Doe
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Doe is 't persoenelek veurnaomwoord veur de twiede persoen inkelvoud. De bijbehurende objeksvörm is (in 't Limbörgs) di(e)ch; soms weurt dat ouch es oonderwerp gebruuk. 't Bijbehurend bezittelek veurnaomwoord is dien. 't Wäördsje doe kump in de mieste Indogermaanse taole veur, meh is soms in oonbruuk geraak door d'n opmarsj vaan beleefheidsvörm. Ouch de Wes-Limbörgse dialekte höbbe doe aofgedaank veur geer, dzjieë en verwante wäörd. De grens tösse wel of gein doe/di(e)ch in de twiede persoen is ein vaan de belaankriekste isoglosse die door 't Limbörgs taolgebeed heer loupe.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]Doe geit trök op 't Oergermaans *þū en oetindelek op 't Proto-Indogermaans *túh₂. 't Woord is in alle betaomelek euvergelieverde Indo-Germaanse taolgróppe trökgevoonde en woort doezende jaore laank algemein gebruuk tege inkel lui vaan edere stand. Dao kaom pas verandering in wie me in de loup vaan de middeliewe mèt beleefheidsvörm góng wèrke: de etikèt góng veursjrieve tot me edele en geisteleke (wienie vaan hoegere raank) mèt miervoudege pronomina góng aonspreke. Doe bleef allein euver tege liegergeplaotsde en tösse lui vaan gelieke stand.
In sommege taole góng me, es bezoonke cultuurgood, dee beleefheidsvörm tege ummer mie lui gebruke, ouch oonder gelieke. 't Woord doe en zien verwante góng daan hendeg oonbeleef, rouw of gewoen 'boers' klinke; zoedoende verdween 't tot slot gans. Sommege taole veurde dao-op 'ne nuie beleefheidsvörm in.
Situatie in 't Limbörgs
[bewirk | brón bewèrke]In de Oos-Limbörgse dialekte zien doe en dich nog algemein in gebruuk, in 't Wes-Limbörgs neet mie. 't Centraol-Limbörgs en 't Noord-Limbörgs zien euver de kwestie verdeild.
De grens tösse wel of gein doe/dich kump bove Árse Nederland in. In 't Árses, wat veur de res e vrij noordelek dialek is, zeet me dus nog wel diech. Aon d'n aandere kant vaan de Maos, in Lottum en Haors, deit me dat neet; in Zaerem (Sevenum) en Grevors (Grubbenvorst) weer wel. Bij Panninge kump de doe-geej-lijn mèt e groet aontal aander isoglosse same; hei kin me spreke vaan 'n dujeleke taolgrens die tösse Mael (Meijel, boe me gij zeet) en Ni-jwieërt (Nederweert, boe me doe kint) doorlöp. Daonao splits ziech de bundel weer. De grens tösse doe en gij volg evekes de provinciegrens tösse Nederlands Limbörg en Noord-Braobant, zoetot me in 't Buuls ouch geej zeet.
Op Belsj groondgebeed geit dees isoglos in 'n bekaans rechte lijn vaan noord nao zuid, tösse Kaulil (gij) en Bóggetj (Bocholt, dich) door, westelek vaan Miëve, Gènk en Bilze, oostelek vaan Hoeiselt en Tóngere um tösse Herstap (westelek, boe me dzjië zeet) en Diets-Heur (oostelek) de taolgrens te rake.
Doe of di(e)ch
[bewirk | brón bewèrke]Oersprunkelek waor de oonderwerpsvörm euveral doe, en woort dich allein es veurwerpsvörm gebruuk. Sinds jaor en daag kin me op väöl plaotse evels hure: Diech deis toch ouch mèt? In Vinlo en umgeving, in Mestreech en in Belsj Limbörg, dus laote v'r zègke aon de rand vaan 't doe-gebeed, is de vörm doe eigelek al gans verdwene (meh zuug oonder!). In 't Oos-Limbörgs is doe nog wel in gebruuk, meh ouch dao weurt welins dich es oonderwerp gebruuk.
Oonbeklemtoend bij inversie klinke dèks de vörm de/te of se.
In de vocatief
[bewirk | brón bewèrke]'n Aander verhaol is 't wienie doe in de vocatief (aonspreekvörm) steit. In zoe'n constructies (beveurbeeld Blief vaan miech aof, doe fiessak! of Höbste 't al oontdèk, doe Einstein?) weurt doe eigelek euveral gebruuk. Zelfs in 't Wes-Limbörgs, dus boe me normaal gij of djzieë zeet, kump 't doe in de aonspreekvörm veur. Dees vörm hawwe ziech zelfs tot in Leuve.
Situatie in aander Germaanse taole
[bewirk | brón bewèrke]Hollands en Standaardnederlands
[bewirk | brón bewèrke]Oet de westeleke dialekte is du verdwene en ouch in de standaardtaol kump 't naovenant neet veur. Me meint evels tot dat in 't Hollands rillatief laat is gebeurd: dao moot tot in de zeventienden iew, minstens in 't Noorderkerteer, nog dou zien gezag. Woersjijnelek kloonk 't evels al wie laanger wie boerser; de vertaolers vaan de Staotevertaoling, die euver 't algemein veur 'n hendeg awwerwètse taolnorm gónge, beslote du neet op te numme en in plaots daovaan gij te gebruke. Zoedoende woort du/dou definitief nao d'n aofgroond geduid.
Allewijl nog kump 't bezittelek veurnaomwoord dijn versteind veur in de oetdrökking Het verschil tussen het mijn en het dijn niet kennen, 'n eufemisme veur 'gemekelek get klawwe'.
Stadsfries en aonverwante
[bewirk | brón bewèrke]Dou kump veur in 't Stadsfries zoewie in zien zösterdialekte Bildts, Midslands en Amelands. Dit is 'n sterke aonwiezing tot roond 1500 nog euveral in Holland dou woort gezag, want dewijl 't Stadsfries bès op Noord-Hollands kin beröste, moot me d'n oersprunk vaan 't Bildts in Zuid-Holland (Dordrech en umgeving) zeuke.
Euver 't algemein weure dou en jou (de bijbehurende beleefheidsvörm) gebruuk wie 't Fries do en jo. 'n Intrèssante oetzundering beujt 't Amelands, boe eder dörp zien eige gebruuk heet. In Nes is de situatie oongeveer wie op 't vasteland (dou allein tege kinder en bekinde), in Buren is 't bekaans ummer dou, in Hollum zeet me dou tege manslui en jónge en jou tege vrouwlui en meidskes (oongeveer umgekierd wie in Wiert dus).
Nedersaksisch
[bewirk | brón bewèrke]In 't Nedersaksisch heet 't woord doe ziech de lèste iewe vrij sterk trökgetrokke, entans op Nederlands groondgebeed. Oet 't Sallands en Veluws is 't allaank weg. In Twente kaom 't in de negentienden iew nog euveral veur, meh in d'n twintegsten iew waor 't oet Rijssen e.u. al gans verdwene. In plaots daovaan zeet me ie; in 't miervoud is 't daan ieleu. Sindsdeen heet de grens ziech wijer nao 't ooste verplaots, en allewijl is 't veural nog te hure in Denekamp en Oldenzaal (en umgeving). Daoboete huurt me 't soms nog bij de awwer generatie (veural oonderein). 't Bezittelek veurnaomwoord dien huurt me nog get dèkser. Ouch in 't ooste vaan d'n Achterhook (Winterswijk en umgeving) kaom 't tot veur kort veur, meh noe neet mie.
Drenthe heet e hendeg gecompleceerd taollandsjap, meh globaol ligk de grens tösse ie/jij en do (mèt korte o) oongeveer middedoor de provincie. In 't ooste vaan 't zandgebeed zeet me dus vaanajds do, al is dat allewijl wel awwerwèts gewore. Wat me in de Veenkolonië zeet, hingk sterk aof vaan boe de ierste koloniste vaandan kaome: dörper die vaanoet Groninge of Duitsland zien gekoloniseerd, kinne doe; kaome de verveenders oet 't Euverijssels grensgebeed, daan zeet me ie of jij. Ouch 't Noordenveld maak deil oet vaan 't doe-gebeed, meh dat kump umtot 't Noordenveld in feite e Gronings dialek is. Doe (Stads-Gronings dou) kump in alle Groningse dialekte veur, en 't vertuint dao gein teikene vaan verval (boeten 't feit tot 't gebruuk vaan de streektaol zelf tröklöp, wie euveral).
Fries
[bewirk | brón bewèrke]Alle Friese variante gebruke do daan wel dû (Woudfries). Wel zien Frieze mie es Hollenders geneig um tege oonbekinde de beleefheidsvörm jo te gebruke.
Ingels
[bewirk | brón bewèrke]'t Ingels cognaot vaan doe is thou. In de middeliewe waor dit wäördsje in gans Ingeland en Sjotland algemein. Daonao begós 't evels te verdwijne veur de beleefheidsvörm you. Thou kaom nog wel terech in d'n Ingelse Biebel (de King James Version) en weurt nog vrij algemein - meh neet consequent - gebruuk in 't werk vaan William Shakespeare. Me meint tot in de loup vaan de zeventienden iew, dus kort nao Shakespeare, thou oet de zuidoosteleke dialekte verdween. In 't noorde en zuidweste heel 't ziech väöl laanger, tot in euzen tied zelfs. In 't Zuidwestelek Ingels is thou evels wel get awwerwèts. Allein in 't noorde, zeker op 't platteland, is 't nog mèt regelmaot te hure.
Ouch in 't Sjots heet thoo väöl terrein verlore. Me huurt 't veural nog in 't Eilandsjots, de taol vaan de Orkney- en Shetlandeilen (dao in de vörm doo).
Diechters höbbe dat thou nog iewelaank vasgehawwe naotot 't oet de spreektaol waor verdwene. Ouch in conservatief kèrkgenoetsjappe weurt 't gebruuk, en wel in gebed (dus tot God). De Quakers spreke ziech oonderein vaanajds mèt thee aon, en gebruke daobij de werkwoordsvörm vaan de daarde persoen inkelvoud.
Hoegduits
[bewirk | brón bewèrke]In 't Hoegduits steit 't wäördsje du nörges oonder drök. Wel weurt de beleefheidsvörm (Sie) algemein gebruuk tösse oonbekinde lui vaan bove de 25.
Scandinavische taole
[bewirk | brón bewèrke]In de Scandinavische taole is du/þú zier algemein in gebruuk. Beleefheidsvörm (Deens: De; Zweeds: Ni) weure rillatief wieneg gebruuk en zien de lèste decennia zelfs bekans verdwene.
Situatie in aander taole
[bewirk | brón bewèrke]
In de mieste aander Indo-Europese taole weure de cognaote vaan doe nog wel gebruuk, al daan neet neve 'ne beleefheidsvörm. 't Gief evels ouch taolvariante boe de vreugere beleefheidsvörm 't gans gewonne heet en de variante vaan doe koelek weure gebruuk. Dit is oonder mie zoe in 't Braziliaans-Portugees (você tegeneuver tu) en in diverse Spaonse dialekte in Latijns-Amerika (oonder mie 't Rioplatense, 't dialek vaan Argentinië en Uruguay). 't Versjijnsel tot inkel persoene mèt vos weure aongesproke neump me in 't Spaons voseo.