдиз станция маргъалдик акатнай ва кӀвалахар акъвазарнай.
Агьалияр
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Алай чӀавуз хуьруьн 132 кӀвале 534 кас яшамиш жезва. Агьалидин вири лезгияр, суьнни — мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьре 110 майишатар авай, агьалийрин кьадар 598 кас тир.[1]
Экономика
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Хуьре, минерал «Рычал Яд» гьасилзавай завод кардик ква.
ТӀвар-ван авай цмурвияр
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Цмур хуьр, вичин чирвилерив, кӀеви жафадалди ва зегьметдал рикӀ хьунивди зурба агалкьунрив агакьнай, талант авай рухвайрив машгьур я.
- Алибег Фетягьов — совет бередин лезги зари.
- Тагьирбегов Ражаб Велиметан хва — лезги шаир ва кхьираг.
- Фетягьов Абдулфетягь Мегьамедан хва, лакӀаб Абдул Фетягь — машгьур лезги шаир ва гьикаятчи.
- Эфендиев Зияудин Мегьамедан хва — машгьур лезги кхьираг, гьикаятчи, драматург ва таржумахъан.
