Мандах сум

Мандах сум ᠮᠠᠨᠳᠤᠬᠤᠰᠤᠮᠤ
Сум
Улс	Монгол
Аймаг	Дорноговь
Газар нутаг
• Нийт	12,660.61 км^2 (4,888.29 бээр^2)
Хүн ам  (2022)
• Нийт	▼ 1,536
Цагийн бүс	UTC+8 (UTC + 8)

Мандах (ᠮᠠᠨᠳᠤᠬᠤ) нь Дорноговь аймгийн сум юм. Сумын төв нь Аймгийн төвөөс 170 км, нийслэл Улаанбаатараас 454 км зайд оршино. Мандах сум нь Төхөм, Сэрвэн Баянхошуу, Өехий, Алхан тээг, Баянхошуу гэсэн 5 багтай.

Мандах сумын түүхэн товчоо

Мандах сум нь Түшээт хан аймгийн Ачит  гүний хошууны загламж үе нь билээ. Түшээт хан аймгийн Ачит гүний хошуу нь 1691 оноос түүхээ эхэлж Ардын хувьгсалын үе буюу 1921 он хүртэл үе залгамжилсан 12 Засаг ноёны удирдлагыг дамжсан юм. 1924 оны 8 дугаар сард Ачит гүний хошууг Түшээт хан аймгийн Ёст гүний хошуутай нэгтгэн ХОЁР ӨЛЗИЙТ уулын хошуу  гэж нэрдийсэн бөгөөд уг хошууг Богд Мандах , Манлай, Баясгалант ,Өндөршил гэсэн 4-н суманд хувааснаар Мандах сум байгууллагдсан. Ийнхүү 1924 оны 08-р сарын 01-нд Мандах сум Хийморьт  хэмээх газар анхныхаан тулгын чулууг тулж, төрийн сүлд тугаа залж , тамга түшсэн түүхтэй. Анхны туг сүлдээ залсан Хийморьтоос Гүн шавагтай , Номт , Дов , Замын дэл зэрэг газарт төвлөрч явсаар 1939 ондөөдлөн дэвжихийн бэлэгдэл бодож Дөл хад буюу одоогийн Төхөмд төвлөрчээ. Тухайн үед  тус сум нь 4 баг 200 гаруй өрх, 500 гаруй хүн амтай, 30-аад мянган малтай байжээ.Мөн өвөлдөө аймар хүйтэн.

Мандах сумын захиргаа

Одоогийн Мандах сумын засаг дарга нь Н.Отгонбаяр, Засаг даргын тамгын газрын дарга Батсугир, Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга Мишигдорж юм.

Ерөнхий

Тус сум нь “Онгон дагшин байгалиа дээдлэн, уул уурхайн орд газруудад түшиглэж, эрчимжсэн хөдөө өж ахуй, үйлдвэрлэл үйлчилгээ, аялал жуулчлалыг цогцоор нь хөгжүүлсэн, эрүүл таатай орчин, хангалуун амьдралтай иргэд бүхий жишиг сум" болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:

• Хүний хөгжлийг цогцоор нь хангаж, ажилгүйдэл ядуурлыг бууруулан иргэдийн ажиллах амьдрах таатай орчинг бүрдүүлнэ.
• Дэд бүтцийн хөгжилд тулгуурлан үйлдвэрлэл үйлчилгээ аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх.
• Мал аж ахуй, газар тариаланг эрчимжүүлэн хөгжүүлэх.
• Байгаль орчны сөрөг нөлөөллийг багасгахад бүх нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх .

Сумын онцлог

• “Монголын алт компани”-ны Цагаан суваргын уурхай ашиглалтанд орох бэлтгэл ажлыг ханган ажиллаж байгаатай холбогдуулан хүн амын шилжин суурьшилт ихсэж, хүн амын тоо болон хүн амын нягтрал ихсэх хандлагатай
• Тус сумын төв нь хад ихтэй чулуун дэвсгэртэй учир хот төлөвлөлтийг оновчтой зохион байгуулахад хүндрэлтэй
• Сумын хүн амын 68 хувь нь мал аж ахуйн орлогоос эдийн засгийн хэрэгцээг хангадаг учир иргэдийн амьжиргааны эх үүсвэр байгалü цаг уураас ихээхэн хамааралтай

Нийт газар нутгийн хэмжээ  1266061 га.

Зориулалт	Хэмжээ /га/	Нийт талбайд эзлэх хувь
Хөдөө аж ахуйн газар	1217623	96,2
Ойн сан бүхий газар	32268	2,5
Усан сан бүхий газар	1661	0,1
Тосгон, суурингийн газар	4832	0,4
Дэд бүтцийн газар Тусгай хэрэгцээний газар	3334 6343	0,3 0,5

Хүн ам

Хүн ам, өрхийн тоо

Үзүүлэлт	Сумын төвд	Хөдөөд	Нийт
Хүн амын тоо	410	1156	1566
Өрхийн тоо	140	334	474
Суурин хүн ам	1566

Хүн ам зүйн судалгаа

Үзүүлэлт	Эр	Эм	Нийт
0-16 насны хүүхдийн тоо	243	249	492
Хөдөлмөрийн насны хүний тоо	484	460	944
Ажил эрхэлдэг хүний тоо Оюутан суралцагч	332 376 708 44 40 84
Ажил эрхэлдэгүй	79 33 112
Ахмадын тоо	93	37	130
Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо	29 11 40				558
					878

Эдийн засаг

Тус суманд “Монголын алт” ХХК, “Их говь энержи” ХХК, “ЭЙ ВЭЙ ЭКС” ХХК, “Голдон гровуз” ХХК, “KINCORA COPPER” ХХК зэрэг байгууллага уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас гадна өөрийн сумын “Богд мандах” хоршоо, “Говь трайн” ХХК, “Мандах өлзийт”  ХХК, “Монгол тарвас” ХХК, “Шувуун хад” ХХК, “Богд хайрхан трейд” ХХК зэрэг аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж байна.

Тус сум нь жилд дундажаар  орон нутгийн төсвийн орлогод 100,1 сая төгрөгний татвар төвлөрүүлдэг. Татварын нийт орлогын 4,5%-ийг аж ахуй эрхэлсэний орлого, 7,0%-ийг орлого тодорхойлох боломжгүй иргэдийн татвар, 4,3% суутгагчийн хувь хүнд олгосоны татвар, 2,5 %-ийг улсын тэмдэгтийн хураамж , 13.9%-ийг түгээмэл тархацтай ашигт малтмал, ус рашаан ашигласан татвар, лизенцийн төлбөр 67,8%-ийг тус тус эзэлдэг.

Ажиллах хүч салбараар

Салбар	Хэмжих нэгж	2012
		Сумын төвд	Хөдөөд	Нийт
Аж үйлдвэр	Хүн	36	74	110
Хөдөө аж ахуй	Хүн		502	502
Төрийн үйлчилгээ	Хүн		96	96
Нийт	Хүн	36	672	708

Сумын хэмжээгээр нийт 89.8 мянган мал тоологдсоноос цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 13.6 мянган толгой мал тоологдсон нь нийт малын 34.2 хувь байна.

263 малчин өрх, 37 малтай өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 63.2 хувийг эзэлж байна.

Дэд бүтэц

Зам тээвэр

Сумын газар нутгаар Дорноговь таван толгойн шороон зам, багууд шороон замаар холбогдсон.

Цахилгаан хангамж

Сум нь нар салхины эрчим хүчээр хангагдсан.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 1 гүний худаг, 45м3/хоног хүчин чадалтай 1 насос станц, 50м3/хоног хүчин чадалтай 1 ус зөөлрүүлэх тоног төхөөрөмжтэй. сумын төвийн ус зөөврийн машинаар айл өрх болон албан газрын усыг зөөж түгээдэг.

Дулаан хангамж

Сумын айл өрх болон албан газар нь  уурын зуух болон энгийн галалгаагаар дулааны асуудлыг шийдвэрлэдэг. Сумын төвд сургууль, цэцэрлэг, эрүүл мэндийн төв, нийтийн ахуй үйлчилгээ,  тамгын газарт нийт 8 бага оврын уурын зуух ажилладаг.

Орон сууцны хангамж

Сумын хэмжээнд 24-н айлын орон сууц, сургуулийн багш нарын орон сууц, эрүүл мэндийн төвийн албан хаагчдын орон сууц зэрэг 34-н энгийн галалгаатай орон сууцанд иргэд амьдардаг. Суманд инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.

1	Сургууль	хүүхэд	657
2	Сургуулийн дотуур байр	ор	240
3	Цэцэрлэг	хүүхэд	50
4	Эмнэлэг /хэвтэж эмчлүүлэх/	ор	6
5	Спорт заал	тоо	250
6	Соёлын төв	тоо	1
7	Номын сан	суудал	40
8	Банк	тоо	2
9	Халуун ус	шүршүүр	4