Тркалезна црква

Тркалезна црква Кръгла църква
Урнатините на Тркалезната црква во Преслав. Поглед од влезот во атриумот кон капиите на нартексот и ротондата, со апсидата во далечина
Основни податоци
Место	Велики Преслав, Шуменска Област, Бугарија
Координати	43°08′32″N 26°48′47″E / 43.1423°N 26.81295°E / 43.1423; 26.81295
Припадност	Бугарска православна црква
Осветен	Ран X век, можно пред 907
Духовно-организациски статус	соборна црква
Статус	зачувана
Архитектонски опис
Архитектонски тип	катедрала
Архитектонски стил	Ран византиски, можно кавкаско и/или каролиншко влијание
Особености
Насоченост на фасадата	запад
Должина	38, 5 м (со атриумот)
Ширина	14,30 м (атриум) 10,50 м (ротонда)
Куполи	1
Пречник на куполата (надв.)	10,5 м

 

Тркалезна црква (бугарски: Кръгла църква), позната и како црква Свети Јован (бугарски: църква Свети Йоан) — голема, делумно зачувана православна црква. Се наоѓа во Велики Преслав, град во североисточниот дел на Бугарија, некогашен главен град на Првото Бугарско Царство. Црквата потекнува од 10 век, била изградена за време на бугарскиот кнез Симеон I. За прв пат е откопана и испитувана од 1927 до 1928 година.

Оваа црква се смета за еден од највпечатливите примери на средновековната бугарска архитектура. Своето име Тркалезната црква го добила според препознатливиот кружен облик на наосот, кој служи како место за литургија. Црквата има широк атриум, правоаголен влез или припрата, опкружен со две мали кули.

Според градбата, црквата одговара на религиозната архитектура од доцноримското раздобје, односно припаѓа на ранохристијанската уметност. Заради својот карактеристичен план и архитектура, што значително се разликува од бугарските и византиските црковни објекти, се смета дека при изградбата на оваа црква големо влијание имала кавкаската архитектура и архитектурата на династијата Каролинзи. Другото име на оваа градба е Златна црква и произлегува од нејзината можна и популарна идентификација со „новата златна црква“ во Велики Преслав, која се споменува во средновековните книжевни извори.

Црквата значително се разликува од другите цркви во Велики Преслав според внатрешноста која е богато украсена со мозаици, керамика и мермерни подробности. На ѕидовите на црквата има стотици цртежи на кои се прикажани бродови, природа и христијански симболи. Средновековните натписи на ѕидовите се движат од имиња на светци на средновековен грчки јазик до кратки текстови напишани на глаголица и кирилица.

Кратка историја

Влез во Тркалезната црква

Остатоците од преславската црква

Црква одвнатре

Основана во 681 година како паганска држава, Бугарија била формално христијанизирана од византиското свештенство во 60-тите години на IX век под Борис I. Правото да се христијанизира Бугарија било предмет на политички спор меѓу Византиското Царство и папата.^[1][2] Со прифаќањето на христијанството, владетелот на Бугарија, Борис I, се надева дека ќе се решат внатрешните етнички прашања на земјата, како и дека Бугарија ќе ги подобри односите со другите земји, бидејќи верувал дека христијанските владетели во Европа не ја третираат Бугарија подеднакво како другите христијански држави.^[3]

Тркалезната црква била изградена за време на владеењето на синот на Борис I, бугарскиот кнезСимеон I, кој водел успешна политика и воспоставил привремена супериорност на Бугарија над Византија,^[4] понекогаш заканувајќи се со напад на византиската престолнина, Константинопол. Ја проширил територијата на Првото Бугарско Царство на голем дел од Балканот, сè до Јадранското и Егејското Море.^[5] Поради неговите подвизи, Симеон I се нашол во голем број средновековни бугарски книги и неговото владеење се смета за златна доба на средновековната бугарска култура.^[3][5][6][7]

Градот Преслав станал главен град на Бугарија за време на раното владеење на Симеон I, кој го претворил во културно средиште, сакајќи да го направи по урнек на соперничкиот Константинопол.^[4][8] Една од најистакнатите образовни институции за време на златната доба била Преславската книжевна школа.^[3] Градот бил исклучително горд^[5] на изградбата на голем број објекти, во кои имало десетици палати и цркви, вклучувајќи ја и Тркалезната црква^[4][9] која се смета за еден од највпечатливите споменици на средновековната бугарска архитектура^[10] и едно од најголемите достигнувања на старите култури на Бугарија.^[10][11]

Идентификација и историја на црквата

Тркалезната црква популарно се поистоветува со „новата златна црква“ што се споменува во колофонот во старото раскажување на Атанасиј Александриски, „Орации против Аријан“. Во текстот се наведува дека преводот е од бугарскиот писател Константин Преславски, направен по наредба на кнезот Симеон I, а подоцна преводот го отпечатил Теодор Докс.

На устието на реката Тича по византиската 6415 година односно 907 година изградена е нова златна црква во Преслав^[12]

Сепак, не е познато дали устието на Тича се однесува на тесниот дел на реката, на Устија, премин во близина на градот, на одредено место или на надворешните градски ѕидини во близина на кои се наоѓаат остатоците од Тркалезната црква. Исто така, не е јасно дали оваа црква била прогласена за нова меѓу другите златни цркви или се сметала за единствена златна црква во Велики Преслав.^[13] Историчарот Станко Ваклинов смета дека постои спор за називот златна на Тркалезната црква^[14] додека историчарот на уметноста Никола Мавродинов смета дека нема сомнеж дека оваа црква била наречена Златна црква, а дека пред неа и многу други биле така нарекувани.^[15] Од друга страна, историчарот А. П. Властро смета дека оваа идентификација на црквата не е апсолутно сигурна.^[16]

Во списите на црквата стои дека е изградена пред 907 година.^[13][17] Иако црквата може да се припише најдоцна во 10 век, некои научници сугерираат дека поради застарениот план, таа можела да биде изградена непосредно до многу пораната доцноримска базилика.^[16] Можниот ктитор и дарител на дел од црковната градба бил висок функционер на црквата по име Павле, кој се споменува на натпис во внатрешноста на црквата.^[13][18] Поголемиот дел од работата веројатно ја финансирал Симеон I, кој се смета за најголем дарител во изградбата на оваа црква.^[18]

Во бугарските академски кругови се води дебата за тоа дали црквата била изградена како манастирска црква или како посебна соборна црква. Зградите во близина на црквата се толкуваат како станбен дел на манастирот, што најверојатно се основани по изградбата на Тркалезната црква, за време на владеењето на Петар I Бугарски. Немањето влезови од овие страни кон црквата и присуството на голем атриум го прават неверојатно тврдењето дека овој објект бил изграден како манастир.^[13] Научничката Бистра Николова оваа градба ја смета за градска соборна црква и ја споредува со Големата базилика во Плиска.^[13] Истражувачот Крастју Мијатев ја гледа оваа градба како кралска црква на Симеон I,^[19] додека историчарот на уметност Никола Мавродинов и археологот Тотју Тотев веруваат дека овој објект бил изграден како манастир.^[11][15]

Најраните ископувања на ова подрачје биле извршени меѓу 1927 и 1928 година, од страна на археолозите на Националниот археолошки музеј во Софија, односно од археолошкото друштво под управа на Јордан Господинов.^[20] Друго истражување на чие чело бил Красти Митаев резултирало со подетална студија, а истражувања се вршат и денес.^[21]

Тркалезната црква, заедно со целиот средновековен дел од градот Велики Преслав, во 1927 година е прогласена за историски и археолошки резерват и била ставена под заштита на државата. Во 1970 година била вклучена во списокот на споменици на култура од национално значење и објавено во државниот службен весник на Бугарија.^[22] Во склоп на архитектонскиот резерват Велики Преслав, Тркалезната црква е наведена по број 98 и заведена во 100-те туристички дестинации во Бугарија.^[23][24]

Црквата „Света Петка“ во Русе отворена во 1944 година, била изградена по урнек на Тркалезната црква во Велики Преслав.^[25] Тркалезната црква делумно била обновена во деведесеттите години на 20 век и во почетокот на 21 век.^[26]

Во декември 2009 година биле најавени планови за целосна реконструкција на црквата, без уништување или измени на кој бил изворен материјал, а нејзината обнова била завршена во 2011 година.^[27] На 27 мај 2007 година, во непосредна близина на Тркалезната црква бил претставен споменик посветен на царот Симеон I во чест на 1080-годишнината од неговата смрт.^[28] И покрај тоа што не е активна, црквата редовно се користи за крштевки и венчавки.^[29]

Архитектура

Местоположба и стил

Макета што го прикажува првичниот изглед на црквата

Внатрешноста на црквата

Поглед на западниот дел на црквата

Тркалезната црква била изградена вон внатрешниот град Преслав кој ги вклучувал кралскиот дворец и неговите поврзани објекти како што е Кралската базилика.^[13] Била изградена околу 250 метри од јужната капија кон влезот на потесниот дел на градот.^[13] Сместена е на благо возвишение,^[14] а денес заедно со останатите урнатини од средновековниот Преслав се наоѓа недалеку од урбаната зона на градот,^[30] кој е административно средиште на Шуменската Област во Североисточна Бугарија.^[31] На балканските простори има мал број цркви од ова време кои се изградени во византиска архтектура, а Тркалезната црква значително се разликува од останатите заради својот кружен облик, единствен во бугарската архитектура.^[32] Овој објект се одликува со заоблен и динамичен облик што е во спротивност со остриот правоаголен дизајн од тоа раздобје.^[19] Иако кавкастата архитектура и династијата Каролинзи имале големо влијание на изградбата на Тркалезната црква, се смета дека објектот е граден по углед на доцните римски или рановизантиски градби кои постоеле на подрачјето на Бугарија. Заради ротондата во објектот, оваа црква значително потсетува на верските објекти од времето на владеење на Јустинијан I, како што е Базиликата Свети Виталиј во Равена, црквата Мала Света Софија во Истанбул^[16] и Галериевата Капија во Солун.^[32] Иако планот не е вообичаен, технологијата и начелата што се користеле при градбата на Тркалезната црква биле современи за 10 век, и со истите методи биле градени и други објекти во Велики Преслав.^[14][19]

Византиските цркви не се единствениот извор на вдахновение што истражувачите и го припишуваат на Тркалезната црква. Некои научници го поврзуваат нејзиниот дизајн со дизајнот што се користел за изградба на цркви во Ерменија,^[14][33] и идеите можеби се познати во Бугарија, поради доаѓањето на занаетчии од Кавказ во нивната земја. Општо земено, црквите со таков застарен план на Балканот се поврзани со селењето на Кападокијаните, Ерменците или грузиските монаси. Друг можен модел за Тркалезната црква во Преслав може да се најде во архитектурата на каролиншката династија од времето на Карло Велики, особено според моделот на дворската капела на Карло Велики во Ахен во западниот дел на Германија, која има големи сличности со Тркалезната црква.^[11][14][34] Во времето на изградбата на Тркалезната црква, Бугарија била во непосредна врска со Франција.^[34] Присуството на голем вестверк е една од особеностите на оваа градба, што научниците му ја припишуваат на препознатливото каролиншко влијание.^[35][36]

Особини

Тркалезната црква се состои од три дела: широк атриум, нартекс и цела.^{[13][13][17][32][37]} Историчарот на уметност Никола Мавродинов и археологот Карел Шкорпил верувале дека нартексот и целата биле изградени во времето на првата градба, а атриумот бил изграден малку подоцна, според проект на истиот архитект.^[15] Должината на црквата е 38,5 м, вклучувајќи го атриумот.^[15] Изграден е од правоаголни блокови кои споени со малтер.^[13] Внатрешниот дел на апсидата е изработен од црвен малтер. Подот бил покриен со мермерни и камени плочки, поставени врз црвен малтер во нартексот.^[13] Црвени и жолти тули биле користени за изградба на атриумот, лакот и на крајот куполата. Парчиња тули се користеле за пополнување на просторот помеѓу камењата на ѕидовите.^[19]

Атриум

Најстар дел од Тркалезната црква е нејзиниот атриум. До него се пристапува низ три порти (по една на секој ѕид), од кои онаа на главниот, западен ѕид, е најбогата по изглед. Атриумот е со квадратен облик, а димензиите се 12,20 м x 14,30 м. Бунарот се наоѓа во средишниот дел на дворот^[13][14] и бил приклучен на водовод.^[15] Страните на атриумот се украсени со многу лакови со столбови меѓу нив. Има вкупно четиринаесет сводови, по четири на трите ѕида на дворот и по еден на местата каде што завршуваат деловите на западниот ѕид.^[13][33]

Припрата

Правоаголниот нартекс го претставува средишниот дел на објектот, помеѓу атриумот и целата и служи како предворие на црквата. Се наоѓа источно од атриумот, опкружен со две високи куполи.^[11][14][19] Научничката Бистра Николова ја споредува припратата на Тркалезната црква со оние на верските објекти на Света Гора, бидејќи се со иста длабочина.^[14][15] Северниот дел опфаќа мала некропола, додека јужниот најверојатно служел како крстилница, бидејќи има квадратна инсталација со глинени цевки што наликува на бања. Сепак, на Николова ѝ е премногу необичен обликот, а нејзината длабочина не е соодветна за крштевање, и верува дека наместо тоа е дизајниран како сад за света вода.^[13] Нартексот е со големина 5 х 9,5 м, добро е сочуван и не бил реконструиран, туку е првичниот, од времето на самата градба. Кулите на зградата се високи 3,20 м и секоја има по три прозорци. дно со археолошките остатоци во северната купола. Внатре во нартексот^[14] има два пара столбови и служат за потпора на вториот кат до кој денес се стигнува само од северната кула.^[11][19] Столбовите го делат нартексот на три дела.^[13][15]

Ротонда

Тркалезната цела е најисточниот и најважниот дел од црквата, бидејќи таму се одвива литургијата. Пречникот на ротондата е 10,5 м,^[17][37] и е пристапен од сите три порти на градбата и е целосно покриена со купола.^{[13][14][17][33]} Дванаесет свода биле изградени во полукруг, северно и јужно од источниот дел на ротондата и апсидата, која самата се вклопува во еден од сводовите.^[11][19] Големите потпорни столбови ја зајакнуваат структурата на зградата, и внатре и надвор. Десет ^[13] или дванаесет ^[11][15][19] столбови од бел мермер^[11] биле внатре во ротондата, од надворешната страна. Капителите на столбовите се слични на оние во Кралската палата во Преслав.^[15] Во гробот, во близина на апсидата, има дрвен сандак.^[13] Полукружната апсида^[37] природно се вклопува со другите сводови на ротондата.^[14] Мермерниот амвон се наоѓа во средишниот дел помеѓу столбовите и ротондата, непосредно под средиштето на куполата.^{[13][14][15][37]}

Украсување

Подот на црквата

Јужната страна на атриумот

Внатрешноста на Тркалезната црква била богато украсена со шарени мозаици во византиски стил,^[33] како и керамика.^[11][14] Со исклучок на преодните столбови кои потекнуваат од римската или византиската ера, останатиот дел од декорацијата е создаден посебно, при изградбата на црквата.^[13][16] Историчарот А. П. Властро пронашол врска помеѓу Прабугарите и уметноста на Персија и Азија, па затоа истакнува дека украсните симболи не се засновани на византиската култура, туку верува дека ги создале луѓето што живееле на овие простори.^[16] Истражувачот Крастју Мијатев е со спротивно мислење и укажува на значајни сличности меѓу украсот на Тркалезната црква и црквата Света Богородица, која датира од 908 година.^[19] Историчарот на уметност Никола Мавродинов оди чекор понатаму и тврди дека архитектот на Тркалезната црква бил непосредно вдахновен од древните примери, наведувајќи особено богата скулпторска декорација.^[19]

Со својата керамичка декорација, Тркалезната црква била неспоредлива со која било друга црква во Преслав и била единствената позната градба во градот која содржела керамички плочки.^[38] Керамичките и мозаичните икони, што се наоѓале во внатрешноста на објектот, ги претставувале светците од природна големина до минијатури. Додека иконите биле изработени од глинени плочки, мозаичните икони биле поразновидни во користениот материјал, вклучувајќи глина, стакло и камен со различни нијанси на златна позадина.^[19] Меѓу прикажаните светци и библиски фигури се Харалампиј и веројатно пророкот Јоил.^[13] Тркалезната црква имала корнизи од мермер и варовник, со голем број на украси и други детали како палмети, отпечатоци и олуци.^[13] Покрај класичните украсни облици, корнизите имале сосема нови ликови или познати, но редизајнирани мотиви. На плочките во внатрешноста на градбата се исцртани птици и други животни, како и разни геометриски облици и цветни мотиви во сина, кафена, жолта и зелена боја.^[13][19]

Епиграфика

Тркалезната црква содржи бројни средновековни натписи на нејзините ѕидови како и цртежи. Една студија навела вкупно 193 знаци и 30 цртежи, од кои повеќето претставуваат христијански симболи.^[39] Епиграфиката на објектот датира од 10 век, а пишувано е на грчки, глаголица и кирилица.^[13][13] Натписи на глаголица биле користени во Преслав напоредно со кирилицата.^[11]

Еден од најпознатите и најзначајните натписи на ѕидовите на црквата е кириличниот натпис на јужниот ѕид во просториите јужно од нартексот, кој конвенционално е познат како крстилница. Натписот гласи: Црквата Свети Јован, изградена од Хартофилакс Паул^[18] и датира од 10 век.^[14] Но, овој доказ не се зема како сигурен, бидејќи е несмасно напишан и не се наоѓа на местото каде што вообичаено стојат потписите на дарителите на црквата. Научничката Бистра Николова смета дека авторот бил писмен човек кој му служел Хартофилакс Паул и сакал да ја шири неговата слава. Но, таа тврди дека овој текст може да се однесува само на изградбата на нартексот, а не на целата црква.^[13] Други примери на епиграфика на Тркалезната црква вклучуваат неколку кратки текстови на глаголица и кирилица и неколку одделни букви.^[14] Поединечните букви испишани на ѕидовите го илустрираат начинот на комбинирање на грчки и поедноставени глаголициски букви во облик на рана кирилица.^[16] На ѕидот има и цртежи на крст, цртежи на животни^[13] и единаесет цртежи на бродови.^[39] Досега, откриен е еден епитаф во чест на жена опишана како божји слуга на Тудор.^[14][40]

Наводи

1. Vasilʹev 1952
2. Washburn, Dennis Charles; A. Kevin Reinhart (2007). Converting Cultures: Religion, Ideology, and Transformations of Modernity. Boston: Brill. стр. 132–133. ISBN 978-90-04-15822-1.
3. Crampton harvnb error: no target: CITEREFCrampton (help)
4. Stephenson harvnb error: no target: CITEREFStephenson (help)
5. Stavreva harvnb error: no target: CITEREFStavreva (help)
6. Otfinoski, Steven (2004). Nations in Transition: Bulgaria. New York: Infobase Publishing. стр. 5. ISBN 978-0-8160-5116-8.
7. MacDermott, Mercia (1998). Bulgarian Folk Customs. Philadelphia; London: Jessica Kingsley. стр. 25. ISBN 978-1-85302-485-6.
8. Bakalov, Georgi; Kumanov, Milen (2003). „SIMEON I Veliki (864-27.V.927)“ [SIMEON I The Great (864 — 27 May 927)]. Elektronno izdanie "Istoria na Balgaria" [Electronic edition "History of Bulgaria"] (CD) (бугарски). Sofia: Knigoizdatelska kashta "Trud"; Sirma AI. ISBN 978-954-528-613-1.
9. Frucht, Richard C. (2005). Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture. Santa Barbara: ABC-CLIO. стр. 821. ISBN 978-1-57607-800-6.
10. Delev
11. Totev harvnb error: no target: CITEREFTotev (help)
12. Curta, стр. 220 harvnb error: no target: CITEREFCurta (help)
13. Nikolova harvnb error: no target: CITEREFNikolova (help)
14. Vaklinov harvnb error: no target: CITEREFVaklinov (help)
15. Mavrodinov harvnb error: no target: CITEREFMavrodinov (help)
16. Vlasto harvnb error: no target: CITEREFVlasto (help)
17. Balgarska entsiklopedia A–Ya
18. Nachev harvnb error: no target: CITEREFNachev (help)
19. Miyatev harvnb error: no target: CITEREFMiyatev (help)
20. Totev, стр. 58 harvnb error: no target: CITEREFTotev (help)
21. Nikolova, стр. 88 harvnb error: no target: CITEREFNikolova (help)
22. „Spisak na pametnitsite na kulturata s kategoria "Natsionalno znachenie" na teritoriata na Oblast Shumen /po naseleni mesta/“ [List of monuments of culture with the category "national importance" on the territory of Shumen Province by populated places] (PDF) (бугарски). Ministerstvo na kulturata na Republika Balgaria. стр. 9–10. Архивирано од изворникот (PDF) на 1 ноември 2010. Посетено на 1 ноември 2010..
23. „98. Natsionalen istoriko-arheologicheski rezervat "Veliki Preslav"“ [98. Veliki Preslav National Historical and Architectural Reserve] (бугарски). Balgarski turisticheski sayuz. Архивирано од изворникот на 1 ноември 2010. Посетено на 1 ноември 2010..
24. „Sbornik "100-te natsionalni turisticheski obekta"“ [Collection "The 100 National Tourist Sites"] (PDF) (бугарски). Natsionalno obedinenie "Sahrani balgarskoto". стр. 386–387. Архивирано од изворникот (PDF) на 1 ноември 2010. Посетено на 1 ноември 2010..
25. Nikiforova, Violeta. „Tsarkvata "Sveta Petka" v Ruse se rushi“ [The Church of St Petka in Ruse is suffering damage] (бугарски). Balgarska natsionalna televizia. Архивирано од изворникот на 1 ноември 2010. Посетено на 1 ноември 2010..
26. Greenway, Paul (2002). Lonely Planet Bulgaria (1st. изд.). Footscray, Vic.; Oakland, CA: Lonely Planet. стр. 210. ISBN 978-1-86450-148-3.
27. „Vdigat Zlatnata tsarkva v original“ [The Golden Church to be constructed in its original size]. Trud (бугарски). Vestnikarska Grupa Balgaria OOD. 2009-12-20. Архивирано од изворникот на 22 октомври 2010. Посетено на 15 октомври 2010..
28. „Pametnik na tsar Simeon Veliki beshe otkrit do Zlatnata tsarkva vav Veliki Preslav po povod 1080-godishninata ot konchinata na balgarskia vladetel“ [A monument to Tsar Simeon the Great was unveiled next to the Golden Church in Veliki Preslav on the occasion of the 1080th anniversary of the Bulgarian ruler's death.]. Sega (бугарски). Sega AD. 2007-05-27. Архивирано од изворникот на 22 октомври 2010. Посетено на 15 октомври 2010..
29. Ivanova, Emilia (2010-07-31). „I dnes krashtavat i venchavat v ruinite na Zlatnata preslavska tsarkva“ [People are still getting baptised and married in the ruins of the Golden Church of Preslav today] (бугарски). Dveri na Pravoslavieto. Архивирано од изворникот на 22 октомври 2010. Посетено на 15 октомври 2010..
30. „Istoria“ [History] (бугарски). Obshtina Veliki Preslav. Архивирано од изворникот на 22 октомври 2010. Посетено на 18 октомври 2010..
31. „Obshtina Veliki Preslav“ [Veliki Preslav Municipality] (бугарски). Oblastna administratsia Shumen. Архивирано од изворникот на 22 октомври 2010. Посетено на 18 октомври 2010..
32. Curta harvnb error: no target: CITEREFCurta (help)
33. Kazhdan harvnb error: no target: CITEREFKazhdan (help)
34. Redgate, Anne Elizabeth (2000). The Armenians. Oxford; Malden, Mass.: Wiley-Blackwell. стр. 242. ISBN 978-0-631-22037-4.
35. Georgiev, Pavel (2002). „Bazilikata "Gebe Klise" i vaprosat za vrazkite mezhdu Balgaria i Rim v kraya na IX vek“ [The Gebe Klise Basilica and the matter of relations between Bulgaria and Rome in the late 9th century] (PDF). Preslavska Knizhovna Shkola (бугарски). Sofia: Shumenski universitet; Universitetsko izdatelstvo "Sv. Kliment Ohridski". 6: 49. ISBN 978-954-430-885-8. Архивирано од изворникот (PDF) на 22 октомври 2010.
36. Hodinot, R. (1968). „Zapadni vliyania varhu Kraglata tsarkva v Preslav“ [Western influences on the Round Church in Preslav]. Arheologia (бугарски) (1): 20. ISSN 0324-1203. OCLC 630557039.
37. Koeva
38. Mango harvnb error: no target: CITEREFMango (help)
39. Rashev harvnb error: no target: CITEREFRashev (help)
40. Andreev, Yordan; Lazarov, Ivan; Pavlov, Plamen (1999). Koy koy e v srednovekovna Balgaria [Who is Who in Medieval Bulgaria] (бугарски). Sofia: Izdatelska kashta "Petar Beron". стр. 385. ISBN 978-954-402-047-7.

Литература

• Washburn, Dennis Charles; A. Kevin Reinhart (2007). Converting Cultures: Religion, Ideology, and Transformations of Modernity. Boston: Brill. стр. 132–133. ISBN 978-90-04-15822-1.

На англиски

• Crampton, R .J. (2005). A Concise History of Bulgaria. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 16–17. ISBN 978-0-521-61637-9.
• Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 220–221. ISBN 978-0-521-81539-0.
• Kazhdan, Alexander (1991). „Bulgarian art and architecture“. Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford: Oxford University Press. стр. 334–335. ISBN 978-0-19-504652-6.
• Mango, Maria Mundell (2009). Byzantine Trade, 4th–12th Centuries: The Archaeology of Local, Regional and International Exchange: Papers of the Thirty-eighth Spring Symposium of Byzantine Studies, St John's College, University of Oxford, March 2004. Farnham: Ashgate Publishing. стр. 113–114. ISBN 978-0-7546-6310-2.
• Schwartz, Ellen C. (2002). Reconsidering the Round Church of Symeon. Sofia, Bulgaria: Palaeobulgarica XXV. стр. 2–15.
• Stavreva, Kirilka; Quek, Lynette (2007). Cultures of the World: Bulgaria. New York: Marshall Cavendish. ISBN 978-0-7614-2078-1.
• Stephenson, Paul (2000). „Bulgaria and beyond: the Northern Balkans (c. 900–963)“. Byzantium's Balkan Frontier: A Political Study of the Northern Balkans, 900–1204. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-77017-0.
• Vlasto, Alexis P. (1970). The Entry of the Slavs into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521074599.

На бугарски

• Vasilʹev, Aleksandr Aleksandrovich (1952). History of the Byzantine Empire, 324–1453. 1 (2nd. изд.). Madison: University of Wisconsin Press. стр. 282–283. ISBN 978-0-299-80925-6.
• Delev, Petar; Katsunov, Valeri; Mitev, Plamen; Kalinova, Evgenia; Baeva, Iskra; Dobrev, Boyan (2006). „10. Zlatniyat vek na balgarskata kultura“ [10. The Golden Age of Bulgarian culture]. Istoria i tsivilizatsia za 11. klas [History and Civilisation for the 11th Grade]. Sofia: Knigoizdatelska kashta "Trud"; Sirma AI. ISBN 978-954-9926-72-9.
• Koeva, Margarita (2003). „Arhitektura na Parvoto balgarsko tsarstvo“ [Architecture of the First Bulgarian Empire]. Vavedenie v arhitekturnata teoria i istoria. Uchebnik za studenti po izkustvoznanie [Introduction to Architectural Theory and History. Textbook for Art History Students]. Varna: LiterNet. ISBN 978-954-304-027-8. Архивирано од изворникот на 22. 10. 2010.
• „Kraglata tsarkva“ [The Round Church]. Balgarska entsiklopedia A–Ya [Bulgarian Encyclopedia A–Ya] (CD). Sofia: Balgarska akademia na naukite; Knigoizdatelska kashta "Trud"; Sirma AI. 2002. ISBN 978-954-8104-08-1.
• Mavrodinov, Nikola (1959). Starobalgarskoto izkustvo: izkustvoto na Parvoto balgarsko tsarstvo [Old Bulgarian Art: The Art of the First Bulgarian Empire]. Sofia: Izdatelstvo "Nauka i izkustvo". стр. 150–164. OCLC 456107079.
• Miyatev, Krastyu (1965). Arhitekturata v srednovekovna Balgaria [Architecture in Medieval Bulgaria]. Sofia: Izdatelstvo na Balgarskata akademia na naukite. стр. 95–100. OCLC 10198565.
• Nachev, Ventseslav (1994). Balgarski nadpisi [Bulgarian Inscriptions]. Sofia: Izdatelska kashta "Hristo Botev". стр. 17–19. ISBN 978-954-445-128-8.
• Nikolova, Bistra (2002). Pravoslavnite tsarkvi prez Balgarskoto srednovekovie IX–XIV v. [The Orthodox Churches During the Bulgarian Middle Ages 9th–14th Century]. Sofia: Akademichno izdatelstvo "Marin Drinov". стр. 88–92. ISBN 978-954-430-762-2.
• Rashev, Rasho (1995). „Korabat kato simvol v Preslav prez X vek“ [The Ship as a Symbol in Preslav in the 10th Century] (PDF). Preslavska Knizhovna Shkola. Sofia: Shumenski universitet; Universitetsko izdatelstvo "Sv. Kliment Ohridski". 1: 338–343. ISBN 978-954-07-0403-6. Архивирано од изворникот (PDF) на 22. 10. 2010.
• Totev, Totyu (1993). Veliki Preslav: Patevoditel [Veliki Preslav: Guidebook] (бугарски). Varna: Hronos. стр. 58–63. ISBN 978-954-592-001-1.
• Vaklinov, Stancho (1977). „IV. Izgrazhdane na edinna starobalgarska kultura (vtorata polovina na IX — nachaloto na XI v.“ [IV. The establishment of a united Old Bulgarian culture (second half of 9th — early 11th century]. Formirane na starobalgarskata kultura VI–XI vek [The Formation of Old Bulgarian Culture 6th–11th Century]. Sofia: Balgarsko istorichesko druzhestvo; Izdatelstvo "Nauka i izkustvo". OCLC 314653227.

Надворешни врски

• Тркалезна црква на Ризницата ^?
• Тркалезната црква на семрежното место seecorridors.eu