Захарије Орфелин

Захарије Орфелин
Роден/а1726
Вуковар, Кралство Славонија, Хабсбуршка монархија
Починат/а19 јануари 1785
Нови Сад, Кралство Унгарија, Хабсбуршка монархија
Занимањепоет, писател, историчар
Книжевно движењебарок

Захарије Орфелин (1726 - 19 јануари 1785) — српски полимат, кој живеел и работел во Австриската Mонархија и Венеција. Опишан како ренесансен човек, тој бил едукатор, теолог, администратор, поет, гравурач, лексикограф, билкар, историчар, преведувач, уредник, издавач, полемичар, полиглот, истакнат енолог и патник. Негов внук е сликарот Јаков Орфелин.

Животопис

[уреди | уреди извор]

Во 1757 година Орфелин станал секретар на митрополитот Павле Ненадовиќ во Сремски Карловци, српскиот политички и духовен центар во тоа време. Митрополитот Павле сакал да го воспостави Карловци како независен образовен центар и да ја избегне царската австриска контрола врз цензурата. Во соработка со Захарије Орфелин, тој ја основал „Издавачката куќа Бакар“, каде што биле направени првите современи православни книжевни дела и значителен број отпечатоци. Наскоро Орфелин започнал да објавува песни, да преведува книги и да создава бакрописи и гравури, инспирирани од работата на неговите современици. За да ја исполни својата амбиција да печати повеќе книги, тој се преселил во Венеција каде ја основал и уредувал првата српска ревија, Славено-Србски магазин (1768). Поемата Плач Сребии и биографијата на Петар I од Русија Историја и Шитија и славних јелах великаго государија и императора Петра Перваго се сметаат за негови најзначајни дела. Неговиот Славено-српски магазин го трасирал патот кон славеносрпски јазик. Тој бил првиот што објавил во 18 век текстови кои се однесуваат на српската социјална и културна историја кога другите европски нации допрва требало да ги зчнуваат овие теми. Во овој период Орфелин прво започнал да го пишува Големиот српски хербалиум, во кој тој детално ги опишал санативните ефекти на 500 видови билки. И, во Искусниот винар навел неколку стотици рецепти за подготовка на билни вина и други напивки. Орфелин течно зборувал руски, латински, германски и француски јазик.

Свети Лазар, српски голем кнез, бакарна плоча од Орфелин (1773).

Плачот на Србија се смета за најзначаен меѓу неговите поетски дела од тој период. Првпат го објавил анонимно во Венеција во 1761 година. Во оваа ода тој жестоко го фалел воспоставувањето на Австриското Царство и Римокатоличката црква, истовремено истакнувајќи ја тешката позиција и неправеден третман на Србите под императорска заштита. И покрај тоа што поемата немала потпис, авторството било наскоро откриено. Се верува дека тоа било причина за неговото набрзина заминување од Карловци следната година.

Откако го напуштил митрополитот Павле, Орфелин се преселил во Темишвар, главниот град на епархијата на Банат, каде обезбедил вработување како канцелар на српскиот епископ во Банат, Викентије Јовановиќ Видак. Во годините што ги поминал во Темишвар, тој го создал Апостолското млеко, катехизам посветен на неговиот син доенче во 1763 година.

Во 1764 година, Орфелин дошол во издавачката куќа на Димитриос Теодосиос во Венеција, каде ги поминал следните шест години пред да се врати назад во Карловци. На Теодосиос, кој започнал да печати српски книги во Венеција во 1758 година, му требало на Орфелин да го уреди и лекторира изобилниот материјал што му бил донесен. Теодосиос останал единствениот излез за српска литература и печател книги на руско-словенски јазик сè до појавата на издавачката куќа на Куртбек во Виена во 1770 година. Уредничкото дело на Орфелин дало посебен поттик за успехот на оваа словенска издавачка куќа. За период од неколку години, таму биле објавени многу важни книги - „Катехиза“ од Питер Мохила и друга „Катехиза“ од Јован Рајиќ, „Србљак“ (компедиум од стари српски списи) и „Кратки раскази“ од Феофан Прокопович. Многу од објавените книги биле или преведени или изменети од самиот Орфелин. Тој исто така објавил свои, оригинални дела, вклучувајќи ги „Мелодија за пролетта“ и „Историска песна“ во 1765 година, „Латинска азбука“ во 1767 година и „Латинска граматика“ и „Словенска азбука“ во 1768 година. Голем број на книги отпечатени во работилницата на Теодосиос во Венеција биле наменски погрешно обележани како отпечатени во издавачките куќи во Москва или Санкт Петербург. Образложението за тоа било дека Србите под австриска власт имале повеќе верба во книгите објавени во Русија отколку на Западот. Додека бил сè уште во Венеција, Орфелин исто така отпечатил една од најважните гравури на бакар, Свети Георги со ликот на манастирот Сенџураџ (1767) и првиот што го потпишал како член на Царската академија за гравура основана од австрискиот Јаков Шмуцер.

Наследство

[уреди | уреди извор]
Првото српско списание од Захарије Орфелин, објавено во 1764 година.

Орфелин бил еден од најзначајните претставници на српската барокна литература (иако работел во првата половина на 18 век, бидејќи се појавиле барокните трендови во српската литература кон крајот на 17 век), сепак неговите списи носат одредени идеи за европско просветителство и рационализам. Во текот на целиот 18 век, српската литература претежно била под влијание на Русија, поточно на Руската православна црква. Бидејќи руско-словенскиот јазик не бил лесно разбирлив за српската читателска јавност, неговата форма што ја користеле Србите се нашла под влијание на нивниот жив дијалект и започнал наскоро да се приближува поблиску до српскиот отколку до рускиот. Овој вештачки книжевен жаргон бил наречен славено-србски, славо-српски. Во 19 век, тој на крајот бил заменет од современиот српски јазик заради напорите и реформите на Вук Караџиќ. Од српските автори кои ги следеле руските модели, вреди да се споменат Захарије Орфелин, Глигорије Трлајиќ (1766–1811) и Павле Солариќ (1781–1821).

Во српската литература од осумнаесеттиот век, авторството на Орфелин за „Животот на Петар Велики“ е забележено за прв пат во 1786 година, од Јован Мукатировиќ. Илустрациите за животот на Петар биле објавени од Орфелин во 1772 година, но тој започнал да ги произведува во 1774 година, а целото претпријатие било завршено сè до 1779 година кога било неспорно утврдено авторството на книгата. Сето ова, сепак, било заборавено и Димитрије Руварац повторно го открил во 1887 година, врз основа на потпишаните илустрирани копии на „Животот на Петар Велики“, дека Орфелин е автор на биографијата на рускиот император. Ова откритие од XIX век било прифатено и од Србите и од Русите.

Во 1776 година, името на Орфелин се појавува во лексикон на австриски уметници, Де Гелехте Остериш од Де Лука, каде што тој е наведен и како гравурач и како писател, избран за академик во новооснованата Ликовна академија за гравура во Виена, и признаен од нејзиниот режисерот Јакоб Матијас Шмуцер.[1] Тој е главниот лик на романот „Друго Тело“ од Милорад Павиќ.

Дела

[уреди | уреди извор]
Илустрацијата Создавање на светот и насловната страница на книгата Вѣчный калєндарь (Вечен календар) од Орфелин, 1783 година.
Мојсеј Путник, 1757 година
Манастир Крушедол, 1775 година
Манастир Хиландар, 1779 година
Богородичен Богородичен манастир, Србија, 1758 година
  • Песан новосаделанује за градјанку господику Фемку, помеѓу 1748 и 1757 година [2]
  • Поздрав Мојсеју Путнику, Нови Сад, 1757 година.
  • Омологија, 1758 година.
  • Хулитељ, Сремски Карловци, 1759 година.
  • Краткоје о седмих тајинствах наставување, 1760 година.
  • Горести плоштад славнија иногда србији, Венеција, 1761 година
  • Тренодија, Венеција, 1762 година
  • Plač Serbii, jejaže sini v različnija gosudarstva rasjejali sja, Венеција, 1762 година
  • Oda na vospominanije vtorago Hristova prišestvija, 1763 година.
  • Апостолско молеко, Тимишоара, 1763 година.
  • Истина о Боже, Нови Сад, 1764 година.
  • Христоolубивих дус стихословие, Нови Сад, 1764 година.
  • Sjetovanije naučenogo mladago čelovjeka, 1764 година.
  • Страсно јевандlје, Венеција, 1764 година.
  • Pjesn istoriceskaja, Венеција 1765 година.
  • Мелодија к пролежу, Нови Сад, 1765 година.
  • Славеносрпски календар за годиона 1766., Нови Сад, 1765 година.
  • Латински буквар, Венеција, 1766 година.
  • Pervija načatki latinskogo jazika, 1767 година.
  • Первое ucenije hotjastim ucitisja knig pismeni slavenskimi nazivaemo Bukvar, Венеција, 1767 година.
  • Латинска граматика, Венеција, 1768 година.
  • Славено-сербски магазин, Венеција, 1768 година.
  • Историја о Шитија и славних јелах великаго государија и императора Петра Перваго, Венеција, 1772 година
  • Генерална карта всеросијкој Империји, 1774 година.[3]
  • Полженички покраини: Лифландије, Финска, Карелије, Ингрије, Курландје, 1774 година.
  • Карта oraораф. Германие, Холандија, Даније, Полјане , 1774 година.
  • Карта машки Татарија, 1774 година.
  • Буквар за српско дело Словенски, Венеција, 1776 година.
  • Прописи српски, Сремски Карловци, 1776 година.
  • Славенска и влашка Калиграфија, Сремски Карловци, 1778 година.[4]
  • Вечни календар, Виена, 1783 година.
  • Искусни подрумар, Будимпешта, 1808 година.
  • Седам степенеј премодрости

Изменето или преведено

[уреди | уреди извор]
  • Српска граматика, 1755 година.
  • Краткоје наставување, Сремски Карловци, 1757 година.
  • Ortodoksosomologija ili pravoslavnoje ispovjedanije, Сремски Карловци, изменето 1758 година.
  • Кратко наставjenије, Сремски Карловци, 1758 година.
  • Oda na vospominanije vtoraga Hristova prisestvija, Виена, 1759 година.
  • Молитвослав, Венеција, 1762 година.
  • Псалтир, Венеција, 1762 година.
  • Требник, Венеција, 1762 година.
  • Прополирани или слово о осудении, Венеција, 1764 година.
  • Евангелија котомаја во светија и велики цетвереток, Венеција, 1764 година.
  • Катехиза од Питер Мохила
  • Катехиза од Јован Рајиќ
  • Србlак (компедиум на стари српски списи)
  • Кратки раскази на Феофан Прокопович

Наводи

[уреди | уреди извор]

 

  1. ↑ https://books.google.ca/books?id=O3MtAQAAIAAJ&pg=PA121&dq=18th+century+serbian+poets&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjv2Lzw7fPuAhUUCM0KHS70C5EQ6AEwAXoECAMQAg#v=onepage&q=18th%20century%20serbian%20poets&f=false
  2. ↑ http://www.maticasrpska.org.rs/letopis/letopis_481_4.pdf
  3. ↑ „Zaharija Stefanović Orfelin (1726—1785)“. Riznicasrpska.net. 18 June 2011. Архивирано од изворникот на 2021-04-18. Посетено на 16 August 2012.
  4. ↑ „Збирка књига Захаријe Орфелина – Дигитална Народна библиотека Србије“. Scc.digital.nb.rs. Архивирано од изворникот на 2011-08-14. Посетено на 16 August 2012.

Дополнителна литература

[уреди | уреди извор]
  • Боривој Чалиќ. „ Захарие Орфелин Архивирано на 23 март 2016 г. “ (на српски јазик). antikvarne-knjige.com.
  • Todorović, Jelena (2006). An Orthodox Festival Book in the Habsburg Empire: Zaharija Orfelin's Festive Greeting to Mojsej Putnik (1757). Aldershot: Ashgate Publishing. ISBN 9780754656111.9780754656111
  • „Орфелин-Стефановиќ Захарије“ (на српски јазик). Мала енциклопедија Просвета [Мала енциклопедија Просвета] . Белград: Просвета . 1978. стр. 737 година.
  • Милорад Павиќ (20.05.2001) „ Захарија Стефановић Орфелин “ (на српски јазик). Историја српске књижевности - Барок . Проект Растко .
  • Јован Скерлиќ, Историја Нове Српске Књижевности / Историја на новата српска литература (Белград, 1914, 1921), страници 60-66.
  • Милан. Миличевиќ , „Pomenik znamenitih ljudio u srpskoga naroda novijega doba“, Белград, 1888 година.
  • Јован Žивановиќ, „Захарие Орфелин“, Бранково Коло, Сремски Карловци 1895 година.
  • М. Колариќ, „Захарие Орфелин“, Зборник Матиче српске, 2, Нови Сад 1951 година.
  • Дејан Медаковиќ, „Бакрорезац Захарије Орфелин“, НИН од 8. II 1953 година.
  • Динко Давидов, „Српски бакроресци XVIII столеша“, Загреб 1962 година.
  • Динко Давидов, „Барокни бакрорези - графичар Захарија Орфелин“, Дневник, Нови Сад, 11. март 1962 година.
  • Тихмир Остојиќ, „Захарие Орфелин“, Београд 1923 година.
  • М. Костиќ, „Српски бакрорези XVIII века“, Letopis Matice srpske, Нови Сад 1925 година.
  • Веjко Петровиќ и Милан Кажанин, Српска уметност и Војводини, Нови Сад 1927 година.