Zuid-Hollands
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Zuid-Hollands is de verzaomelnaom veur 'n gróp Hollandse dialekte gesproke in 't zuie daan wel zuidweste vaan 't Hollands taolgebeed, die 'n vergliekbaar oontwikkeling höbbe doorgemaak. De term weurt gebruuk in tegestèlling tot Noord-Hollands ('ne verzamelnaom veur Wesfries, Kennemers, Zaans en Waterlands) en tot 't Utrechs-Alblasserwaards (in de mieste definities is dat de oosteleke tak vaan 't Hollands; zuug 't artikel). Ing verwant is ouch 't Weshooks, gesproke in Noordwes-Noord-Braobant. De Zuid-Hollandse dialekgróp is vaan hiel groet belaank, umtot de Nederlandse standaardtaol in de ierste plaots op häör gebaseerd is.
Verspreiing
[bewirk | brón bewèrke]'t Zuid-Hollands dialekgebeed begint in 't noorde bij 't IJ. De stei Haarlem en Amsterdam, die toch bij Noord-Holland hure, valle dus oonder 't Zuid-Hollands. 't Gooi (ouch Noord-Holland), d'n oosteleke Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden (Zuid-Holland) valle evels neet oonder 't Zuid-Hollands (meh hure bij de Utrechs-Alblasserwssrdse gróp). De eiland-dialekte vaan Dordrech, de Hoekse Weerd en Voorne-Putten zien nog vol Zuid-Hollands; die vaan Goeree-Euverflakkee evels hure bij 't Ziews. Soms weurt 't dialek vaan Oostvoorne (gemeinte Westvoorne) ouch al tot 't Ziews gerekend.[1]
Verdeiling
[bewirk | brón bewèrke]De Zuid-Hollandse tóngvalle kin me in twie hoofgróppe verdeile: de oersprunkeleke dialekte, die nog väöl typische kinmerke bewaord höbbe en de modern dialekte, die hiel sterk tege de standaardtaol aonleune en neet väöl mie es accente zien. De ierste gróp is 'n klein minderheid en heet zien vertegewoordegers allein in geïsoleerde gemeinsjappe, de twiede nump 't groetste deil vaan de Randstad veur zien rekening.
De gróp vaan oersprunkeleke Zuid-Hollandse dialekte heet es belaankriekste representante de vèssersdialekte vaan Zandvoort, Noordwijk aan Zee, Katwijk aan Zee en Scheveningen (gemeinte D'n Haag); zoonder mie bekind es Zandvoorts, Noordwijks, Katwijks en Schevenings. Die veer dialekte höbbe hiel väöl euvereinkomste mètein en opvallend wieneg mèt dialekte vaan 't kortbij achterland wie 't Haags en 't Leids. Wijer dialekte mèt relatief väöl aofwiekend taoleige vint me in 't zuie, op Voorne-Putten, in de Hoekse Waard en in d'n Alblasserwaard. Door immigratie vaanoet de Randstad moot me demèt rekene tot dees dialekte verdwijne daanwel vernederlandse. 't Dialek vaan Aalsmeer, laank e taoleiland in 'n Amsterdams gedomineerd taollandsjap, is zoe good wie verdwene. Zoe'n dialekte, die traditioneel taolgood höbbe bewaord wat euveral in de umgeving is verdwene, weure relikdialekte geneump.
De twiede gróp heet es kerngebeed de steideleke centra vaan de Randstad. Dao - um te beginne in Amsterdam - begós de bovelaog vaan de bevolking al iewe trök de standaardtaol euver te numme, welk gebruuk lankzaamaon doorsiepelde nao de lieger bevolkingsklasse (bezoonke cultuurgood). Wat in de stadsdialekte devaan euverbleef waore e paar typische wäörd, e paar aofwiekende verbuiginge en veural 'n typische oetspraokskleuring. Veural aon dat accent kint me vendaog d'n daag nog stadsdialekte wie 't Amsterdams, Haags en Rotterdams. De taol vaan de kleiner plaotse tösse die stei veranderde minder snel, meh ouch in dees boeredörper góng 't dialek ummer mier op de standaardtaol liekene. In dialektekste oet de negentiende iew zuut me dat perces dèks nog bezeg: de volkstaol vaan de boeredörper en de kleiner stei is neet mie zoe idiosyncratisch wie de besproke vèssersdialekte meh wel aofwiekender es de taol vaan Rotterdam en D'n Haag. E paar plaotse en regio's, wie Vlaardingen en 't Wesland, zitte gedeiltelek nog ummer in die tössefase.
Euveregens weurt in 't Zuid-Hollands taolgebeed nog 'nen derden taolvörm gesproke: de geaffecteerde spraok. Dit is 't sociolek vaan de traditioneel boveklasse (de edele en rieke börgers) in veural D'n Haag en Leiden. Dees spraok kump hei neet aon de orde.
Kinmerke
[bewirk | brón bewèrke]Klaanklier en klaankpercesse
[bewirk | brón bewèrke]De mieste Zuid-Hollandse dialekte höbbe dezelfde korte klinkers es 't Standaardnederlands, eventueel gekleurd mèt 'n accint. In de aw dialekte kinne ze door alderlei percesse gemuteerd zien. Hiel aajd is de oontrunding vaan korte klinkers (pet of pit veur put "pöt"); dit is nog trök te leie op 't Ingweoons substraot vaan 't Hollands. 't Tegeneuvergestèlde, runding, kump ouch veur, veural veur 'n r (vurf, urt). De e weurt soms geslote tot i (mist oet mest); behave in traditioneel dialekte tröf me dees neiging ouch in 't noordeleke Randstads aon. Umlaut kump veur, en wel vaan o tot u veur 'n r (durp, murge). Soms correspondeert de Standaardnederlandse e mèt 'n dialectische o; dit is veural 't geval wienie de klinker gevolg weurt door 'n r+dentaal (dorde, Korsemes), meh kin ouch spontaan opgetrejje zien (ommers; geit hei trök op 'n i!). E paar relikdialekte kinne nog e rudimentair versjèl tösse o en ó of zelfs ö en u (Katwijks ik störf "iech sterf", ik sturf "iech storf").
In lang klinkers koume mier aofwiekinge veur. De aa klink in 't groetste deil vaan Zuid-Holland wie in de standaardtaol, meh dat is neet ummer zoe gewees. Vreuger hoort me in groete deile vaan dit gebeed ae, zoewie noe nog in 't Ziews. De ae-klaank, dèks door sprekers vaan standaardtaol of stadsdialekte umsjreve es "bläökende aa", is gebleve in de Zuid-Hollandse delta en in Scheveningen, Katwijk en Noordwijk (die dit foneem trouwes alledrei versjèllend realisere!). In 't noordweste is 'nen achterklinker [ɑ:] gebrukelek; dit weurt (terech) sterk geassocieerd mèt 't Amsterdams. Korter bij de stad Utrei, beveurbeeld in Breukelen, euverhiers de gerunde variant [ɒ:]. De Zuid-Hollandse dialekte, ouch de traditioneel, make 't oondersjeid tösse de aw aa en de nui aa neet (wie dat in beveurbeeld 't Limbörgs wel gebäört: laote - water). Oetzundering is 't intösse oetgestorve Aalsmeers (wat water en lete had). Ouch 't Sliedrechts heet es taoleiland dit versjijnsel.
Vaanaajds heet 't Hollands twie soorte ees en oos: de zachlang en de sjerplang variante. De zachlang ee en oo höbbe in 't Hollands 'ne naoslaag: eej en oow. De sjerplang variante, die mie veurkoume, weure zoonder naoslaag (wie in 't Limbörgs) oetgesproke. De twie ee's en oo's zien bewaord gebleve in de drei vèssersdialekte en in versjèllende boeredialekte in 't zuie. In de randstadse dialekte zien alle ee's en oo's zachlaank geweure (altied es eej en oow oetgesproke es ze neet veur 'n r koume).
Runding kump in väöl traditioneel dialekte veur, veural bij de (zachlang) ee. Zoe zien vörm bekind wie teuge en speule. Ouch de ie kin gerund weure, tot uu: nuw (<nieuw). Oontrunding bij lang vocale concentreert ziech op de uu: vier "vuur" (ouch algemein in Zieland). Sleting vaan de (sjerplang) ee lievert ie-klaanke op: bien (oet been). 'n Anomalie is vleis veur vlees, boe-in de twieklaank zjus wie in 't Limbörgs behawwe is. Ouch dit kump in 't Ziews väöl veur.
De ei/ij heet in 't Zuid-Hollands mieder realisaties. In 't zuide euverhiers 'nen a(a)i-echtege klaank (beveurbeeld in 't Rotterdams). In 't midde en noorde is è gebrukeleker (zoewie in 't Haags). Ouch de standaardtaolege oetspraok ei weurt gehuurd. Amsterdam kint mieder variante nevenein, aofhenkelek vaan de spreker. 't Katwijks en 't Noordwijks make nog versjèl tösse de ij en de ei. D'n ierste klaank weurt wie in de staandertaol oetgesproke, d'n twiede heet ziech verwijd tot aai of aâ.
De l weurt nogal dik oetgesproke; dit is 'n oersprunkelek Germaans fenomeen meh 't liekent ziech in 't Zuid-Hollands wijer doorgezat te höbbe. Veural aon 't ind vaan 'n fraas of veur 'ne consonant weurt ze bekans 'n w. Heidoor weurt 't versjèl tösse Paul en pauw en tösse vernieuwd en vernield hiel klein. Ouch in de standaardtaol trejt dit al dèks op.
De r heet, wie in wel mie dialekgebiede, versjèllende realisaties. In 't noorde vaan 't Zuid-Hollands gebeed euverhiers de traditioneel rollende r in alle posities. Nao 't zuie touw weurt ze dèkker gereduceerd en verandert ze veur consonante en aon 't ind vaan e waord soms in 'nen approximant [ɹ] (dit versjijnsel, bekind es de "Gooise r", kump dus op mie plaotse veur!). 't Leids heet dit 't extreemste doorgeveurd: dao heet de r in alle gevalle dee klaank gekrege. In de stadsdialekte vaan Rotterdam en D'n Haag, meh ouch allein mer dao, is dinkelek vaanoet de Franssprekende bovelaog de uvulair r ingeveurd ([ʀ] of [ʁ]), 'ne klaank dee in väöl mie Nederlandse stadsdialekte optrejt (meh in 't Amsterdams absoluut neet veurkump).
H-deletie, 't eweglaote vaan de h, kump veur in Vlaardingen, Scheveningen en Noordwijk (neet in Katwijk). Vreuger (tot in de negentiende iew) traoj 't ouch in Gouda en umgeving op. De h-deletie in de vèssersdörper is mesjiens te verklaote oet Ziewsen invlood.
De standaardtaolege cluster sch-, in de mieste Limbörgse dialekte es sj- trök te vinde, is sk- gebleve in Katwijk, Noordwijk en Zandvoort. Dat is opvallend umtot de sk- ieder mèt Noord-Holland es mèt Zuid-Holland geassocieerd weurt.
Katwijk, Noordwijk en Zandvoort oondersjeie ziech ouch vaan de res vaan Zuid-Holland - en eigelek vaan alle Hollandse dialekte op 't Egmonds nao - door de bilabiaal oetspraok vaan de w. Dees w is oersprunkelek veur gans 't Nederlands meh is wijer in de umgeving euveral vervaange door de labiodentaal w. Mesjiens heet 't Ingels, wat de vèssers op de Noordzie huurde, bij 't behaajd vaan dee klaank 'n rol gespeuld.
Mèt naome in en roond Haarlem en Amsterdam weure de v en de z aon 't begin vaan e woord consequint es f- en s- gerealiseerd. Dit is aajd Germaans taoleige en 't versjijnsel heet e väöl groeter verspreiingsgebeed, wat oonder mie gans Noord-Holland en Friesland umvat.
Ouch in 't noorde vaan 't Zuid-Hollands taolgebeed kump 'n typische oetspraok vaan de n en de t aon 't woordind veur. Dees lettere weure palataler, mèt get mie tóngspanning oetgesproke. Dit perces liekent e bitteke op de Midde-Limbörgse mouillering meh is minder extreem. Me kint hei de typisch "Amsterdamse" oetspraok aon vaan wäörd wie man, hond en dat. Dit versjijnsel kump in 'ne groete krink roontelum Amsterdam en in 'ne kleine krink um Haarlem veur. 't Begint in 't weste in Lisse en deilt de Bollestreek in twie, nump de ganse Haarlemmermeer mèt en duuk daan in 't Veengebeed ('t grensstreek tösse Zuid-Holland en Utrei) nao 't zuie. De zuidelekste plaots boe dees oetspraok euverhiers is Aarlanderveen (gemeinte Alphen aan den Rijn). Ouch in Breukelen, eigelek al Utrechs taolgebied, kump 't nog veur.[2]
Grammair
[bewirk | brón bewèrke]De versjèlle in grammair tösse de standaardtaol en de Zuid-Hollandse dialekte zien mer klein. Traditioneel weure dees versjèlle sumpel-eweg es taolfoute gediskwalificeerd en op sjaol aofgelierd. Wie te verwachte is vint me mier grammaticaal eigehede in de relikdialekte.
Substantieve höbbe soms e döbbel miervoud, wie mandes veur "körf", of knechse veur "knechte". Euver 't algemein evels verlöp de miervoudsvörming wie in 't Nederlands, mèt die inherente aofwieking tot d'n oetgaank -en in -e verandert. Miervoud op -s kump dèkser veur es in de standaardtaol. Veural samestèllinge zien dao geveulig veur: boowm - boowme ("boum - buim") meh spoorboowm - spoorboowms. Dit is te verklaore oet 't feit tot samestèllinge vaan twie lettergrepe 't trocheïsch klemtoenpetroen _. höbbe; zjus wie neet-samegestèlde wäörd wie tempel en vinger, die jummers in 't Hollands én Standaardnederlands ouch e miervoud op -s kinne. Veural in 't zuide vaan 't Zuid-Hollands taolgebeed - meh ouch daoboete wel - tröf me relikte aon vaan d'n daarde naomval, wie in de midde en uit de licht tegeneuver 't midde en 't licht, en uit-ter zàè "vaan zee" (opgegeve veur Katwijk). Zoeget trejt ouch in 't Ziews geregeld op. Verkleinwäörd vörmp me miestal op -ie: plekkie, huisie, koppie. Gevalle boe-in 't Standaardnederlands -(e)tje heet blieve in de mieste vaan dees dialekte oonveranderd, meh vörm wie appelt(j)ie en borrechie ("teleurke") koume in 't uterste zuie vaan 't Zuid-Hollands väöl veur. De mieste dialekte, ouch de vèssersdialekte, höbbe mer twie geslachte (geslachtelek en oonzijeg); drei geslachte (volges e systeem wat aon 't Ziews of 't Braobants herinnert) kump in 't uterste zuie nog veur (beveurbeeld in Oud-Beijerland).
Veurnaomwäörd kinne aofwiekende vörm höbbe. De praktiek liert tot dees wäörd, die väöl gebruuk weure, ouch in de stadsdialekte sterk euverleve. Veur standaardtaoleg mij is mijn (maain/mèn/...) hiel algemein. In oonder mier 't Wesland kin me zijn veur hem hure. Veur zij (daarde persoen miervoud) zien de variante zullie, hullie en hun in umloup; veural de lèste heet ziech de aofgeloupe decennia enorm verspreid. U en uw kaome oersprunkelek neet veur, die zien oet de standaardtaol geliend. In de traditioneel vèssersdialekte oontbreke ze nog altied. 'tzelfde gelt veur zich: in de vèssersdialekte weurt dat op z'n Ingweoons vervaange door hem of haar, in de res vaan 't taolgebeed gebruuk me 't zuidelek getint z'n eige. De Zuid-Hollandse dialekte kinne enclitische vörm veur jij, hij en wij. Dat wèlt zègke: oonder sommege umstandeghede kinne die mèt 't veurgoonde woord zo'n einheid vörme, tot me in de oetspraok vaan ei woord kin goon spreke. Wij vint me enclitisch trök es me (ouch in Zieland hiel gewoen). Ie kin zoewel veur jij es veur hij stoon. Verwarring is evels haos neet meugelek umtot oet de res vaan de vörm op te make is um wat vaan twie 't geit.
- loowp-ie "löpstiech" zoonder t
- loowptie "löp 'r" mèt t
- hebbie "höbstiech" mèt stumhöbbende b
- heb-ie "heet 'r" mèt auslautverhärtung
- da(t) je "totstiech" zoonder verandering je > ie (klaankwètte laote dat hei neet touw)
- dat-ie "tot 'r"
In de wèrkwäörd valle e paar dinger op. Vreuger kreeg jij dèks dezelfde werkwoordsvörm wie wij, jullie en zij. 'n Inkel dialek heet dat bewaord: jij loôpe. Vendaog d'n daag associeert me die vörm evels mie mèt Noord-Hollandse dialekte en get minder mèt 't Ziews: zelfs dialekte wie 't Katwijks kinne dit fenomeen neet. Allewijl krijg jij miestal gaaroet geinen oetgaank: je denk, je loowp, je bedoel. Ouch de -t in de daarde persoen kin ewegvalle, meh dat gebeurt zeker neet in alle gevalle. Heidoor zien in 't zuide vaan Zuid-Holland nui regel opgestèld: me kint hei neve 'n einheidsmiervoud dèks ouch 'n einheidsinkelvoud, wat ofwel op geine letter indeg of consequint op 'n t: ik doet, jai doet, hai doet.
't Enclitisch veurnaomwoord - zuug bove - heet, ouch al in 't zuide - tot get gans unieks geleid: bij de daarde persoen inkelvoud in de verleien tied weurt 't persoenlek veurnaomwoord in de werkwoordsvörm opgenome (maakt-ie-de "maakden 'r"). In Rotterdam gelt dit es awwerwèts, daoboete, beveurbeeld in Vlaardingen, is 't couranter.
Cultivatie
[bewirk | brón bewèrke]De Zuid-Hollandse dialekte weure in verglieking mèt ander streektaole in Nederland mer wieneg gecultiveerd. Zoonder twievel heet dit te make mèt 't lieg prestiesj devaan en 't feit tot ze mer wieneg aofwieke vaan 't Standaardnederlands. Dao zien wel zengers die mèt e stadsaccint zinge, meh die weure miestal neet tot de dialekmuziek gerekend. In Katwijk kint me Tinus Tulp, 'ne parodis dee in 't dialek zingk. Stadsdialekte huurt me dèks op tv, beveurbeeld oet de moond vaan komische types. Dao is e stripverhaol in 't Haags (Haagse Harry). Dictionaire weure spaorzaam oetgebrach.
Dialekverluus en -behaajd
[bewirk | brón bewèrke]De aw Hollandse dialekte liekene snel te verdwiene umtot 't percentaasj joongere dat ze nog spreke miestal klein is. In Katwijk hèlt 't ziech nao de beriechte wiedoet 't beste. De modern dialekte of accinte zalle neet gaw verdwijne, veural umtot me ze neet hoof te liere en ze dus gemekelek op straot kinne weure bijgebrach.
Bronne en referenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ https://web.archive.org/web/20110511143141/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/info.htm
- ↑ Harthoorn 1994
Extern links
[bewirk | brón bewèrke]Plattelandsdialekte
[bewirk | brón bewèrke]- De parabel vaan de Verlore Zoon in 't Noordwijks
- ...in 't Katwijks
- ...in 't Schevenings
- ...in 't Oostvoornes
- ...in 't Oud-Beijerlands (Hoeksewaards)
Stadsdialekte
[bewirk | brón bewèrke]| Nederlands | |
|---|---|
| Historie | Audnederfrankisch · Middelnederlands · Vreugnuujnederlands · Frankisering van de Noordziekös · Braobentse expansie · Hollese expansie · Afrikaans · Taalsjtried in 't Belsj |
| Kènmerke | Grammair · Klanklier · Vocabulair · Sjpelling |
| Dialekte | Holles (Zuud-Holles · Utrechs · Wesfries · Sjtadsfries en verwante) · Ziews · Wes-Vlaoms · Oes-Vlaoms · Braobents · Kleverlands dèks mitgeraekendj: Limburgs · Nedersaksisch |
| Nationaal, regionaal en etnische variante | Nederlands in Nederlandj · Belsj-Nederlands · Surinaams-Nederlands · Antilliaans-Nederlands · Fries-Nederlands · Saksisch-Nederlands · Limburgs-Nederlands · Poldernederlands · Verkavelingsvlaoms · Indisch-Nederlands (Petjoh · Javindo) · Juuds-Nederlands · Marokkaans-Nederlands · Sjtraottaal |
| Media en infrasjtructuur | Nederlandse literatuur (dichters · sjrievers) · Taalunie · Woordenlijst Nederlandse Taal ('Greun beukske') · Woordenboek der Nederlandsche Taal · Algemene Nederlandse Spraakkunst |