Pacta conventa (Хрватска)

Pacta conventa
Фотографија на наводната копија на Pacta conventa или Qualiter
Создаден	1102; 14 век (ракопис)
Место	Будимпешта
Намена	Договор склучен помеѓу кралот Коломан Унгарски и хрватското благородништво

Pacta conventa (лат. согласни договори), е наводен договор склучен помеѓу унгарскиот крал Коломан и хрватското благородништво во 1102, дефинирајќи го статусот на Хрватска во унија со Унгарија. Најраниот ракопис на документот е од XIV век. 

Документот со наслов Pacta conventa или Qualiter (првиот збор во документот) бил пронајден во библиотека во градот Трогир. До 19 век се сметало дека документот датира од 1102 година, но повеќето историчари денес сметаат дека тој не е автентичен документ од 1102 и дека, најверојатно, е фалсификат од 14 век. Сепак, содржината на Pacta conventa одговара на политичката ситуација во Хрватска во тоа време.^[1][2] Документот се чува во Унгарскиот национален музеј во Будимпешта.^[3]

Заднина

Откако Петар Свачиќ, последниот хрватски крал од хрватско потекло, бил убиен во 1097 година на бојното поле, Хрватите одбиле да се предадат. За да се стави крај на војната, бил постигнат договор, најверојатно во 1102 година. Хрватските благородници, наводно, ја склучиле Pacta conventa со кралот Коломан пред неговото крунисување како хрватски крал во Биоград.^[4]

Унгарскиот крал понудил "договор што им е угоден" на дванаесетте благородни хрватски племиња од семејствата на Качиќ, Кукар, Шубиќ, Сначиќ, Полечиќ, Могоровиќ, Гушиќ, Чудомериќ, Карињанин и Лапчан, Лисничиќ, Јамометиќ и Тугомериќ.

Услови

Договорот утврдил дека хрватските благородници кои го потпишале документот со кралот Коломан ќе ги задржат своите имоти. Исто така ги ослободил наведените семејства од данок и разни други давачки. Секој од дванаесетте благородни хрватски племиња биле должни да одговорат на повикот на кралот доколу некој ги нападне неговите граници, и да испратат најмалку десет вооружени коњаници во војна до реката Драва (северната граница на Хрватска со Унгарија) на сопствен трошок. Секој трошок кој го надминувал овој, било договорено да го плаќа унгарскиот крал.^[5]

Валидност на документот

Валидноста на документот е дискутабилна.^[6] Додека некои тврдат дека најраниот текст во врска со наводниот договор датира од втората половина на 14 век, други го карактеризираат како доцно-средновековен фалсификат, а не изворен ракопис од 12 век. Додека разни ставки од текстот некои ги сметаат за анахрони, други историчари тврдат дека можеби станува збор за преработка на текст од вистински договор.^[6]

Од 19 век, голем број на историчари тврделе дека Pacta conventa не е вистински документ.

Во 1915 година, а потоа и во 1925 година, Милан Шуфлај го спомнал документот во некои од неговите дела, при што најпрво го прогласил за потполн фалсификат, а подоцна тврдел дека тој претставува додаток од 14 век во ракописот на Тома Архиѓакон.^[7] Унгарскиот историчар Јанош Карачоњи сметал дека документот е фалсификат од 14 век; словенечкиот историчар Људмил Хауптман сметал дека тој датира од 13 век; хрватските историчари Михо Барада и Марко Костенчиќ верувале дека е напишан во 1102 година, додека хрватскиот историчар Нада Клаиќ верувала дека е фалсификат од 14 век. Хрватскиот историчар Стјепан Антољак сметал дека Pacta conventa е нецелосен историски извор, но не и фалсификат.^[7] Нада Клаиќ го разјаснила нејзиниот став во врска со прашањето во една статија од 1959 година, во која го оспорува претходното дело на хрватскиот писател Олег Мандиќ за ова прашање.^[8]

Спорот и неизвесноста околу Pacta conventa се поклопува со севкупната несигурност за односот меѓу хрватското и унгарското кралство во 10 и 11 век, така што хрватскиот историчар Фердо Шишиќ и неговите следбеници, сметале дека хрватскиот крал Томислав владеел со најголем дел од областите населени со Хрвати, вклучувајќи ја и Славонија, додека унгарските историчари Ѓула Кристо, Балинт Хоман и Јанош Карачњони сметале дека областа меѓу Драва и Сава не припаѓала ниту на Хрватска ниту на Унгарија во тоа време, мислење кое Нада Клаиќ рекла дека нема да го исклучи, бидејќи генеричкото име "Славонија" (земја на Словени) можеби го подразбирало тоа.^[9]

Иако валидноста на документот е спорна, постоел барем непишан договор со кој се регулирале односите меѓу Унгарија и Хрватска на приближно ист начин, бидејќи од 1102 до 1918 година, унгарските кралеви биле, исто така, и кралеви на Хрватска, репрезентирани од гувернерот (бан), но Хрватска го задржала својот парламент (Сабор) и значителна автономија.

Изворот на инспирација за текстот на документот мора да бил политичкиот и општествениот развој кој се одвивал во тривековниот периодот по 1102 година, кога двете кралства биле обединети под унгарската круна, независно дали тоа било со доброволен избор на хрватското благородништво или по насилен пат. Хрватското благородништво ги задржало своите закони и привилегии, вклучувајќи го и ограничувањето на воениот рок кој му го должеле на кралот во границите на Хрватска.^[4]

Толкување на договорот

Според студија на Конгресната библиотека за поранешна Југославија, кралот Коломан ја уништил опозицијата по смртта на Ладислав Угарски и ја освоил далматинската и хрватската круна во 1102 година. Крунисувањето на Коломан создало врска помеѓу хрватската и унгарската круна која траела до крајот на Првата светска војна. Хрватите со векови тврделе дека Хрватска и понатаму останала суверена држава и покрај доброволното обединување на двете круни.^[10] Голем број на унгарски историчари, исто така, го прифаќаат ставот дека Хрватска и Унгарија влегле во лична заедница во 1102 година^[11][12] и дека, без оглед на автентичноста на Pacta conventa, нејзината содржина соодветствува со реалноста на власта во Хрватска. Сепак, некои унгарски и српски историчари тврдат дека Унгарија извршила потполна анексација на Хрватска во 1102 година. Според Фредерик Бернард Синглтон, Хрватите отсекогаш тврделе дека тие никогаш законски не биле дел од Унгарија. Според Хрватите, Хрватска отсекогаш била посебна држава која само споделувала заеднички владетел со Унгарците. Степенот на хрватската автономија бил варијабилен со текот на времето, како и нејзините граници. Според Даниел Пауер, Хрватска станала дел од Унгарија во доцниот 11-ти и почетокот на 12 век.^[13] Според студија на Конгресната библиотека за Унгарија, Хрватска никогаш не била асимилирана од страна на Унгарија; наместо тоа, таа станала здружено кралство со Унгарија, но управувано од страна на граѓански гувернер (бан).^[14] Во секој случај, унгарската култура извршила влијание на Хрватска, хрватско-унгарската граница често се менувала, а понекогаш Унгарија ја третирала Хрватска како вазална држава.

Во 1105 година, Коломан им дал привилегии на поморските градови во замена за нивната лојалност.^[4] Привилегиите вклучувале: право на избор на сопствени епископи, забрана на Унгарците да се населат во приморските градови, итн. Исто така, градовите биле ослободени од разни давачки, додека кралските агенти ја надгледувале наплатата на царинските давачки без да се мешаат во локалната политика.

Додека хрватскиот историчар Нада Клаиќ сметала дека во 1102 година се случило некаков вид на предавање на Хрватска кон Унгарија,^[15] словенечките историчари Матјаж Клеменчич и Митја Жагар сметаат дека Pacta conventa никогаш не постоела, но приказната за неа била важна за да се даде поддршка на хрватската позиција подоцна во Хабсбуршката империја за правата на Хрватите врз основа на тој договор.^[16] Клеменчич и Жагар сметаат дека иако Хрватска престанала да постои како независна држава, хрватското благородништво задржало релативно јаки овластувања. Клаиќ сметала дека ракописот од Трогир, најраниот текст на наводниот пакт, не е оригиналниот текст од тој настан, туку ги опишува односите меѓу кралот и благородништвото во времето кога текстот бил напишан, за кое таа тврди дека е 14 век.

Подоцнежни наводи

По смртта на унгарскиот крал Лајош II во Мохачката битка (1526 година), хрватскиот парламент се состанал во Цетинград и го избрале Фердинанд I од Австрија како нов хрватски крал.^[17][18] Според хрватското историско предание, хрватскиот парламент ја искористил можноста во 1526 година за да ја потврди својата автономија од Унгарија со изборот на Фердинанд, со зборовите: "... се приклучивме кон Светата круна на Унгарија по сопствена добра волја исто како што сега, на владеењето на Вашето височество." Хрватските историчари, исто така, тврдат дека стремежот за преминување кон Хабсбуршката круна во тој историски период е доказ за политичката автономија на Хрватска. Во хрватското правно толкување на личната заедница, Лајош II не оставил никакви наследници, а законскиот носител на сојузот (кралот) повеќе не постоел, па правото на избор за нов крал му припаѓало потполно на хрватското благородништво. За разлика од унгарските историчари, Австријците никогаш не тврделе дека ја освоиле Хрватска со сила, па затоа постојат малку причини за сомнеж во хрватските тврдења за настаните од 1526 година.

Воведот на Унгаро-хрватскиот компромис од 1868 година (Хрватско-унгарска нагодба) започнува со следното: "Бидејќи Хрватска и Славонија заедно де јуре и де факто припаѓале со векови на Круната на Свети Стефан..."^[19] Иако нагодбата обезбедила одредена политичката автономија на Хрватска и Славонија, таа била политички и економски подредена од Будимпешта.^[20]

Наводи

1. Engel, Pál (22 јули 2005). Realm of St. Stephen: A History of Medieval Hungary (англиски). I.B.Tauris. ISBN 9781850439776.
2. Bárány, Attila (2012). "The Expansion of the Kingdom of Hungary in the Middle Ages (1000– 1490)". In Berend, Nóra. The Expansion of Central Europe in the Middle Ages. Ashgate Variorum. стр. 344–345.
3. Hercigonja, Eduard (1 јануари 1994). Tropismena i trojezična kultura hrvatskoga srednjovjekovlja (хрватски). Matica hrvatska. ISBN 9789531500135.
4. Curta, Florin; Curta, Professor of Medieval History Florin; Stephenson, Paul (31 август 2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500-1250 (англиски). Cambridge University Press. ISBN 9780521815390.
5. Šišić, Ferdo (1914). Priručnik izvora hrvatske historije, Dio 1, čest 1, do god. 1107. Загреб. стр. 527–528.
6. Jr, John V. A. Fine (2 март 2006). When Ethnicity Did Not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods (англиски). Ann Arbor, Mich: University of Michigan Press. ISBN 9780472114146.
7. Stjepan, Antoljak (30 ноември 1995). „Milan Sufflay kao paleograf i diplomatičar“. Bulletin d'archives (хрватски) (38). ISSN 0570-9008.
8. Klaić, Nada. „O. Mandić, "Pacta conventa" i "dvanaest" hrvatskih bratstava. Croatian Historical Society. XI-XII: 165–206. (1958–59)“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2016-03-04. Посетено на 28 мај 2018.
9. Ladislav, Heka (1 октомври 2008). „Croatian-Hungarian relations from the Middle Ages to the Compromise of 1868, with a special survey of the Slavonian issue“. Scrinia Slavonica (хрватски). 8 (1). ISSN 1332-4853.
10. Singleton, Frederick Bernard (1985). A short history of the Yugoslav peoples. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-27485-2.
11. „Szláv civilizáció“. szlavintezet.elte.hu. Архивирано од изворникот на 2013-08-21. Посетено на 28 мај 2018.
12. Ladislav, Heka (1 октомври 2008). „Croatian-Hungarian relations from the Middle Ages to the Compromise of 1868, with a special survey of the Slavonian issue“. Scrinia Slavonica (хрватски). 8 (1). ISSN 1332-4853.
13. Tyerman, C. J. (април 2007). октомври maps-oxford-oxford-university-press-2006-55-0-19-925311-0-978-0-19-925311-1-0-19-924312-9-978-0-19-925312-8/D032318FB6FEC54274391214616C9426 „The central Middle Ages. Europe, 950–1320. Edited by Daniel Power. (The Short Oxford History of Europe.) Pp. xv+304 incl. 10 maps. Oxford: Oxford University Press, 2006. £55. 0 19 925311 0; 978 0 19 925311 1; 0 19 924312 9; 978 0 19 925312 8“. The Journal of Ecclesiastical History (англиски). 58 (2): 318–319. doi:10.1017/S0022046906000479. ISSN 1469-7637.^{[мртва врска]}
14. „Hungary - Politics and Society under Stephen's Successors“. countrystudies.us. Посетено на 28 мај 2018.
15. Fine, John V. A.; Fine, John Van Antwerp (1991). The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century (англиски). University of Michigan Press. ISBN 0472081497.
16. Klemenčič, Matjaž; Žagar, Mitja (2004). The Former Yugoslavia's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook (англиски). ABC-CLIO. ISBN 9781576072943.
17. Seton-Watson, R. W. (Robert William) (1911). The southern Slav question and the Habsburg Monarchy. London : Constable & Co.
18. „Hrvatski sabor“. www.sabor.hr. Архивирано од изворникот на 2018-06-13. Посетено на 28 мај 2018.
19. „Habsburg | H-Net“. networks.h-net.org (англиски). Посетено на 28 мај 2018.
20. Biondich, Mark (2000). Stjepan Radić, the Croat Peasant Party, and the Politics of Mass Mobilization, 1904-1928 (англиски). University of Toronto Press. ISBN 9780802082947.