Архитектура на Мостар

Стариот мост на Мостар и блиската улица.

Со векови пред османлиското освојување на Босна, Мостар бил мало селце сместено на стратешкиот премин на реката Неретва. Нејзините заднини се состоеле од широка земјоделска рамнина на западниот брег и стрмни тераси на источниот брег опкружени со пусти планини. Мостар била репрезентативна мултиетничка и мултикултурна населба во Босна и Херцеговина, која поседувала независен политички идентитет уште од XII век. До петнаесеттиот век, повеќето земји кои подоцна ќе станат дел од модерна Југославија биле населени првенствено од народи со исто јужнословенско наследство.

Османлиска ера

Првиот документ што го именува градот бил напишан во 1474 година, само единаесет години по османлиското освојување на Босна. Мостот е во срцето на идентитетот на градот: Мостар всушност значи „мостотворец“. Босна била додадена на Отоманската империја како провинција и управувана од паша: администратор со висок ранг. По оваа окупација, Мостар бил трансформиран, за неколку децении, од помал премин на река во просперитетна колонијална раскрсница. Додека отоманските администратори се труделе да ги интегрираат локалните жители во нивната империја и да го прошират нивното влијание, архитектурата изразила важни општествени и економски промени во Мостар. За време на отоманскиот период, Стари Мост бил изграден за да го замени несигурниот дрвен висечки мост што се протегал на реката. Олеснувајќи го патувањето, трговијата и движењето на воените трупи, Стари Мост станал симбол на добронамерноста и моќта на Отоманската империја; го осигурала приматот на Мостар како главен град на округот Херцеговина.

Османлиите користеле монументална архитектура за афирмирање, проширување и консолидирање на нивните колонијални имоти. Администраторите и бирократите - многу од нив домородни Босанци кои преминале во ислам - основале комплекси џамии кои генерално вклучувале школи за Куран, народни кујни или пазари. Овие фондации, или вакуфи, биле традиционален начин на филантропија што дозволувала рутинска распределба на богатството во империјата. Највеличествените џамии се одликувале со голема единечна купола, како џамијата Коски Мехмет Паша во Мостар на источниот брег на Неретва или џамијата Караѓозбег, со многу белези на познатиот отомански архитект Синан. Куполата дошла да го претставува царското присуство на Османлиите низ териториите што тие ги контролирале; се чини дека означувала и османлиска доминација над колонија и добронамерност кон колонизираните. Џамиите ги дефинирале и зајакнале заедниците. Добар пример е џамијата Севри Хаџи Хасан, структура со покрив со колкови што го формира јадрото и главниот јавен отворен простор на нејзиното соседство или махала. Ваквите махали брзо се развиле на двата брега на Неретва за време на османлискиот период. Куќите од еден и два ката биле анонимни на ниво на улица, но богати и експресивни внатре. Секој бил внимателно распореден за да се види погледот на чемпрес или минаре од прозорците на вториот кат и секој бил законски обврзан да не го блокира погледот на соседот. Влезот на ниво на улица ќе пристапи до дворот, создавајќи транзиција што дозволува интимност и приватност внатре; собите посветени на семејниот живот биле одвоени од оние наменети да примаат аутсајдери. Куќата Бишчевиќа во Мостар е пример: строгиот влез отфрлил соби со вградени кабинети, детално издлабени дрвени тавани и прозорска просторија што се надградува над реката Неретва. Во просперитетните комерцијални области, куќите како куќата на Алајбегвица се обраќале на комерцијалната сообраќајница со продавница, со станбени простори над и позади.

Иако Мостар бил официјално дел од Отоманската империја до третата четвртина од деветнаесеттиот век, сите територии кои подоцна ќе станат Босна и Херцеговина уживале необична мерка на независност во осумнаесеттиот и поголемиот дел од деветнаесеттиот век. Отоманското законодавство кое гарантира верска толеранција меѓу христијаните, муслиманите и Евреите станало составен дел на домородните општествени и политички вредности, а градот функционирал како поврзан, мултикултурен општествен ентитет. Во Мостар, историските архитектонски стилови го одразуваа космополитскиот интерес и изложеноста на странските естетски трендови и биле уметнички споени со домородните стилови. Примерите ја вклучуваат италијанската францисканска црква, отоманската куќа Муслибеговиќа, далматинската куќа Ќоровиќа и православната црква изградена со подарок од султанот.^[1]

Австроунгарска ера

Австроунгарската окупација на Босна и Херцеговина во 1878 година го навела градскиот совет на Мостар да се стреми кон автономија, но тој соработувал со Австроунгарците за да спроведат опсежни реформи во планирањето на градот: на западниот брег на Неретва биле наметнати широки патишта и урбана мрежа., а значајни биле и инвестиции во инфраструктурата, комуникациите и домувањето.

Промената на власта во август 1878 година вовела жив урбан развој во Мостар. Со внесен значителен капитал, градскиот совет започнал да спроведува широки реформи во планирањето на градот. Новата влада го замислила минатото и сегашноста на градот на источниот брег на Неретва и иднината на Мостар на западниот брег.

Следствено, на западниот брег на Неретва се појавиле широки патишта и урбана мрежа, додека во исто време биле направени значителни инвестиции во инфраструктурата, комуникациите и станови за изнајмување. Шпекулациите за недвижности започнале процес, од кој ќе имаат корист некои сектори од општеството, додека други ќе бидат жртви. Ваквиот интензивен раст поставил нови комунални проблеми за градската власт. За време на раните години на австроунгарската администрација, изградбата на нов систем за водоснабдување во 1885 година, градската канализација и електричната мрежа, како и осветлувањето на улиците, сето тоа било завршено за релативно кратко време.

Современата болница била завршена во 1888 година; првата пошта во Босна и Херцеговина била отворена во 1858 година;^[2] во 1885 година била воспоставена станица за противпожарна бригада, а во 1903 година била основана станица за метеорологија. Градот добил нова електрана во 1912 година, а во 1894 година, уличното осветлување ги заменило 330-те фенери кои првично биле користени. Телефонската услуга за цивилни корисници била воведена во Мостар во 1906 година, додека Воениот аеродром Мостар, прв на Балканот бил основан во 1913 година.

Бројот и структурата на населението брзо се менувале. Во 1885 година во Мостар имало 1.975 куќи, од кои 2.104 станбени единици живееле 12.665 жители, од кои 6.442 мажи и 6.223 жени. Населението се состоело од 6.825 муслимани, 3.369 православни и 2.359 католици, 98 Евреи и 17 следбеници на други религии. Од вкупниот број жители 7.035 биле ергени, а 4.356 биле во брак. До 22 април 1895 година, Мостар имал 17.010 жители, од кои 6.946 биле муслимани, 3.877 биле православни христијани, 3.353 биле католици и 164 Евреи.^[3]

Над една десетина од градското население (или 1715 луѓе) биле дел од австроунгарската администрација или дошле од странство за да профитираат од неа. Од административна гледна точка, од февруари 1889 година Мостар функционира како Град-држава. Бил поделен на осум зони, од кои пет биле на источниот брег на реката Неретва: Царина, Лука, Бранковац, Бјелушине, Стариот град; а три биле на западниот брег на реката Неретва: Церница, Претум, Захум.

Градските администратори како Мустафа Мујага Комадина биле централни играчи во овие трансформации, кои го олесниле растот и ги поврзале источните и западните брегови на градот.

Новите споменици и архитектонски стилови ги одразувале аспирациите на Мостарјаните и австроунгарската администрација. Монолитните неоренесансни згради се издигнале над нивните минијатурни отомански претходници и вовеле трезвени, импозантни улични ѕидови во градот. Еден пример е зградата на општината. Дизајниран од архитектот Јосип Ванчаш од Сараево, тој истакнал нов просперитет, стабилност и традиција, поврзувајќи го Мостар симболично со другите европски центри. Станбените области околу Рондо поканиле големи домови за едно семејство и го потврдиле западното влијание што ги надополнува традиционалните градби на градот. До почетокот на дваесеттиот век, елементите на Арт Нову и сецесионистичките стилови почнале да се појавуваат во истористичките градби во Мостар, како што е Ландбанк на Јосип Ванчаш, изградена во 1910 година.

Неизбежниот хибрид што произлегол од овој период на интензивно градење бил нов монументален стил кој го комбинирал масирањето на европските прототипови со ориенталистички детали, имено структури изградени во мавритански стил на архитектура. Оваа контаминација е добро илустрирана од Гимназија Мостар на Франтишек Блажек. Иако неговиот дизајн е изведен од исламските стилови на Шпанија и Северна Африка и нема вистинска врска со отоманското минато на Мостар, тој ја одразува тенденцијата на австроунгарските администратори да се усогласат наместо да ги потиснуваат културните разлики во империјата. Мостарската бања е изградена во сличен стил , мавританска преродба.

Во мај 1911 година, градоначалникот на Мостар, Мустафа Мујага Комадина, им ги претставил на окружните власти во Мостар подготовките за изградба на мостарска бања. Првичното проектирање на зградата го направил Мостарчанецот Мирослав Лосе, тогашен управител на општинскиот водовод. По препорака на Мујага Комадина, Советот го испратил Лосе во странство да ги проучува јавните бањи. Мостарската бања била отворена на 3 јуни 1914 година.^[4]

Првата светска војна до социјализмот

Првата светска војна била активирана во Сараево кога српските радикали „Црна рака“ го потврдиле своето негодување кон актуелната империја со убиство на нејзиниот наследник, надвојводата Франц Фердинанд. Плашејќи се од анексија од страна на Србите, повеќето Босанци биле лојални на Австроунгарското Царство за време на Првата светска војна. Прагматизмот и меѓународниот притисок во светлината на повторно усогласена Европа на крајот на војната го создале Кралството на Србите, Хрватите и Словенците (подоцна Кралство Југославија), уставна монархија која ја вклучувала Босна и Херцеговина под водство на српскиот принц регент Александар. Неговите обиди да ги „брише старите регионални идентитети“ ги антагонизирале сите партии, што кулминирало со суспензија на уставот.

Овие внатрешни конфликти наскоро биле засенети од напредувањето на Хитлер и германскиот сојуз со фашистичката Независна држава Хрватска (Независна Држава Хрватска). Партизанскиот отпор во регионот растел под раководство на Јосип Броз Тито и привлекол голем број Босанци. На крајот на Втората светска војна, Тито бил во срцето на новата социјалистичка Југославија. Помеѓу 1948 и 1974 година, Југославија еволуирала од репресивен социјалистички режим во федеративна социјалистичка нација составена од дискретни републики, од кои една била Босна и Херцеговина. Во овој период во Мостар индустриската база била проширена со изградба на металопреработувачка фабрика, текстилни фабрики за памук и фабрика за алуминиум. Квалификуваните работници, и мажи и жени, влегле во работната сила и социјалниот и демографскиот профил на градот бил драстично проширен; помеѓу 1945 и 1980 година, населението на Мостар пораснало од 18.000 на 100.000.

Бидејќи источниот брег на Мостар бил оптоварен со несоодветна инфраструктура, градот се проширил на западниот брег со изградба на големи станбени блокови. Локалните архитекти фаворизирале строга модернистичка естетика, префабрикување и повторувачки модули. Комерцијални згради во функционалистички стил се појавиле и на историската источна страна на градот, заменувајќи ги поинтимните дрвени конструкции кои преживеале уште од отоманско време. Во 1970-тите и 1980-тите, здравата локална економија поттикната од странски инвестиции поттикна препознавање и зачувување на културното наследство на градот. Економски одржлив план за зачувување на стариот град на Мостар бил спроведен од страна на општината, кој привлекол илјадници туристи од јадранскиот брег и ја зајакнал економијата на градот. Резултатите од овој десетгодишен проект му ја донеле на Мостар наградата Ага Кан за архитектура во 1986 година.

Колапс на Југославија

За време на колапсот на комунизмот во Источна Европа, ултранационалистичките лидери во републиките уживале политичка надмоќ што би била незамислива под Тито. Алија Изетбеговиќ формирал нова влада во Босна, во која биле претставници на босанско-муслиманските, босанско-хрватските и босанско-српските партии. Во 1992 година, 64% од босанскиот електорат гласал за држава „на еднакви граѓани и нации на муслиманите, Србите, Хрватите и другите“. Неколку дена подоцна, Сараево бил под опсада која траела повеќе од три години. Во истиот период, воените и паравоените сили на босанските Срби спровеле кампања на терор и етничко чистење во Босна. Мостар бил обземен од српските воени единици и гранатиран од околните ридови во мај и јуни 1992 година. Речиси 100.000 луѓе биле принудени да ги напуштат своите домови, а над 1.600 загинале. Многу историски градби во стариот град, вклучително и повеќето важни џамии во градот, биле тешко оштетени. Дури и Стариот мост бил погоден од граната.

Хрватско-муслиманската федерација можела да ги протера српските сили до јуни 1992 година. Набргу потоа, локалните муслимани и Хрватите станале противници поради конкурентните територијални амбиции и тековната политичка нестабилност. Босанско-хрватската милиција (ХВО) го зазела Западниот Брег на Неретва и следела нова рунда непријателства во она што било наречено „втората битка за Мостар“. Повеќе од 3.000 луѓе биле убиени, а уште 10.000 Бошњаци и Срби биле испратени во концентрациони логори. На 9 ноември 1993 година, пружината на мостот била погодена на празен опсег од хрватска тенковска граната и 400-годишниот симбол на Мостар паднал во студената река Неретва, предизвикувајќи длабока тага кај граѓаните низ градот за кои Мостот претставувал сè трајно и неприкосновено.^[1]

Реконструкција

Од крајот на пошироката војна во 1995 година, се постигнува голем напредок во обновата на градот Мостар. Градот бил под директен мониторинг од претставник на Европската унија, биле одржани неколку избори и секоја нација била сместена во однос на политичката контрола врз градот. За реставрација биле потрошени над 15 милиони долари.

Монументалниот проект за обнова на Стариот мост според оригиналниот дизајн и обновување на околните структури и историските населби бил инициран во 1999 година и главно завршен до пролетта 2004 година. Парите за оваа реконструкција биле донирани од Шпанија (која имала значителен контингент на мировни трупи стационирани во околината за време на конфликтот), САД, Турција, Италија, Холандија и Хрватска. Свеченото отворање било одржано на 23 јули 2004 година под силно обезбедување.

Паралелно со реставрацијата на Стариот мост, Ага Кан трустот за култура и Светскиот фонд за споменици презеле петгодишни напори за реставрација и рехабилитација во историскиот Мостар.^[5] Сфаќајќи рано дека реконструкцијата на мостот без длабинска рехабилитација на околните историски населби ќе биде лишена од контекст и значење, тие ја обликувале програмата на таков начин што ќе воспостават рамка на урбани шеми за конзервација и индивидуални проекти за реставрација кои ќе помогне да се обноват најзначајните области на историскиот Мостар, а особено урбаното ткиво околу Стариот мост. Проектот, исто така, резултирал со формирање на агенцијата Стари Град, која имала важна улога во надгледувањето на тековната имплементација на планот за конзервација, како и функционирањето и одржувањето на серија реставрирани историски градби (вклучувајќи го и комплексот Стар мост) и промовирање на Мостар како културна и туристичка дестинација. Официјалното отворање на Агенцијата Стари град се совпаднало со свеченото отворање на мостот.^[6]

Во јули 2005 година, УНЕСКО конечно го запишал Стариот мост и неговата најблиска околина на списокот на светско наследство.