എൻഡോമെട്രിയോസിസും വന്ധ്യതയും

എൻഡോമെട്രിയോസിസ് എന്നത് ഗർഭാശയത്തിൻ്റെ എൻഡോമെട്രിയത്തിന് പുറത്തുള്ള സ്ഥലങ്ങളിലേക്ക് എൻഡോമെട്രിയൽ ടിഷ്യു വ്യാപിക്കുന്നത് മൂലമുണ്ടാകുന്ന ഒരു വൈകല്യമാണ്. എൻഡോമെട്രിയോസിസും അതിന്റെ സങ്കീർണതകളും സ്ത്രീ വന്ധ്യതയുടെ പ്രധാന കാരണമാണ്. ഇത് ഏറ്റവും സാധാരണമായി കാണുന്നത് അണ്ഡാശയങ്ങളിലും ഫാലോപ്യൻ ട്യൂബുകളിലുമാണ്, കൂടാതെ മൂത്രാശയം, കുടൽ തുടങ്ങിയ അടിവയറ്റിലെ അറയിലെ മറ്റ് അവയവങ്ങൾ എന്നിവയിലും ഇത് കാണുന്നു. സാധാരണഗതിയിൽ, എൻഡോമെട്രിയൽ ടിഷ്യു അവയവങ്ങളുടെ പുറംഭാഗങ്ങളോട് ചേർന്നുനിൽക്കുന്നു, തുടർന്ന് അവ തൊട്ടടുത്തുള്ള അവയവങ്ങളെ ഒന്നിച്ചു ചേർക്കാൻ കഴിയുന്ന അഡീഷനുകൾ എന്ന് വിളിക്കപ്പെടുന്ന സ്കാർ ടിഷ്യൂകളുടെ അറ്റാച്ച്മെന്റുകൾ സൃഷ്ടിക്കുന്നു. എൻഡോമെട്രിയൽ ടിഷ്യുവിനും അഡീഷനുകൾക്കും ഒരു ഫാലോപ്യൻ ട്യൂബിനെ തടയാനും അണ്ഡത്തിന്റെയും ബീജകോശങ്ങളുടെയും കൂടിച്ചേരൽ തടയാനും അല്ലെങ്കിൽ ബീജസങ്കലനം, ഇംപ്ലാന്റേഷൻ, എന്നിവയെ തടസ്സപ്പെടുത്താനും കഴിയും.

എൻഡോമെട്രിയോസിസ് 1% മുതൽ 5% വരെ സ്ത്രീകളിൽ സംഭവിക്കുന്നതായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു, ബാധിത ജനസംഖ്യയുടെ 30% നും 50% നും ഇടയിൽ ആളുകൾക്ക് വന്ധ്യതയുടെ അപകടസാധ്യതയുണ്ട്.[1][2][3] പരിഷ്കരിച്ച അമേരിക്കൻ സൊസൈറ്റി ഫോർ റീപ്രൊഡക്റ്റീവ് മെഡിസിൻ സിസ്റ്റത്തിന് കീഴിൽ എൻഡോമെട്രിയോസിസ് സാധാരണയായി കുറഞ്ഞ അളവിലുള്ള മിനിമൽ എൻഡോമെട്രിയോസിസ് മുതൽ കഠിനമായ സിവിയർ എൻഡോമെട്രിയോസിസ് വരെയായി തരംതിരിച്ചിരിക്കുന്നു. വന്ധ്യതയ്ക്കുള്ള എൻഡോമെട്രിയോസിസിന്റെ ചികിത്സയും മാനേജ്മെന്റും എൻഡോമെട്രിയോസിസിന്റെ തീവ്രതയെ അടിസ്ഥാനമാക്കിയുള്ളതാണ്. [4]

രോഗനിർണയവും വർഗ്ഗീകരണവും

[തിരുത്തുക]

എൻഡോമെട്രിയോസിസ് പലപ്പോഴും ഡിസ്മനോറിയ (ആർത്തവസമയത്തെ വേദന), സൈക്ലിക്കൽ പെൽവിക് വേദന (ആർത്തവത്തോടൊപ്പം വഷളാകുന്ന അടിവയറ്റിലെ പൊതുവായ വേദന), ഡിസ്പാരൂനിയ (സംഭോഗസമയത്തെ വേദന), അല്ലെങ്കിൽ വന്ധ്യത എന്നിങ്ങനെയുള്ള വൈവിധ്യമാർന്ന രോഗലക്ഷണങ്ങൾ കാണിക്കുന്നു.

എൻഡോമെട്രിയോസിസ് രോഗനിർണ്ണയത്തിനുള്ള പ്രധാന പരിശോധന ഒരു ഡയഗ്നോസ്റ്റിക് ലാപ്രോസ്കോപ്പിയാണ്, ഇത് ഗർഭാശയത്തിന് പുറത്ത് എൻഡോമെട്രിയോട്ടിക് ടിഷ്യുവിന്റെ സാന്നിധ്യത്തിനായി വയറിലെ അറ പരിശോധിക്കുന്നതിനായി ഒരു ചെറിയ മുറിവിലൂടെ വയറിലേക്ക് ക്യാമറ പ്രവേശിപ്പിക്കുന്ന പ്രക്രിയയാണ്. സംശയാസ്പദമായ ലീഷ്യൻ ഇനിപ്പറയുന്നതായി തരംതിരിക്കുന്നതിന് മുമ്പ് സ്ഥിരീകരണത്തിനായി സൂക്ഷ്മദർശിനിയിൽ കൂടുതൽ പരിശോധിച്ചേക്കാം: [5]

  • സൂപ്പർഫിഷ്യൽ എൻഡോമെട്രിയോസിസ്: ഉപരിപ്ലവമായ അഡീഷനുകൾ അവയവ പ്രതലങ്ങളിൽ പരിമിതപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു (< 5mm)
  • ഡീപ്ലി ഇൻഫിൽട്രേറ്റിങ് എൻഡോമെട്രിയോസിസ് (DIE): ആഴത്തിൽ നുഴഞ്ഞുകയറുന്ന എൻഡോമെട്രിയോട്ടിക് ടിഷ്യു 5 മില്ലീമീറ്ററോ അതിൽ കൂടുതലോ റിട്രോപെരിറ്റോണിയൽ സ്പേസിലേക്ക് നുഴഞ്ഞുകയറുന്നു.

എൻഡോമെട്രിയോസിസ് രോഗനിർണയം നടത്തുമ്പോൾ, രോഗനിർണയം വിലയിരുത്തുന്നതിന് നിരവധി വർഗ്ഗീകരണ സംവിധാനങ്ങളുണ്ട്. നിലവിൽ, റിവൈസഡ് അമേരിക്കൻ സൊസൈറ്റി ഫോർ റീപ്രൊഡക്റ്റീവ് മെഡിസിൻ (rASRM) വർഗ്ഗീകരണമാണ് എൻഡോമെട്രിയോസിസിന്റെ വർഗ്ഗീകരണത്തിനായി ആഗോളതലത്തിൽ ഏറ്റവും സ്വീകാര്യവും വ്യാപകമായി ഉപയോഗിക്കുന്നതുമായ സമ്പ്രദായം. ഇത് ഒരു വെയ്റ്റഡ് സ്‌കോറിംഗ് സിസ്റ്റം ഉപയോഗിക്കുന്നു, അതിൽ അണ്ഡാശയങ്ങൾ, പെരിറ്റോണിയം, ഫാലോപ്യൻ ട്യൂബ് എന്നിവയിലെ എൻഡോമെട്രിയോട്ടിക് അഡീഷനുകളുടെ വലുപ്പവും കാഠിന്യവും അനുസരിച്ച് മൂല്യങ്ങൾ നിർണ്ണയിക്കപ്പെടുന്നു. ക്യുമുലേറ്റീവ് സ്കോർ ഇനിപ്പറയുന്നതായി റാങ്ക് ചെയ്യപ്പെടുന്നു: [6]

  • ഘട്ടം I (കുറഞ്ഞത്): 1-5
    • ശ്രദ്ധേയമായ അഡീഷനുകൾ ഇല്ലാതെ ഒറ്റപ്പെട്ട ഇംപ്ലാന്റുകൾ
  • ഘട്ടം II (മിതമായത്): 6-15
    • ചിതറിക്കിടക്കുന്ന ഇംപ്ലാന്റുകൾ (വലിപ്പം < 5 സെ.മീ) പെരിറ്റോണിയത്തിലും അണ്ഡാശയത്തിലും, ശ്രദ്ധേയമായ അഡീഷനുകൾ ഇല്ലാതെ
  • ഘട്ടം III (മിതമായത്): 16-40
    • അണ്ഡാശയവും ട്യൂബൽ അഡീഷനുകളും ചേർത്ത് ഉപരിപ്ലവവും ആഴത്തിൽ നുഴഞ്ഞുകയറുന്നതുമായ സാന്നിദ്ധ്യം
  • ഘട്ടം IV (കഠിനമായത്): > 40
    • വിപുലമായ ഉപരിപ്ലവവും ആഴത്തിലുള്ളതുമായ ഇംപ്ലാന്റുകൾ, ഇടതൂർന്ന അഡീഷനുകൾ, പ്രത്യേകിച്ച് വലിയ എൻഡോമെട്രിയോമകൾ (അണ്ഡാശയങ്ങളിൽ വളരുന്ന എൻഡോമെട്രിയൽ ടിഷ്യു)

വ്യാപകമായി ഉപയോഗിക്കുന്ന സ്റ്റേജിംഗ് സംവിധാനം ആണെങ്കിലും, ഓരോ തുടർച്ചയായ ഘട്ടവും ഒരു വ്യക്തി അനുഭവിക്കുന്ന വേദനയുടെ തീവ്രതയോ വന്ധ്യതയോ കൃത്യമായി പ്രവചിക്കുന്നില്ല. വാസ്തവത്തിൽ, rASRM ഘട്ടങ്ങളിൽ ഉടനീളം അസിസ്റ്റഡ് റീപ്രൊഡക്റ്റീവ് ടെക്നോളജി (ART) ഉപയോഗിച്ചതിന് ശേഷം നിരീക്ഷിക്കപ്പെട്ട ഫെർട്ടിലിറ്റി നിരക്കുകളിൽ വ്യത്യാസമില്ല. [7] വന്ധ്യതാ നിരക്ക് കൂടുതൽ കൃത്യമായി പ്രവചിക്കാൻ, എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഫെർട്ടിലിറ്റി ഇൻഡക്സ് (ഇഎഫ്ഐ) വികസിപ്പിക്കുന്നത് 2010 [8] ൽ നിർദ്ദേശിച്ചു.

rASRM-നൊപ്പം ഉപയോഗിക്കുമ്പോൾ, ഇഎഫ്ഐ ഫംഗ്ഷണൽ സ്കോറുകൾ, വന്ധ്യതയുടെ പ്രവചനങ്ങൾ ശക്തിപ്പെടുത്തുന്നതിന് രോഗിയുടെ സ്വഭാവസവിശേഷതകൾ അതായത് പ്രായം, വന്ധ്യതയുടെ ദൈർഘ്യം, മുൻ ഗർഭത്തിൻറെ ചരിത്രം എന്നിവ കൂടി ഉൾക്കൊള്ളുന്നു. ശസ്ത്രക്രിയാ കണ്ടെത്തലുകളിൽ നിന്ന് ഉരുത്തിരിഞ്ഞ 5 സാധ്യമായ പോയിന്റുകളും രോഗിയുടെ സ്വഭാവസവിശേഷതകളിൽ നിന്ന് സാധ്യമായ 5 പോയിന്റുകളും ഉപയോഗിച്ച്, ഇഎഫ്ഐ ഫങ്ഷണൽ സ്കോറുകൾ 0 (മോശം, സ്വാഭാവിക ഗർഭധാരണത്തിനുള്ള ഏറ്റവും കുറഞ്ഞ സംഭാവ്യത) മുതൽ 10 (മികച്ച പ്രവചനം, സ്വാഭാവിക ഗർഭധാരണത്തിന്റെ ഉയർന്ന സാധ്യത) വരെയാണ്. [9] നിലവിൽ, എൻഡോമെട്രിയോസിസിനുള്ള ലാപ്രോസ്കോപ്പിക്ക് ശേഷമുള്ള രോഗികൾക്ക് ഗർഭധാരണ ഫലങ്ങൾ പ്രവചിക്കുന്ന ഏക സാധുതയുള്ള വർഗ്ഗീകരണ സംവിധാനമാണ് ഇഎഫ്ഐ. [10] ഇഎഫ്ഐ സ്റ്റേജിംഗ് ഇനിപ്പറയുന്ന രീതിയിൽ നടത്തുന്നു:

എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഫെർട്ടിലിറ്റി ഇൻഡക്സ് (ഇഎഫ്ഐ): [10]

  • ചരിത്രപരമായ ഘടകങ്ങൾ:
    • പ്രായം (≤ 35 വയസ്സ്, 36-39 വയസ്സ്, ≥ 40 വയസ്സ്)
    • വന്ധ്യതയുടെ വർഷങ്ങൾ (≤ 3 വർഷം, > 3 വർഷം)
    • മുമ്പത്തെ ഗർഭം (അതെ അല്ലെങ്കിൽ ഇല്ല)
  • ശസ്ത്രക്രിയാ ഘടകങ്ങൾ:
    • ലീസ്റ്റ് ഫങ്ഷന് (എൽഎഫ്) സ്കോർ (ഫാലോപ്യൻ ട്യൂബുകൾ, ഫിംബ്രിയ, അണ്ഡാശയങ്ങൾ എന്നിവയുടെ പ്രവർത്തനം കണക്കാക്കൽ)
    • AFS എൻഡോമെട്രിയോസിസ് സ്കോർ
    • AFS മൊത്തം സ്കോർ

ഇഎഫ്ഐ സ്കോർ പ്രകാരം അസിസ്റ്റഡ് റീപ്രൊഡക്റ്റീവ് ടെക്നോളജി ഉപയോഗിക്കുന്നവരിലെ ഏകദേശ ഗർഭസാധ്യത (ശതമാനത്തിൽ):[10]

  • ഇഎഫ്ഐ സ്കോർ 9-10 : 75%
  • ഇഎഫ്ഐ സ്കോർ 7-8 : 65%
  • ഇഎഫ്ഐ സ്കോർ 6: 55%
  • ഇഎഫ്ഐ സ്കോർ 4 : 24%
  • ഇഎഫ്ഐ സ്കോർ 0-3: 10%

മെക്കാനിസം

[തിരുത്തുക]

എൻഡോമെട്രിയോസിസ് എങ്ങനെ വന്ധ്യതയ്ക്ക് കാരണമാകുന്നു എന്ന് വ്യക്തമാക്കുന്ന സംവിധാനങ്ങൾ വ്യക്തമായി മനസ്സിലാക്കിയിട്ടില്ല, പ്രത്യേകിച്ച് എൻഡോമെട്രിയോസിസിന്റെ വ്യാപ്തി കുറവാണെങ്കിൽ. [11] നിർദ്ദിഷ്ട സംവിധാനങ്ങളിൽ ജീനുകൾ, ഹോർമോണുകൾ, കോശജ്വലനം, രോഗപ്രതിരോധ മധ്യസ്ഥർ എന്നിവയുടെ പരസ്പരബന്ധം ഉൾപ്പെടുന്നു. [12] പാതകളുടെ ചില ഉദാഹരണങ്ങൾ ഇവയാണ്:

  • റിട്രോഗ്രേഡ് മെൻസ്ട്രൂവേഷൻ. സാധാരണ ആർത്തവചക്രത്തിൽ, രക്തം സെർവിക്സിൽ നിന്ന് യോനിയിലേക്ക് പോകുന്നു. ചിലപ്പോൾ, ഈ ആർത്തവത്തിന്റെ ഒരു ഭാഗം ട്യൂബുകളിലൂടെ കടന്നുപോകുകയും വയറിലെ അറയിൽ നിന്ന് പുറത്തുപോകുകയും എൻഡോമെട്രിയസിന്റെ ഒരു സിസ്റ്റിന് കാരണമാവുകയും ചെയ്യും.
  • സെൽ മെറ്റാപ്ലാസിയ, അതിനാൽ കോശങ്ങൾ എൻഡോമെട്രിയൽ ടിഷ്യുവായി മാറുന്നു.
  • ശരീരഘടനാപരമായ വികലങ്ങളും അഡീഷനുകളും (പരിക്കിൽ നിന്ന് കരകയറിയതിന് ശേഷം ടിഷ്യൂകൾക്കും അവയവങ്ങൾക്കും ഇടയിൽ രൂപം കൊള്ളുന്ന നാരുകളുള്ള ബാൻഡുകൾ) അണ്ഡാശയ ഉൽപാദനത്തെയും അണ്ഡോത്പാദനത്തെയും തടസ്സപ്പെടുത്തുന്നു, ബീജത്തിന്റെ ചലനം കുറയുന്നു, ബീജസങ്കലനത്തെയും ഭ്രൂണ ഗതാഗതത്തെയും ബാധിക്കുന്ന ക്രമരഹിതമായ മയോമെട്രിയൽ സങ്കോചങ്ങളിലേക്ക് നയിക്കുന്നു. [13] എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഉള്ള സ്ത്രീകളുടെ സെറത്തിൽ ബീജസങ്കലന തന്മാത്രകളുടെ വർദ്ധിച്ച അളവ് കണ്ടെത്തിയിട്ടുണ്ട്. ഈ തന്മാത്രകളിൽ VCAM-1, ICAM-1, metalloproteinases, MMP-2, MMP-3, MMP-7, MMP-9 എന്നിവ ഉൾപ്പെടുന്നു. [14]
  • എൻഡോമെട്രിയോസിസിന്റെ വിപുലമായ ഘട്ടങ്ങളും, പ്രത്യേകിച്ച്, അണ്ഡാശയത്തിലും ചുറ്റുപാടും എൻഡോമെട്രിയൽ ടിഷ്യു വളരുന്ന എൻഡോമെട്രിയോമ കേസുകൾ അണ്ഡാശയ റിസർവ് കുറയ്ക്കുന്നതിന് കാരണമാകും. എൻഡോമെട്രിയോമയിൽ നിന്ന് സ്രവിക്കുന്ന വിഷ ഉൽപ്പന്നങ്ങൾ ഓസൈറ്റുകളുടെ പരിപാലനത്തെ ദോഷകരമായി ബാധിച്ചേക്കാം എന്നതാണ് ഈ പാതയുടെ ഒരു നിർദ്ദിഷ്ട സംവിധാനം. [15]
  • എൻഡോമെട്രിയോട്ടിക് സിസ്റ്റുകളിൽ നിന്നുള്ള ഘടകങ്ങൽ ഗെയിമറ്റുകളെ ദോഷകരമായി ബാധിക്കുകയും ബീജത്തിന്റെ പ്രവർത്തനത്തെ ബാധിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു. എൻഡോമെട്രിയോട്ടിക് സിസ്റ്റിൽ സ്വതന്ത്ര ഇരുമ്പ്, റിയാക്ടീവ് ഓക്സിജൻ സ്പീഷീസ്, പ്രോട്ടിയോലൈറ്റിക് എൻസൈമുകൾ, കോശജ്വലന തന്മാത്രകൾ എന്നിവ അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു. [16] എൻഡോമെട്രിയോട്ടിക് സിസ്റ്റിന് ചുറ്റുമുള്ള ടിഷ്യൂകളിലെ ഫോളികുലാർ സാന്ദ്രത ആരോഗ്യമുള്ള അണ്ഡാശയത്തേക്കാൾ വളരെ കുറവാണെന്ന് സ്ഥിരമായി തെളിയിക്കപ്പെട്ടിട്ടുണ്ട്, കൂടാതെ ഒരു സിസ്റ്റിന്റെ സാന്നിധ്യം കാരണം ചുറ്റുമുള്ള ടിഷ്യൂകൾ വലിച്ചുനീട്ടുന്നത് കൊണ്ട് മാത്രം സംഭവിക്കുന്നതല്ല. [16]
  • എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഉള്ള സ്ത്രീകൾ അവരുടെ പെരിറ്റോണിയൽ ദ്രാവകത്തിൽ, പ്രത്യേകിച്ച് പെൽവിക് ഏരിയയിൽ കോശജ്വലന മാർക്കറുകളുടെ വർദ്ധനവ് കാണിക്കുന്നു. അണ്ഡാശയത്തെ വലയം ചെയ്യുന്ന പെരിറ്റോണിയൽ ദ്രാവകത്തിന് ഓക്‌സിഡേറ്റീവ് ഡിഎൻഎ കേടുപാടുകൾ സംഭവിക്കുകയും ഭ്രൂണത്തിന് ഹാനികരമാകുകയും ചെയ്യും. [17] കൂടാതെ, രക്തചംക്രമണം ചെയ്യുന്ന സൈറ്റോകൈനുകളുടെയും കീമോക്കിനുകളുടെയും അളവ് വർദ്ധിക്കുന്നത് മൊത്തത്തിലുള്ള കോശജ്വലന അവസ്ഥയ്ക്ക് കാരണമാകും. ഈ സൈറ്റോകൈനുകളിൽ ചിലത് ഇന്റർല്യൂക്കിൻ-1β, ഇന്റർല്യൂക്കിൻ-6, ട്യൂമർ നെക്രോസിസ് ഫാക്ടർ, മോണോസൈറ്റ് കീമോആട്രാക്റ്റന്റ് പ്രോട്ടീൻ 1, RANTES എന്നിവ ഉൾപ്പെടുന്നു. ഈ വിട്ടുമാറാത്ത കോശജ്വലന അവസ്ഥ ഫൈബ്രോസിസിലേക്ക് നയിച്ചേക്കാം, ഇത് എൻഡോമെട്രിയോസിസിൽ സാധാരണയായി കാണപ്പെടുന്നു, ഇത് പലപ്പോഴും അഡീഷനുകളായി കാണപ്പെടുന്നു. [14]
  • CYP19A1 ജീനിന്റെ എപ്പിജെനെറ്റിക് മാറ്റങ്ങൾ എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ബാധിച്ച വന്ധ്യതയുള്ള സ്ത്രീകളിൽ ക്യുമുലസ് കോശങ്ങളിലെ നിയന്ത്രണം മാറ്റാൻ കാരണമായേക്കാം, ഇത് അണ്ഡാശയ ഫോളിക്കിളുകളിൽ മാറ്റം വരുത്തുന്നതിനും അണ്ഡാശയത്തിന്റെ ഗുണനിലവാരം കുറയുന്നതിനും ഇടയാക്കും. [15]

മറ്റ് അജ്ഞാതമായ കാരണങ്ങളാൽ, വന്ധ്യതയുള്ള സ്ത്രീകളിൽ എൻഡോമെട്രിയോസിസ് വികസിപ്പിക്കാനുള്ള സാധ്യത കൂടുതലാണ്, അതിനാൽ ഇത് ഒരു ദ്വിതീയ പ്രതിഭാസമാണ്. [18] "എൻഡോമെട്രിയോസിസ് മൂലമുണ്ടാകുന്ന വന്ധ്യത" എന്നതിനേക്കാൾ "എൻഡോമെട്രിയോസിസുമായി ബന്ധപ്പെട്ട വന്ധ്യത" എന്നതിനെ കുറിച്ച് സംസാരിക്കുന്നതാണ് അഭികാമ്യം. [3]

മാനേജ്മെന്റ്

[തിരുത്തുക]

മരുന്ന്

[തിരുത്തുക]

വേദന നിയന്ത്രണത്തിനു പുറമേ, എൻഡോമെട്രിയോസിസിന്റെ മെഡിക്കൽ മാനേജ്മെന്റ് ഹോർമോണലി സജീവമായ എൻഡോമെട്രിയോട്ടിക് ടിഷ്യുവിന്റെ അടിച്ചമർത്തൽ ലക്ഷ്യമിടുന്നു. എൻഡോമെട്രിയോസിസ് രോഗനിർണയം നടത്തിയ സ്ത്രീകൾക്കുള്ള സ്റ്റാൻഡേർഡ് ഫാർമക്കോതെറാപ്പിയിൽ ഇവ ഉൾപ്പെടുന്നു: [19]

  • വേദനസംഹാരികൾ (ഉദാ . നോൺ-സ്റ്റിറോയിഡൽ ആൻറി-ഇൻഫ്ലമേറ്ററി മരുന്നുകൾ (NSAIDs) അല്ലെങ്കിൽ അസറ്റാമിനോഫെൻ )
  • വായിലൂടെ കഴിക്കാവുന്ന ഗർഭനിരോധന ഗുളികകൾ
  • ആൻഡ്രോജനിക് ഏജന്റുകൾ (ഉദാ . ഡാനാസോൾ )
  • പ്രോജസ്റ്റോജനുകൾ (ഉദാ: മെഡ്രോക്സിപ്രോജസ്റ്ററോൺ അസറ്റേറ്റ് )
  • ഗോണഡോട്രോപിൻ റിലീസിംഗ് ഹോർമോൺ അനലോഗ് (GnRHas)
  • ആന്റി-പ്രോജസ്റ്റോജനുകൾ (ഉദാ. ജെസ്‌ട്രിനോൺ )

വേദനസംഹാരികൾ ഒഴികെ, ഈ മരുന്നുകളെല്ലാം ഫോളിക്കിൾ വളർച്ചയെ അടിച്ചമർത്താനും അമെനോറിയയെ പ്രേരിപ്പിക്കാനും ഫെർട്ടിലിറ്റി മെച്ചപ്പെടുത്തുന്നതിന് എൻഡോമെട്രിയോട്ടിക് ലീഷ്യൻ അടിച്ചമർത്താനും ശ്രമിക്കുന്നു. എന്നിരുന്നാലും, ഈ ചികിത്സകളിൽ പലതും ഗർഭനിരോധന ഫലങ്ങളുള്ളതിനാൽ, പ്രത്യുൽപാദനശേഷി ആഗ്രഹിക്കുന്ന സ്ത്രീകൾക്ക് അവ അനുയോജ്യമല്ല. [20]

ഫോളിക്കിൾ വളർച്ചയും അണ്ഡോത്പാദനവും ഉത്തേജിപ്പിക്കുക എന്നതാണ് രണ്ടാമത്തെ തന്ത്രം. ക്ലോമിഫെൻ സിട്രേറ്റ്, ഒറ്റയ്‌ക്കോ ഗോണഡോട്രോപിനുകളുമായി സംയോജിപ്പിച്ചോ ആണ് ഏറ്റവും സാധാരണയായി നിർദ്ദേശിക്കപ്പെടുന്നത്. ഫോളിക്കിൾ ഉത്തേജനത്തിനായി അരോമാറ്റേസ് ഇൻഹിബിറ്ററുകളും ഉപയോഗിച്ചിട്ടുണ്ട്, പക്ഷേ അവയുടെ ഫലപ്രാപ്തി കൃത്യമല്ല. [20]

ഗുരുതരമായ എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഉള്ള സ്ത്രീകളിൽ ഇന്റർഫെറോൺ ആൽഫ 2 (IFN-α 2), ട്യൂമർ നെക്രോസിസ് ഫാക്ടർ (TNF) -α ഇൻഹിബിറ്ററുകൾ തുടങ്ങിയ ഇമ്മ്യൂണോമോഡുലേറ്ററുകൾ പഠിക്കുന്നുണ്ട്. സാംക്രമിക പ്രതികൂല സംഭവങ്ങളുടെ അപകടസാധ്യത നിർണ്ണയിക്കാൻ കൂടുതൽ പഠനങ്ങൾ ഇനിയും നടത്തേണ്ടതുണ്ട്. [21]

ശസ്ത്രക്രിയ

[തിരുത്തുക]

എൻഡോമെട്രിയോസിസിന്റെ ശസ്ത്രക്രിയാ ഇടപെടൽ ഡയഗ്നോസ്റ്റിക്, ചികിത്സാ ആവശ്യങ്ങൾക്കായി സൂചിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നു. ഫാർമക്കോതെറാപ്പിയുടെ പരാജയം അല്ലെങ്കിൽ രണ്ടാം നിര ചികിത്സയായി അല്ലെങ്കിൽ ചില രോഗികളിൽ വന്ധ്യതയുടെ ചികിത്സയ്ക്കായി എൻഡോമെട്രിയോട്ടിക് അഡീഷനുകളുടെ രോഗനിർണയത്തിനും ചികിത്സയ്ക്കും ഇത് ഉപയോഗിക്കാം. [22]

മിതമായ എൻഡോമെട്രിയോസിസിലെ ശസ്ത്രക്രിയാ ഇടപെടലിന്റെ ലക്ഷ്യം എൻഡോമെട്രിയോട്ടിക് ഇംപ്ലാന്റുകൾ നശിപ്പിക്കുകയോ നീക്കം ചെയ്യുകയോ ആണ്, ഇത് ഫെർട്ടിലിറ്റി വിജയകരമായി മെച്ചപ്പെടുത്തുമെന്ന് തെളിയിക്കപ്പെട്ടിട്ടുണ്ട്. [20][23] സാധ്യമായ തരത്തിലുള്ള ശസ്ത്രക്രിയകളിൽ എക്‌സിഷൻ, ഇലക്‌ട്രോഡിയതെർമി അല്ലെങ്കിൽ ലേസർ എന്നിവ ഉൾപ്പെടുന്നു.

മിതമായ / കഠിനമായ എൻഡോമെട്രിയോസിസിലെ ശസ്ത്രക്രിയാ ഇടപെടലിന്റെ ലക്ഷ്യം വലിയ എൻഡോമെട്രിയോമകൾ നീക്കം ചെയ്യുക മാത്രമല്ല, പെൽവിസിന്റെ സാധാരണ ശരീരഘടന പുനഃസ്ഥാപിക്കുക കൂടിയാണ്. [24] എന്നിരുന്നാലും, ഈ ശസ്ത്രക്രിയകളെ മെഡിക്കൽ അല്ലെങ്കിൽ നോൺ-ട്രീറ്റ്മെൻറുമായി താരതമ്യം ചെയ്യുന്ന RCT-കളൊന്നുമില്ല. [20] ഒരേസമയം ചികിത്സിക്കുമ്പോൾ രോഗനിർണയം നടത്തുന്നതിന് ശസ്ത്രക്രിയ നടത്തുന്നത് ഉത്തമമാണ്. ഒന്നിലധികം ശസ്ത്രക്രിയകളിലേക്കുള്ള എക്സ്പോഷർ ഇത് കുറയ്ക്കും. [25] കഠിനമായ എൻഡോമെട്രിയോസിസ് കേസുകളിൽ, ലീഷ്യൻ പെൽവിക് ഏരിയയിൽ മാത്രമായി പരിമിതപ്പെടുത്തിയേക്കാം അല്ലെങ്കിൽ അല്ലാതെയും, കൂടുതൽ കൃത്യമായ ശസ്ത്രക്രിയാ പദ്ധതി സൃഷ്ടിക്കുന്നതിന് വിപുലമായ അൾട്രാസൗണ്ട് ആവശ്യമായി വന്നേക്കാം. [26]

ഹോർമോൺ അടിച്ചമർത്തലുമായി താരതമ്യപ്പെടുത്തുമ്പോൾ, എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ബാധിച്ച സ്ത്രീകളിൽ വന്ധ്യത ചികിത്സിക്കുന്നതിന് ശസ്ത്രക്രിയ കൂടുതൽ ഫലപ്രദമാണ്, [27] [28] പ്രത്യേകിച്ച് മിതമായ എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഉള്ള സ്ത്രീകൾക്ക്. [29] ശസ്ത്രക്രിയയ്ക്ക് തുടർന്നുള്ള 12-18 മാസങ്ങളിൽ സ്വാഭാവികമായി ഗർഭം ധരിക്കാനുള്ള സാധ്യത വർദ്ധിപ്പിക്കാൻ കഴിയുമെങ്കിലും, അണ്ഡാശയ എൻഡോമെട്രിയോമകൾ നീക്കം ചെയ്യുന്നത് കൂടുതൽ അപകടസാധ്യതയുള്ളതും ഭാവിയിലെ പ്രത്യുത്പാദന വിജയത്തിന് ദോഷം വരുത്തുന്നതുമാണ്. [27] ഇക്കാരണത്താൽ, അണ്ഡാശയ റിസർവിൽ കുറഞ്ഞ സ്വാധീനം ചെലുത്തുന്നതിന് ഒരു സർജൻ മുൻകൂട്ടി കണക്കിലെടുക്കേണ്ട ചില മാനദണ്ഡങ്ങളുണ്ട്. എൻഡോമെട്രിയോമകളുടെ ഏകപക്ഷീയമായ സിസ്റ്റെക്ടമി, അതുപോലെ തന്നെ ആവർത്തിച്ചുള്ള എൻഡോമെട്രിയോമ നീക്കം ചെയ്യൽ എന്നിവ അണ്ഡാശയ റിസർവ് കുറയ്ക്കും. [23] ശസ്ത്രക്രിയയും ശസ്ത്രക്രിയാനന്തര ഹോർമോൺ സപ്രഷൻ തെറാപ്പിയും സംയോജിപ്പിക്കുന്നതും ആവർത്തിച്ചുള്ള മുറിവുകളുടെയും വേദന ലക്ഷണങ്ങളുടെയും സാധ്യത കുറയ്ക്കും. [30]

എൻഡോമെട്രിയോമയുടെ ലാപ്രോസ്കോപ്പിക് എക്സിഷൻ, മറ്റ് എൻഡോമെട്രിയോസിസുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ശസ്ത്രക്രിയകളെ അപേക്ഷിച്ച്, ശസ്ത്രക്രിയയ്ക്കു ശേഷമുള്ള വീണ്ടെടുക്കൽ സമയം, കുറഞ്ഞ ആശുപത്രി വാസങ്ങൾ, ആശുപത്രി ചെലവ് കുറയൽ എന്നിവ ഉൾപ്പെടെയുള്ള മികച്ച ആരോഗ്യ ഫലങ്ങൾ കാണിക്കുന്നു. [23] എന്നിരുന്നാലും, ശസ്ത്രക്രിയയ്ക്കുശേഷം ഫെർട്ടിലിറ്റി ചികിത്സയ്ക്ക് വിധേയരാകാൻ ഉദ്ദേശിക്കുന്ന സ്ത്രീകളിൽ ഇഷ്ടപ്പെട്ട ശസ്ത്രക്രിയാ നടപടിക്രമം വ്യക്തമല്ല. [31]

ഐ.യു.ഐ.

[തിരുത്തുക]

അമേരിക്കൻ സൊസൈറ്റി ഫോർ റീപ്രൊഡക്റ്റീവ് മെഡിസിൻ നിർവചിച്ചിരിക്കുന്നതുപോലെ, കുറഞ്ഞതോ മിതമായതോ ആയ എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഉള്ള സ്ത്രീകളിൽ, ഐ.യു.ഐ. അഥവാ ഇൻട്രായൂട്ടറിൻ ഇൻസെമിനേഷൻ ആണ് അഭികാമ്യമായ ചികിത്സ; എന്നിരുന്നാലും, ഒരു മോണോതെറാപ്പിയായി ഉപയോഗിക്കുകയാണെങ്കിൽ ഇതിന് ഫലങ്ങൾ വളരെ കുറവാണ്. [20] അണ്ഡോത്പാദനത്തെ ഉത്തേജിപ്പിക്കുന്ന ഫെർട്ടിലിറ്റി മരുന്നുകളുടെ ഉപയോഗം ( ക്ലോമിഫെൻ സിട്രേറ്റ്, ഗോണഡോട്രോപിൻസ് ) ഐയുഐയുമായി ( [3]) സംയോജിപ്പിക്കുമ്പോൾ പ്രത്യുൽപാദനക്ഷമത വർദ്ധിപ്പിക്കുന്നു. [27]

എൻഡോമെട്രിയോസിസുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ഫാലോപ്യൻ ട്യൂബുകളുടെ കേടുപാടുകളും പാടുകളും കാരണം മിതമായതും കഠിനവുമായ എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഉള്ള സ്ത്രീകൾക്ക് ഐയുഐ ശുപാര്ശ ചെയ്യുന്നില്ല. [32]

ഇൻ വിട്രോ ഫെർട്ടിലൈസേഷൻ

[തിരുത്തുക]

എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഉള്ള പല സ്ത്രീകളിലും, പ്രത്യേകിച്ച് ഗുരുതരമായ എൻഡോമെട്രിയോസിസ് അനുഭവിക്കുന്നവരിൽ, ഇൻ-വിട്രോ ഫെർട്ടിലൈസേഷൻ (ഐവിഎഫ്) നടപടിക്രമങ്ങൾ പ്രത്യുൽപാദനക്ഷമത മെച്ചപ്പെടുത്തുന്നു. [27][33] അണ്ഡാശയത്തിനും ഭ്രൂണങ്ങൾക്കും കേടുപാടുകൾ സംഭവിച്ചവരെ ഒഴിവാക്കിക്കൊണ്ട്, എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഉള്ളവരും അല്ലാത്തവരുമായ സ്ത്രീകളിൽ പ്രത്യുൽപാദനക്ഷമത വർദ്ധിപ്പിക്കുന്നതിന് ഐവിഎഫ് നടപടിക്രമങ്ങൾ സമാനമായ ഫലങ്ങൾ നൽകി. [34] [35] ഐവിഎഫ് ഒരു ലബോറട്ടറിയിൽ ബീജവും അണ്ഡവും സംയോജിപ്പിച്ച് ഗർഭാശയത്തിലേക്ക് തത്ഫലമായുണ്ടാകുന്ന ഭ്രൂണങ്ങൾ സ്ഥാപിക്കുന്നത് സാധ്യമാക്കുന്നു. എൻഡോമെട്രിയോസിസുമായി ബന്ധപ്പെട്ട വന്ധ്യതാ കേസുകളിൽ ഐവിഎഫ് എപ്പോൾ പ്രയോഗിക്കണം എന്ന തീരുമാനം വ്യക്തിയുടെ പ്രായം, എൻഡോമെട്രിയോസിസിന്റെ തീവ്രത, മറ്റ് വന്ധ്യതാ ഘടകങ്ങളുടെ സാന്നിധ്യം, മുൻകാല ചികിത്സകളുടെ ഫലങ്ങളും കാലാവധിയും എന്നിവ കണക്കിലെടുക്കുന്നു. എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഉള്ള സ്ത്രീകൾക്ക് ഐവിഎഫ്-ന്റെ ഭാഗമായി അണ്ഡാശയ ഹൈപ്പർസ്‌റ്റിമുലേഷനിൽ, ഒരു സാധാരണ GnRH അഗോണിസ്റ്റ് പ്രോട്ടോക്കോൾ ഉപയോഗിക്കുന്നത് ഒരു GnRH ആന്റിഗണിസ്റ്റ് പ്രോട്ടോക്കോൾ ഉപയോഗിക്കുന്നതിന് തുല്യമായി ഫലപ്രദമാണെന്ന് കണ്ടെത്തി. [36] മറുവശത്ത്, ഒരു GnRH അഗോണിസ്റ്റ് പ്രോട്ടോക്കോൾ ഉപയോഗിക്കുമ്പോൾ, എൻഡോമെട്രിയോസിസ് ഉള്ളവർക്ക് ഐവിഎഫ്-ന് മുമ്പുള്ള ദീർഘകാല (മൂന്ന് മുതൽ ആറ് മാസം വരെ) പിറ്റ്യൂട്ടറി ഡൗൺ-റെഗുലേഷൻ ക്ലിനിക്കൽ ഗർഭാവസ്ഥയുടെ സാധ്യതകൾ നാലിരട്ടി വർദ്ധിപ്പിക്കുമെന്ന് കണക്കാക്കപ്പെട്ടിരിക്കുന്നു. [36]

എപ്പിഡെമിയോളജി

[തിരുത്തുക]

നിർദ്ദിഷ്ട അപകട ഘടകങ്ങൾ ഇപ്പോഴും നിശ്ചയിച്ചിട്ടില്ല; എന്നിരുന്നാലും, ജനിതകവും പാരിസ്ഥിതികവുമായ ഘടകങ്ങൾ എൻഡോമെട്രിയോസിസുമായി ബന്ധപ്പെട്ടിരിക്കുന്നതായി കണ്ടെത്തിയിട്ടുണ്ട്, എൻഡോമെട്രിയോസിസ് കേസുകളിൽ ഏകദേശം 51% ജനിതക അപകട ഘടകങ്ങളാണ്. എൻഡോമെട്രിയോസിസുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ജനിതക അപകട ഘടകങ്ങളിൽ ഇവ ഉൾപ്പെടുന്നു:

  • നേരത്തെയുള്ള ആർത്തവം (≤11 വയസ്സ്)
  • ചെറിയ ആർത്തവചക്രങ്ങൾ (≤27 ദിവസം)
  • ഉയരമുള്ള സ്ത്രീകളിൽ ഉയർന്ന ഫോളികുലാർ-ഫേസ് എസ്ട്രാഡിയോളിന്റെ അളവ് [37]
  • താഴ്ന്ന ബിഎംഐ
  • എൻഡോമെട്രിയോസിസുമായി ഫസ്റ്റ്-ഡിഗ്രി രക്ത ബന്ധം

പാരിസ്ഥിതിക അപകട ഘടകങ്ങളിൽ ഇവ ഉൾപ്പെടുന്നു:

  • ഒവേറിയൺ ഹോർമോണുകളുടെ എക്സ്പോഷർ. [38]

എൻഡോമെട്രിയോസിസിന്റെ അപകടസാധ്യതയുമായി ബന്ധപ്പെട്ടതായി കണ്ടെത്തിയ ആദ്യകാല ജീവിത അപകട ഘടകങ്ങൾ ഇവയാണ്:

  • കുറഞ്ഞ ജനന ഭാരം (2.5 കിലോയിൽ താഴെ). [39]

ഉയർന്ന ശാരീരിക പ്രവർത്തന നിലവാരവും ഒമേഗ -3 ഫാറ്റി ആസിഡുകൾ അടങ്ങിയ ഭക്ഷണവും കോശജ്വലന മാർക്കറുകൾ കുറയ്ക്കുകയും എൻഡോമെട്രിയോസിസ് സാധ്യത കുറയ്ക്കുകയും ചെയ്യും. [40]

അവലംബം

[തിരുത്തുക]
  1. ↑ "Systematic Review and Meta-Analysis of Incidence and Prevalence of Endometriosis". Healthcare. 9 (1): 29. December 2020. doi:10.3390/healthcare9010029. PMC 7824417. PMID 33396813.{{cite journal}}: CS1 maint: unflagged free DOI (link)
  2. ↑ The Practice Committee of the American Society for Reproductive Medicine (September 2012). "Endometriosis and infertility: a committee opinion". Fertility and Sterility. 98 (3): 591–8. doi:10.1016/j.fertnstert.2012.05.031. PMID 22704630. Archived from the original (PDF) on 2020-06-27. Retrieved 2023-01-06.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 "Endometriosis-associated infertility". Current Opinion in Obstetrics & Gynecology. 12 (5): 377–81. October 2000. doi:10.1097/00001703-200010000-00006. PMID 11111879.
  4. ↑ Lee, Dayong; Kim, Seul Ki; Lee, Jung Ryeol; Jee, Byung Chul (2020). "Management of endometriosis-related infertility: Considerations and treatment options". Clinical and Experimental Reproductive Medicine. 47 (1): 1–11. doi:10.5653/cerm.2019.02971. PMC 7127898. PMID 32088944.
  5. ↑ "Diagnosis of endometriosis in the 21st century". Climacteric. 22 (3): 296–302. June 2019. doi:10.1080/13697137.2019.1578743. PMID 30905186.
  6. ↑ "The rASRM score and the Enzian classification for endometriosis: their strengths and weaknesses". Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica. 92 (1): 3–7. January 2013. doi:10.1111/aogs.12026. PMID 23061819.
  7. ↑ Barbosa, M. A. P.; Teixeira, D. M.; Navarro, P. A. A. S.; Ferriani, R. A.; Nastri, C. O.; Martins, W. P. (September 2014). "Impact of endometriosis and its staging on assisted reproduction outcome: systematic review and meta-analysis: Impact of endometriosis on assisted reproduction outcome". Ultrasound in Obstetrics & Gynecology (in ഇംഗ്ലീഷ്). 44 (3): 261–278. doi:10.1002/uog.13366. PMID 24639087.
  8. ↑ "Classification of endometriosis". Yeungnam University Journal of Medicine. 38 (1): 10–18. January 2021. doi:10.12701/yujm.2020.00444. PMC 7787892. PMID 32764213.
  9. ↑ Tomassetti, C (June 2020). "Why and when you should use the endometriosis fertility index (EFI)". BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology (in ഇംഗ്ലീഷ്). 127 (7): 810. doi:10.1111/1471-0528.16180. ISSN 1470-0328. PMID 32105389.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 Adamson, G. David (June 2013). "Endometriosis Fertility Index: is it better than the present staging systems?". Current Opinion in Obstetrics & Gynecology (in ഇംഗ്ലീഷ്). 25 (3): 186–192. doi:10.1097/GCO.0b013e32836091da. ISSN 1040-872X. PMID 23571831.
  11. ↑ Speroff L, Glass RH, Kase NG (1999). Clinical Gynecologic Endocrinology and Infertility (6th ed.). Lippincott Willimas Wilkins. p. 1057. ISBN 978-0-683-30379-7.
  12. ↑ Parasar, Parveen; Ozcan, Pinar; Terry, Kathryn L. (March 2017). "Endometriosis: Epidemiology, Diagnosis and Clinical Management". Current Obstetrics and Gynecology Reports. 6 (1): 34–41. doi:10.1007/s13669-017-0187-1. ISSN 2161-3303. PMC 5737931. PMID 29276652.
  13. ↑ "Endometriosis and infertility: a review of the pathogenesis and treatment of endometriosis-associated infertility". Obstetrics and Gynecology Clinics of North America. 39 (4): 535–49. December 2012. doi:10.1016/j.ogc.2012.10.002. PMC 3538128. PMID 23182559.
  14. ↑ 14.0 14.1 Filip, Lidia; Duică, Florentina; Prădatu, Alina; Crețoiu, Dragoș; Suciu, Nicolae; Crețoiu, Sanda Maria; Predescu, Dragoș-Valentin; Varlas, Valentin Nicolae; Voinea, Silviu-Cristian (2020-09-09). "Endometriosis Associated Infertility: A Critical Review and Analysis on Etiopathogenesis and Therapeutic Approaches". Medicina. 56 (9): 460. doi:10.3390/medicina56090460. ISSN 1010-660X. PMC 7559069. PMID 32916976.{{cite journal}}: CS1 maint: unflagged free DOI (link)
  15. ↑ 15.0 15.1 Broi, Michele Gomes Da; Ferriani, Rui Alberto; Navarro, Paula Andrea (2019). "Ethiopathogenic mechanisms of endometriosis-related infertility". JBRA Assisted Reproduction (in ഇംഗ്ലീഷ്). 23 (3): 273–280. doi:10.5935/1518-0557.20190029. ISSN 1518-0557. PMC 6724396. PMID 31091056.
  16. ↑ 16.0 16.1 "The distinguishing cellular and molecular features of the endometriotic ovarian cyst: from pathophysiology to the potential endometrioma-mediated damage to the ovary". Human Reproduction Update. 20 (2): 217–30. 2013. doi:10.1093/humupd/dmt053. PMID 24129684.
  17. ↑ "Ethiopathogenic mechanisms of endometriosis-related infertility". JBRA Assisted Reproduction. 23 (3): 273–280. August 2019. doi:10.5935/1518-0557.20190029. PMC 6724396. PMID 31091056.
  18. ↑ "Is a long period without childbirth a risk factor for developing endometriosis?". Human Reproduction. 6 (10): 1404–7. November 1991. doi:10.1093/oxfordjournals.humrep.a137278. PMID 1770135.
  19. ↑ Mounsey, Anne; Wilgus, Alex; Slawson, David C. (2006-08-15). "Diagnosis and Management of Endometriosis". American Family Physician. 74 (4): 594–600. ISSN 0002-838X. PMID 16939179.
  20. ↑ 20.0 20.1 20.2 20.3 20.4 Tanbo, Tom; Fedorcsak, Peter (June 2017). "Endometriosis-associated infertility: aspects of pathophysiological mechanisms and treatment options". Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica. 96 (6): 659–667. doi:10.1111/aogs.13082. ISSN 1600-0412. PMID 27998009.
  21. ↑ Kolanska, Kamila; Alijotas-Reig, Jaume; Cohen, Jonathan; Cheloufi, Meryem; Selleret, Lise; d'Argent, Emmanuelle; Kayem, Gilles; Valverde, Enrique E.; Fain, Olivier (March 2021). "Endometriosis with infertility comprehensive review on the role of immune deregulation and immunomodulation therapy". American Journal of Reproductive Immunology. 85 (3): e13384. doi:10.1111/aji.13384. ISSN 1600-0897. PMID 33278837.
  22. ↑ Falcone, Tommaso; Flyckt, Rebecca (March 2018). "Clinical Management of Endometriosis". Obstetrics & Gynecology (in ഇംഗ്ലീഷ്). 131 (3): 557–571. doi:10.1097/AOG.0000000000002469. ISSN 0029-7844. PMID 29420391.
  23. ↑ 23.0 23.1 23.2 Jin, Xingzhong; Ruiz Beguerie, Julieta (September 2014). "Laparoscopic surgery for subfertility related to endometriosis: a meta-analysis". Taiwanese Journal of Obstetrics & Gynecology. 53 (3): 303–308. doi:10.1016/j.tjog.2013.02.004. ISSN 1875-6263. PMID 25286781.
  24. ↑ Bafort, Celine; Beebeejaun, Yusuf; Tomassetti, Carla; Bosteels, Jan; Duffy, James MN (2020-10-23). Cochrane Gynaecology and Fertility Group (ed.). "Laparoscopic surgery for endometriosis". Cochrane Database of Systematic Reviews (in ഇംഗ്ലീഷ്). 2020 (10): CD011031. doi:10.1002/14651858.CD011031.pub3. PMC 8428328. PMID 33095458.
  25. ↑ "Surgery for endometriosis: beyond medical therapies". Fertility and Sterility. 107 (3): 549–554. March 2017. doi:10.1016/j.fertnstert.2017.01.001. PMID 28189295.
  26. ↑ Singh, Sukhbir S.; Suen, Michael W.H. (March 2017). "Surgery for endometriosis: beyond medical therapies". Fertility and Sterility. 107 (3): 549–554. doi:10.1016/j.fertnstert.2017.01.001. ISSN 0015-0282. PMID 28189295.
  27. ↑ 27.0 27.1 27.2 27.3 "Assisted reproduction in endometriosis". Best Practice & Research. Clinical Endocrinology & Metabolism. 33 (1): 47–59. February 2019. doi:10.1016/j.beem.2018.10.001. PMID 30503728. {{cite journal}}: Invalid |display-authors=6 (help)
  28. ↑ "Diagnosis and treatment of endometriosis". American Family Physician. 60 (6): 1753–62, 1767–8. October 1999. PMID 10537390. Retrieved 19 August 2013.
  29. ↑ Bafort, Celine; Beebeejaun, Yusuf; Tomassetti, Carla; Bosteels, Jan; Duffy, James Mn (2020-10-23). "Laparoscopic surgery for endometriosis". The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2020 (10): CD011031. doi:10.1002/14651858.CD011031.pub3. ISSN 1469-493X. PMC 8428328. PMID 33095458.
  30. ↑ "Pre- and postsurgical medical therapy for endometriosis surgery". The Cochrane Database of Systematic Reviews. 11 (12): CD003678. November 2020. doi:10.1002/14651858.CD003678.pub3. PMC 8127059. PMID 33206374. {{cite journal}}: Invalid |display-authors=6 (help)
  31. ↑ Hart, Roger J; Hickey, Martha; Maouris, Panos; Buckett, William (2008). "Excisional surgery versus ablative surgery for ovarian endometriomata". Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD004992. doi:10.1002/14651858.CD004992.pub3. PMID 18425908.
  32. ↑ "Endometriosis-associated infertility: aspects of pathophysiological mechanisms and treatment options". Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica. 96 (6): 659–667. 2017. doi:10.1111/aogs.13082. PMID 27998009.
  33. ↑ Filip, Lidia; Duică, Florentina; Prădatu, Alina; Crețoiu, Dragoș; Suciu, Nicolae; Crețoiu, Sanda Maria; Predescu, Dragoș-Valentin; Varlas, Valentin Nicolae; Voinea, Silviu-Cristian (2020). "Endometriosis Associated Infertility: A Critical Review and Analysis on Etiopathogenesis and Therapeutic Approaches". Medicina. 56 (9): 460. doi:10.3390/medicina56090460. PMC 7559069. PMID 32916976.{{cite journal}}: CS1 maint: unflagged free DOI (link)
  34. ↑ Polat, Mehtap; Yaralı, Irem; Boynukalın, Kübra; Yaralı, Hakan (2015). "In Vitro Fertilization for Endometriosis-Associated Infertility". Women's Health. 11 (5): 633–641. doi:10.2217/whe.15.50. PMID 26395161.
  35. ↑ Hamdan, M.; Dunselman, G.; Li, T.C.; Cheong, Y. (2015). "The impact of endometrioma on IVF/ICSI outcomes: a systematic review and meta-analysis". Human Reproduction Update. 21 (6): 809–825. doi:10.1093/humupd/dmv035. PMID 26168799.
  36. ↑ 36.0 36.1 "Assisted reproductive technology: an overview of Cochrane Reviews". The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2018 (8): CD010537. 2018. doi:10.1002/14651858.CD010537.pub5. PMC 6953328. PMID 30117155.
  37. ↑ Ozkan, Sebiha; Murk, William; Arici, Aydin (April 2008). "Endometriosis and infertility: epidemiology and evidence-based treatments". Annals of the New York Academy of Sciences. 1127 (1): 92–100. Bibcode:2008NYASA1127...92O. doi:10.1196/annals.1434.007. ISSN 0077-8923. PMID 18443335.
  38. ↑ Feingold KR, Anawalt B, Boyce A, Chrousos G, de Herder WW, Dhatariya K, et al. (2000). "Endometriosis". Endometriosis in Endotext. MDText.com. PMID 25905227.
  39. ↑ Olšarová, Karolína; Mishra, Gita D (2020). "Early life factors for endometriosis: a systematic review". Human Reproduction Update. 26 (3): 412–422. doi:10.1093/humupd/dmaa002. PMID 32141508.
  40. ↑ Parasar, Parveen; Ozcan, Pinar; Terry, Kathryn L. (March 2017). "Endometriosis: Epidemiology, Diagnosis and Clinical Management". Current Obstetrics and Gynecology Reports (in ഇംഗ്ലീഷ്). 6 (1): 34–41. doi:10.1007/s13669-017-0187-1. ISSN 2161-3303. PMC 5737931. PMID 29276652.