Потекло на Ерменците

Дел од темата Ерменија Историја на Ерменија
Античка историја
Рана историја Хаиаса Наири Урарту
Кралство Ерменија
Оронтидска династија Кралство Софен Artaxiad династија Комагена Арсакидска династија
Среден век
Марзфантски период Византиска власт Арапско освојување Ерменско владеење Багратунско кралство Ерменија Васпуракан Cilicia Персиска Ерменија Отоманска Ерменија Руска Ерменија Хамидиски масакар Ерменски геноцид
Модерна Ерменија
Демократска Република Ерменија Ерменска ССР Ерменија
Портал:Ерменија п р у

Потеклото на Ерменците е тема која што е поврзана со појавата на ерменскиот народ и земјата наречена Ерменија. Најраното општо прифатено повикување на народот и земјата датирало од Бехистунскиот натпис во 6 век п.н.е., проследено било со неколку грчки фрагменти и книги.^[1] Најраната позната референца за геополитички ентитет од каде што потекнувале Ерменците датирала во 13 век п.н.е. како Уруарту на акадиски јазик.^[2] Историчарите и арменолозите шпекулирале за поранешното потекло на ерменскиот народ, но сè уште не бил постигнат консензус. Генетските студии покажале дека ерменскиот народ бил домороден во Ерменската висорамнина.^[3]

Генетско потекло

Неодамнешните студии покажале дека Ерменците биле автохтони на ерменските висорамнини и формирале посебна генетска изолација во регионот.^[4] Анализите на митохондриската античка ДНК на скелети од Ерменија и Арцах опфаќале 7.800 години, вклучително и ДНК од неолитот, бронзеното време, урартискиот, класичниот и средновековниот ерменски скелети,^[5] откриле дека современите Ерменци имале најмало генетско растојание до нив во споредба со соседните народи, како што се Турците и Азерите, но внимателно следени од Грузијците. Ерменците биле исто така еден од генетските изолати на Блискиот Исток кои имале афинитет со неолитската револуција кои се прошириле во Европа почнувајќи пред околу 8.000 години. Постоеле знаци на значителна генетска мешавина кај Ерменците помеѓу 3000 п.н.е. и 2000 п.н.е., но тие се намалувале на незначителни нивоа од 1200 п.н.е., но останале стабилни до денес.

Анализа на античка ДНК

Во една студија која што е објавена во 2017 година,^[5] комплетниот митохондријален геном на 52 антички скелети од денешна Ерменија и Арцах кои опфаќале 7.800 години биле анализирани и комбинирани со 206 митохондријални геноми на современите Ерменци и претходно објавени податоци за седум соседни популации (482 луѓе).

Анализите кои биле засновани на спојување сугерирале дека големината на населението во регионот брзо се зголемила по последниот глацијален максимум пред околу 18.000 години. За време на бронзеното и железното време, многу сложени општества се појавиле од карактеристични култури како Кура-Аракс, Триалети-Ванадзор, Севан-Арцах, Кармир-Берд, Кармир-Ванк, Лчашен-Метсамор и урартиски. Не можеле да бидат документирани никакви промени во женскиот генетски базен, поддржувајќи модел на културна дифузија во регионот (ширење на културни предмети-како што се идеи, стилови, религии, технологии, јазици-помеѓу поединци, без разлика дали се во една култура или од една култура на друг).

Во студијата биле земени примероци од 44 антички човечки скелети според утврдените упатства за аДНК од вкупно 19 археолошки локалитети во Ерменија и Арцах.

Студијата покажувала дека современите Ерменци имале најмало генетско растојание помеѓу древните индивидуи во оваа база на податоци кои биле следени од Грузијците во споредба со другите популации како Турците, Персијците и Азерите.

Афинитет со земјоделците од неолитот

Според една студија која што била објавена во 2015 година,^[6] во која била анализирана варијација на геномот на 173 Ерменци и кои биле споредени со 78 други популации ширум светот, Ерменците формирале посебен генетски кластер што ги поврзува Блискиот Исток, Европа и Кавказот.

Генетскиот пејзаж на Блискиот Исток имал поголем афинитет кон неолитската Европа отколку сегашните популации. Се чини дека Ерменците споделувале сличен афинитет со тие неолитски фармери како и другите генетски изолати на Блискиот Исток, како што се кипарските Грци, Евреите Мизрахи и христијанските заедници од Блискиот Исток. Дваесет и девет проценти (29%) од ерменското потекло се чинело дека потекнувале од популација на предци што најдобро била претставена од неолитските Европејци.

Претходната студија од 2011 година^[7] исто така, покажала преваленца на неолитските татковски хромозоми кои биле поврзани со Земјоделската револуција. Збирно, тие сочинувале 77% од набљудуваните татковски лоза во Ерменската висорамнина - 58% во Сасон и просечно 84% во долината Арарат, Гардман и езерото Ван.

Мешавина за време на бронзеното доба

До неодамна, се претпоставувало дека ерменскиот народ мигрирал од Балканот во Ерменските висорамнини, врз основа на пасус на Херодот во 5 век п.н.е. кој тврдел дека имал сродство меѓу Ерменците и Фригијците. Сепак, резултатите од студијата за ерменската генетика од 2020 година „силно го отфрлаат“ овој долгогодишен наратив и покажувале дека Ерменците биле генетски различни од античките популации на Балканот.^[8]

Како што било заклучено во претходните студии, студијата од 2020 година го потврдувала моделот на генетски афинитет помеѓу современите Ерменци и древните жители на ерменските висорамнини уште од бакарно време. Тоа открило „впечатливо високо“ ниво на регионален генетски континуитет повеќе од 6.000 години со само еден забележлив влез од мистериозни луѓе слични на Сардинија за време или веднаш по средното до доцното бронзено време. Современите Сардинци, кои имале најголем генетски афинитет кон раните европски фармери кои мигрирале во Европа од Мала Азија и го вовеле земјоделството пред околу 8.000 години,^[9] имале 38-44% потекло од ирански, степски и северноафрикански извор. Сепак, не биле откриени забележливи знаци на влез од извори слични на земјоделците од Мала Азија или Иранците кои можеби го промениле генскиот фонд на населението на Ерменските висорамнини.

Модерна генетска структура

Се чини дека генетскиот пејзаж на Блискиот Исток постојано се менувал од бронзеното доба па наваму. Постоел потсахарски африкански генски тек пред околу 850 години кај Сиријците, Палестинците и Јорданците во согласност со претходните извештаи за неодамнешниот проток на гени од Африканците во левантинските популации по арапските експанзии. Исто така, постоело источноазиско потекло кај Турците од мешањето што се случило пред околу 800 години, што се совпаѓало со пристигнувањето на Селџуци во Мала Азија од нивните татковини во близина на Аралското Море. Се чини дека воведувањето на овие популации не влијаело значително на Ерменците. Пред околу 500 години, се чини дека се развила генетска структура во популацијата, што се совпаѓала со периодот кога ерменскиот народ бил поделен меѓу Отоманското царство и последователните ирански империи.

Најчести хаплогрупи кај Ерменците^[10][11]

Y-DNA (машки)	mtDNA (женски)
R1b1	Х
J2	У
Г	Ј
J1	HV
E1b1b1	Т
Т	К
I2	Н
Л	Јас
R1a	X
П1	В
R2a	Р
Ф	В
А	Ф
	В

Најраните потврди

Ерменија и Ерменците биле посведочени повеќе пати во период на крајот од железното време и почетокот на антика.

Можно спомнување во лувиските натписи

Ерменците (како „Хаи“) веројатно биле спомнати во хиероглифските лувиски натписи од Кархемиш во 10 век п.н.е.^[12][13]

Бехистун натпис

Ерменски носител на почит (Бехистун натпис)

Најраниот запис за она што недвосмислено можело да се идентификува како ерменски датира од тријазичниот Бехистун натпис,^[14] кој бил напишан некаде 522 п.н.е., во врска со земјата и луѓето кои биле поврзани со неа. Следната табела го разложува атестирањето на трите јазици на кои било напишано:

Атестирање на „Ерменија“ и „Ерменци“ во натписот Бехистун

	стар персиски		Еламит [15]		вавилонски акадски
	Земја	Луѓе	Земја	Луѓе	Земја	Луѓе
Клинесто писмо	🐎🐎🐎🐎🐎	🐎🐎🐎🐎🐎🐎
Транслитерација	ар-ми-ин(а)	ар-ми-ини (а)	ḫar-mi-nu-ia	ḫar-mi-nu-ia-ip	^KUR ú-ra-áš-ṭu	^LU ú-ra-áš-ṭa-aa
Превод	Ерменија	Ерменците	Ерменија	Ерменците	Урарту	Урартијците

Натписите ги прикажувале битките и освојувањата на Дариј I за време на првото Ахеменидско Царство. Во нив се споменувале повеќе ерменски луѓе:^[16]

Олеснување на Араха: „Ова е Араха. Тој излажа, велејќи: „ Јас сум Навуходоносор, синот на Набонид. Јас сум цар во Вавилон“^[17]

Хекатај

Најраното познато потврдување на грчкиот јазик било од фрагмент што му се припишало на грчкиот историчар Хекатај од Милет, што во некои извори датирало пред Бехистунскиот натпис. Во него, тој ги споменувал луѓето Халиби во Понт, покрај реката Термодон, со Ерменците како нивни јужни соседи:^[18][19]  

Ксеркс I

Ксеркс I бил крал на Ахеменидска Персија по владеењето на неговиот татко, Дариј Велики, кој го напишал Бехистунскиот натпис. Ксеркс бил автор на натпис во Ахеменидската провинција Ерменија некаде помеѓу 486 и 465 п.н.е., која се наоѓала во денешно Ван, Турција. Натписот бил исто така напишан на три јазици - на староперсиски, еламитски и на вавилонскиот дијалект на акадски - и бил последната позната средба на името Урарту/Урашту во однос со Ерменија.^[20]

Херодот

Херодот го спомнувал ерменскиот народ повеќе пати во неговата книга Истории: 

Ксенофонт

Во својата книга за Кир, првиот император на Персија, Ксенофон пишувал за разговор меѓу Кир и кралот на Ерменија во врска со мината војна меѓу Ерменците и Медијците која била предводена од Астијаг:^[21][22]  

Страбон

Во врска со времето древна за него, Страбон ја споменувал Ерменија која се соочувала со Сирија (старогрчки за Асирија^{[23][24][25][26]}) и владеела со цела Азија (веројатно значи Западна Азија) додека нејзиниот авторитет не бил намален со времето на Астијаг од Медијанската империја (р. 585–550 п.н.е.) од раката на Кир од Персиската империја (р. 559–530 п.н.е.), по што го задржала своето „древно достоинство“:^[27]  

Историографија

Историчарите и арменолозите се обиделе да го објаснат потеклото на ерменскиот народ, но сè уште не било откриено ништо дефинитивно. Сегашниот консензус е дека ерменскиот народ се појавил како резултат на соединување помеѓу различните народи кои го населувале планинскиот регион кој бил познат во железното време со различни форми на името Урарту (ака, Уруатри, Урашту и Арарат).^[28] Се претпоставувало дека процесот на соединување бил забрзан со формирањето на Урарту и завршен во следните ерменски кралства.^{[29][30][31][32]}

Академиците, исто така, ги разгледале етимолошките корени на стеблата Армен- и Хеј-, од кои произлегле современиот егзоним и ендоним на Ерменија и Ерменци, имале за цел да предложат кандидати за групи (т.е., прото-Ерменци) кои можеби придонеле за ерменскиот етногенеза. Овие предлози биле чисто шпекулативни и во голема мера биле засновале на географска близина, сличност меѓу имињата, лингвистиката и екстраполации направени од познати историски настани од тогаш.

Следниве култури, народи и политики биле сугерирани дека придонеле за етногенезата на ерменскиот народ.^{[33][34][35][36]}

Праисториски култури

Постоеле некои докази за културите од младо камено време, бакарно време и бронзеното време во историски земји и во моментов населени со ерменски народ, кои датирале од околу 4000 п.н.е. Археолошките истражувања во 2010 и 2011 година во пештерскиот комплекс Арени-1 резултирале со откривање на најраните познати кожни чевли, здолништа и капацитет за производство на вино во светот.

Армани и Субарту

Научниците од почетокот на 20 век сугерирале дека името „Ерменија“ можеби било забележано за прв пат на натпис кој го споменувал Армани (или Арманум) заедно со Ибла, од териториите кои биле освоени од Нарам-Син (2300 п.н.е.) идентификувани со акад, колонија во сегашниот регион Дијарбекир; сепак, прецизните локации и на Армани и на Ибла биле нејасни. Некои современи истражувачи го сместиле Армани (Арми) во општата област на современиот Самсат,^[37] и сугерирале дека бил населен, барем делумно, од раниот народ што зборувал индоевропски.^[38] Денес, современите Асирци (кои традиционално зборуваат новоарамејски, а не акадски) ги нарекувале Ерменците со името Армани.^[39] Тутмос III од Египет, во 33-та година од неговото владеење (1446 п.н.е.), кој бил спомнат како народ на „Ерменен“, тврдејќи дека во нивната земја „небото почива на неговите четири столба“. Ерменија била веројатно поврзана со Манеја, што можело да биде идентично со регионот Мини спомнат во Библијата. Меѓутоа, на што се однесувале сите овие потврди не можело со сигурност да се утврди.

Хајаса-Аци

Хетитските натписи кои биле дешифрирани во 1920-тите од страна на швајцарскиот научник Емил Форер сведочеле за постоењето на планинска земја, Хајаса и/или Аци, која се наоѓала околу езерото Ван. Неколку истакнати власти се согласувале со поставувањето на Ази на север од Ишува. Други ги гледале Хајаса и Ази како идентични.

Фригијци и Мушки

Една од вообичаените теории за воведувањето на ерменскиот јазик во Ерменските висорамнини, која потекнувала од тврдењето на Херодот дека Ерменците биле фригиски доселеници, е дека тој пристигнал преку Фригијците и/или сродните народи познати како Мушки, како Палеобалкански-доселениците кои зборувале ретроактивно ги именувале Армено-Фригијците, кои веќе се населиле во западните делови на регионот пред формирањето на Урарту,^[40][41] и станале владејачка елита под Медијанската империја, проследена со Ахеменид Империја.^[42] Според Игор Дијаконов, Мушките биле тракијска група која го пренесувала својот праерменски јазик од Балканот низ Мала Азија, мешајќи се со Хурите (и Урартијците) и Лувијците на патот.^[43] Дијаконов теоретизирал дека коренот на името Мушки бил „Муш“ (или можеби „Мус“, „Мос“ или „Мош“) со додавање на ерменската множина наставка -к'.^[44] Армен Петросјан го појаснувал ова, сугерирајќи дека -ки е праерменска форма на класичното ерменско -k' и го етимологизира „Муш“ што значи „работник“ или „земјоделец“.^[45]

Урарту

Урарту (познато како Арарат, Урашту) е географско име што се користело за време на железното време за регионот кој подоцна станал познат како Ерменски висорамнини. Политиката што се појавила во регионот како конфедерација на племиња било Кралството Ван, кое било центрирано околу езерото Ван во денешна Турција. Кралството дошло на власт во средината на 9 век п.н.е., но отишло во постепено опаѓање и на крајот било освоено од иранските Медијци на почетокот на 6 век п.н.е.^[46] Набргу потоа геополитичкиот регион повторно се појавил како Ерменија. Како наследници на урартското царство, најраните препознатливи предци на Ерменците се народите на Урарту.^[29][31]

Урартско божество

Присуство на ерменски јазик

Писмениот јазик што го користела политичката елита на кралството се нарекувала урартиски, кој се појавувал на клинесто писмо во Ерменија и во источна Турција. Не било познато на кој јазик зборувале народите на Урарту во времето на постоењето на кралството Ван, но постоеле јазични докази за контакт помеѓу прото-ерменскиот јазик и урартскиот јазик во раниот датум (некаде помеѓу 3.—2. милениум п.н.е.), кои биле настанати пред формирањето на Урарту како кралство.^{[29][47][48][49]}

Изглед на Ерменија

Династијата Оронтиди, која била позната и по нивното родно име Еруандид или Ервандуни, била наследна ерменска^[50] династија и владетели на државата наследничка на кралството Урарту (Арарат) од железното време.^[51] Оронтидите ја воспоставиле својата надмоќ над Ерменија околу времето на скитската и медијанската инвазија во 6 век п.н.е.

Членовите на династијата Оронтиди владееле со Ерменија наизменично во периодот од 6 век п.н.е. до најмалку 2 век п.н.е., тие најпрво како кралеви клиенти или сатрапи на Медијанската и Ахеменидската империја кои основале независно кралство по распадот на Ахеменидската империја, и подоцна како кралеви на Софена и Комаген кои на крајот морале да подлегнат на Римската империја. Оронтидите биле првите од трите кралски династии кои сукцесивно владееле со древното Кралство Ерменија (321 п.н.е.–428 н.е.).

Религија

Се верува дека најраните религиозни верувања на Ерменците биле мешавина од индоевропски, месопотамиски и домородни анадолски верувања. Домородните богови и божици ко вклучувилер (Арев, Арег), Ангег, Астгик, Ајг, Ванатур и други.

За време на медиската и персиската доминација, иранските религиозни влијанија почнале да се мешаат со домородните ерменски верувања, што довело до обожавање на нови, синкретични божества како Митра, Арамазд, Вахагн и Анахит.

Дополнителна литература

• Армен Петросјан. „Проблемот со ерменското потекло: мит, историја, хипотези (Серија монографија на JIES бр. 66), Вашингтон, 2018 година

Наводи

1. Chahin, M. (2001). The Kingdom of Armenia: A History (2nd. изд.). Richmond, Surrey: Curzon. стр. 177. ISBN 0-7007-1452-9. OCLC 46908690. The earliest references to Armenia were made by Hecataus of Miletus (c. 525 BC), Darius the Great in his celebrated inscriptions at Behistun (c. 520 BC), Herodotus (c. 450 BC), Xenophone (c. 400 BC), Strabo (c. 45 BC) and later classical writers.
2. Borisovich Piotrovskiĭ, Boris (1969). Urartu, Ancient civilizations, Archaeologia mundi. the University of Michigan: Cresset Press. Uruatri and Nairi in the Second Millennium B.C. And it is in fact from Assyrian documents of the 13th century B.C. that we gain our first definite information about the peoples of the Armenian highlands.
3. „Armenian Rarities Collection“. www.loc.gov. Washington, D.C.: Library of Congress. 2020. Архивирано од изворникот на 7 March 2023. Посетено на 27 March 2023. The lands of the Armenians were for millennia located in Eastern Anatolia, on the Armenian Highlands, and into the Caucasus Mountain range. First mentioned almost contemporaneously by a Greek and Persian source in the 6th century BC, modern DNA studies have shown that the people themselves had already been in place for many millennia. Those people the world know as Armenians call themselves Hay and their country Hayots' ashkharh–the land of the Armenians, today known as Hayastan. Their language, Hayeren (Armenian) constitutes a separate and unique branch of the Indo-European linguistic family tree. A spoken language until Christianity became the state religion in 314 AD, a unique alphabet was created for it in 407, both for the propagation of the new faith and to avoid assimilation into the Persian literary world.
4. Haber, Marc; Mezzavilla, Massimo; Xue, Yali; Comas, David; Gasparini, Paolo; Zalloua, Pierre; Tyler-Smith, Chris (21 October 2015). „Genetic evidence for an origin of the Armenians from Bronze Age mixing of multiple populations“. European Journal of Human Genetics. 24 (6): 931–936. doi:10.1038/ejhg.2015.206. PMC 4820045. PMID 26486470. Our tests suggest that Armenians had no significant mixture with other populations in their recent history and have thus been genetically isolated since the end of the Bronze Age, 3000 years ago.
5. „Eight Millennia of Matrilineal Genetic Continuity in the South Caucasus“. Current Biology. June 29, 2017. Архивирано од изворникот на 2020-02-04. To shed light on the maternal genetic history of the region, we analyzed the complete mitochondrial genomes of 52 ancient skeletons from present-day Armenia and Artsakh spanning 7,800 years and combined this dataset with 206 mitochondrial genomes of modern Armenians. We also included previously published data of seven neighboring populations (n = 482). Coalescence-based analyses suggest that the population size in this region rapidly increased after the Last Glacial Maximum ca. 18 kya. We find that the lowest genetic distance in this dataset is between modern Armenians and the ancient individuals, as also reflected in both network analyses and discriminant analysis of principal components.
   [...]
   A total of 19 archaeological sites are represented, covering large parts of Armenia as well as Artsakh (Figure 1), and estimated to be between 300–7800 years old based on contextual dating of artifacts. This time span is accompanied by at least seven well-defined cultural transitions: Neolithic, Chalcolithic, Kura-Araxes, Trialeti-Vanadzor 2, Lchashen-Metsamor, Urartian and Armenian Classical/Medieval (Figure 1).
6. Tyler-Smith, Chris; Zalloua, Pierre; Gasparini, Paolo; Comas, David; Xue, Yali; Mezzavilla, Massimo; Haber, Marc (2019-12-30). „Genetic evidence for an origin of the Armenians from Bronze Age mixing of multiple populations | European Journal of Human Genetics“. European Journal of Human Genetics. 24 (6): 931–936. doi:10.1038/ejhg.2015.206. PMC 4820045. PMID 26486470.
7. „Neolithic patrilineal signals indicate that the Armenian plateau was repopulated by agriculturalists“. European Journal of Human Genetics. 16 November 2011. Архивирано од изворникот на 5 February 2020.
8. Hovhannisyan, Anahit; Jones, Eppie; Delser, Pierpaolo Maisano; Schraiber, Joshua; Hakobyan, Anna; Margaryan, Ashot; Hrechdakian, Peter; Sahakyan, Hovhannes; Saag, Lehti (2020-06-24). „AN ADMIXTURE SIGNAL IN ARMENIANS AROUND THE END OF THE BRONZE AGE REVEALS WIDESPREAD POPULATION MOVEMENT ACROSS THE MIDDLE EAST“. bioRxiv (англиски): 2020.06.24.168781. doi:10.1101/2020.06.24.168781. Архивирано од изворникот на 2020-08-15. We show that Armenians have indeed remained unadmixed through the Neolithic and at least until the first part of the Bronze Age, and fail to find any support for historical suggestions by Herodotus of an input from the Balkans. However, we do detect a genetic input of Sardinian-like ancestry during or just after the Middle-Late Bronze Age. A similar input at approximately the same time was detected in East Africa, suggesting large-scale movement both North and South of the Middle East. Whether such large-scale population movement was a result of climatic or cultural changes is unclear, as well as the true source of gene flow remains an open question that needs to be addressed in future ancient DNA studies. [...] We focused on solving a long-standing puzzle regarding Armenians’ genetic roots. Although the Balkan hypothesis has long been considered the most plausible narrative on the origin of Armenians, our results strongly reject it, showing that modern Armenians are genetically distinct from both the ancient and present-day populations from the Balkans. On the contrary, we confirmed the pattern of genetic affinity between the modern and ancient inhabitants of the Armenian Highland since the Chalcolithic, which was initially identified in previous studies. [...] Sardinians have the highest affinity to early European farmers [...]
9. Mathieson, Iain; Alpaslan-Roodenberg, Songül; Posth, Cosimo; Szécsényi-Nagy, Anna; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Olalde, Iñigo; Broomandkhoshbacht, Nasreen; Candilio, Francesca (March 2018). „The genomic history of southeastern Europe“. Nature (англиски). 555 (7695): 197–203. Bibcode:2018Natur.555..197M. doi:10.1038/nature25778. ISSN 1476-4687. PMC 6091220. PMID 29466330. Farming was first introduced to Europe in the mid-seventh millennium BC, and was associated with migrants from Anatolia who settled in the southeast before spreading throughout Europe.
10. „Armenian DNA Project - mtDNA Distribution“.
11. „Armenian DNA Project - yDNA Distribution“.
12. J. D. Hawkins. Building Inscriptions of Carchemish: The Long Wall of Sculpture and Great Staircase. Anatolian Studies Vol. 22. British Institute of Ankara. (1972). p. 109.
13. A.E. Redgate. Reviewed Work: The Pre-History of the Armenians by Gabriel Soultanian. Cambridge University Press. (2007). p. 175. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London Vol. 70, No. 1 (2007), pp. 175.
14. „ARMENIA and IRAN i. The Achaemenid province – Encyclopaedia Iranica“. 2019-12-14. Архивирано од изворникот на 2019-12-14. Посетено на 2020-01-03.
15. „Home“ (PDF). 2019-08-01. Архивирано од изворникот (PDF) на 2019-08-01. Посетено на 2020-01-05.
16. Darius I. The Sculptures and Inscription of Darius the Great on the Rock of Behistûn in Persia.
17. Behistun, minor inscriptions DBb inscription- Livius.
18. Müller, Theodor; Antoine-Jean, M.; Langlois, Victor (1841). Fragmenta historicorum Graecorum ...: Apollodori Bibliotheca cum fragmentis (латински). Firmin Didot.
19. Berti, Monica. „Digital Fragmenta Historicorum Graecorum (DFHG)“. www.dfhg-project.org (англиски). Посетено на 2020-01-05.
20. Yamauchi, Edwin M. (2003). Foes from the northern frontier : invading hordes from the Russian steppes. Eugene, OR: Wipf and Stock Pub. стр. 36. ISBN 1-59244-214-5. OCLC 54451068. The name Urashtu (a variant for Urartu) is encountered for the last time in the inscriptions of Xerxes (486–465). In the trilingual texts of Darius (522–486) the Old Persian word which corresponds to the Akkadian Urashtu is Armina.
21. „Xenophon, Cyropaedia, Book 3, chapter 1“. www.perseus.tufts.edu. Посетено на 2020-01-07.
22. „3: Cyrus, Astyages and Tigran: classical sources and Iranian orality“. Greek Texts and Armenian Traditions. TotalBoox. De Gruyter. 2016. ISBN 978-3-11-048866-1. OCLC 969029189.
23. Rollinger, Robert (2006). „The terms "Assyria" and "Syria" again“. Journal of Near Eastern Studies. 65 (4): 284–287. doi:10.1086/511103.
24. Frye, R. N. (1992). „Assyria and Syria: Synonyms“. Journal of Near Eastern Studies. 51 (4): 281–285. doi:10.1086/373570.
25. Odisho, George Y. (1998). The sound system of modern Assyrian (Neo-Aramaic). Harrowitz. стр. 8. ISBN 978-3-447-02744-1.
26. "Syria is not but a contraction of Assyria or Assyrian; this according to the Greek pronunciation. The Greeks applied this name to all of Asia Minor." cited after Sa Grandeur Mgr. David, Archevêque Syrien De Damas, Grammair De La Langue Araméenne Selon Les Deux Dialects Syriaque Et Chaldaique Vol. 1, (Imprimerie Des Péres Dominicains, Mossoul, 1896), 12.
27. „Strabo, Geography, Book 11, chapter 13, section 5“. 2020-01-03. Архивирано од изворникот на 2020-01-03. Посетено на 2020-01-03.
28. Payaslian, Simon (2007). The history of Armenia : from the origins to the present (1st. изд.). New York: Palgrave Macmillan. стр. 4. ISBN 978-0-230-60858-0. OCLC 314769884. They are believed to have emerged in historic Armenia after centuries of culture fusion among various native and migrating peoples, perhaps extending as far back as to the Hurrians, Hittites, Phrygians, ...
29. Chahin, M. (2001). The kingdom of Armenia: a history (2nd. изд.). Richmond: Curzon. стр. 182. ISBN 978-0700714520.
30. Frye, Richard N. (1984). The History of Ancient Iran. Munich: C.H. Beck. стр. 73. ISBN 978-3406093975. The real heirs of the Urartians, however, were neither the Scythians nor Medes but the Armenians.
31. Redgate, A. E. (2000). The Armenians. Oxford: Blackwell. стр. 5. ISBN 978-0631220374. However, the most easily identifiable ancestors of the later Armenian nation are the Urartians.
32. Lang, David Marshall (1980). Armenia: Cradle of Civilization (3rd. изд.). London: Allen & Unwin. стр. 85–111. ISBN 978-0049560093.
33. Kurkjian, Vahan (1958). History of Armenia (1964. изд.). Michigan: Armenian General Benevolent Union. Архивирано од изворникот на 27 мај 2012. Посетено на 22 јули 2009.
34. Armenian Soviet Encyclopedia. Yerevan: Armenian Encyclopedia. 1987. стр. v. 12.
35. Movsisyan, Artak (2000). Sacred Highland: Armenia in the spiritual conception of the Near East. Yerevan.
36. Kavoukjian, Martiros (1982). The Genesis of Armenian People. Montreal.
37. Archi, Alfonso (2016). „Egypt or Iran in the Ebla Texts?“. Orientalia. 85: 3. Посетено на 8 June 2019.
38. Kroonen, Guus; Barjamovic, Gojko; Peyrot, Michaël (9 May 2018). „Linguistic supplement to Damgaard et al. 2018: Early Indo-European languages, Anatolian, Tocharian and Indo-Iranian“. Zenodo: 3. doi:10.5281/zenodo.1240524.
39. Martiros Kavoukjian, "The Genesis of Armenian People", Montreal, 1982.
40. Samuelian, Thomas J. (2000). Armenian origins: an overview of ancient and modern sources and theories. Iravunq Pub. House.
41. Uchicago.edu
42. Redgate, A. E. (2000). The Armenians. Wiley. ISBN 978-0-631-22037-4., p. 50
43. Lang, David M. (1983). „Iran, Armenia and Georgia“. The Cambridge History of Iran. стр. 505–536. doi:10.1017/CHOL9780521200929.016. ISBN 9781139054942.
44. Igor M. Diakonoff. The Pre-history of the Armenian People. 1968. p 120. (http://www.attalus.org/armenian/diakph11.htm)
45. Petrosyan, Armen (2002), The Indo-European and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epic. pp.140, 146
46. Jacobson, Esther (1995). The Art of the Scythians: The Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World (англиски). BRILL. стр. 33. ISBN 9789004098565.
47. Diakonoff, Igor M. (1992). „First Evidence of the Proto-Armenian Language in Eastern Anatolia“. Annual of Armenian Linguistics. 13: 51–54. ISSN 0271-9800.
48. Róna-Tas, András.Hungarians and Europe in the Early Middle Ages: An Introduction to Early Hungarian History. Budapest: Central European University Press, 1999 p. 76 ISBN 963-9116-48-3.
49. Greppin, John A. C. (1991). „Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians“. Journal of the American Oriental Society. 3 (4): 720–730. doi:10.2307/603403. JSTOR 603403. Even for now, however, it seems difficult to deny that the Armenians had contact, at an early date, with a Hurro-Urartian people.
50. David M. Lang (2008) [1983]. „Iran, Armenia and Georgia“. Во Ehsan Yarshater (уред.). The Cambridge History of Iran Volume 3: The Seleucid, Parthian and Sasanid Periods, Part 1. Cambridge University Press. стр. 510. doi:10.1017/CHOL9780521200929.016. ISBN 9781139054942.
51. Toumanoff, Cyril (1963). Studies in Christian Caucasian history. Washington D.C.: Georgetown University Press. стр. 278ff.