Норовлин сум
ᠨᠣᠷᠪᠤᠯᠢᠩᠰᠤᠮᠤ | |
---|---|
Улс | Монгол |
Аймаг | Хэнтий |
Газар нутаг | |
• Нийт | 5,334 км2 (2,059 бээр2) |
Хүн ам (2022) | |
• Нийт | ▲ 2,887 |
Цагийн бүс | UTC+8 (UTC + 8) |
Норовлин (монгол бичгээр норбулинг) — Хэнтий аймгийн сум. Монгол улсын харьяат иргэн, Норовлин сумын суурин хүн ам - 2,254[1]. Энэ тооллогоор бол аймгийнхаа 17 сумнаас 7-р олон хүн амтай сум гэж үзэгдэнэ.
Төвөд хэлний ནོར་བུ་གླིང (Wylie: Nor Bu gLing) буюу "Чандмань орон" гэсэн утгатай.
Сумын нутаг захиргааны 4 багт хуваагддаг. Сумын төвөөс баруун хойно 40 км зайд Бүрэнхаан тосгон байдаг.
Багийн нэр | Хүн ам (2010 он) | |
---|---|---|
1 | Баян-Өлзийт | 578 |
2 | Ангирт | 308 |
3 | Онон | 478 |
4 | Төвийн | 890 |
Норовлин сумын төв нь аймгийн төвөөс 202 км, Улаанбаатар хотоос Өндөрхааны замаар 533 км, шууд 495 км,аймгийнхаа нутгийн зүүн хойт өнцөгт Улз голын хөвөөнд Өргөн ар, Дэл гэдэг уулын ард, Уран дөш уулын баруун талд Ар жаргалант гэдэг жижиг голын хөвөөнд оршдог.
Норовлин сум ойт хээр ,хээрийн бүсэд байрладаг бөгөөд 533.3 мянган гектор нутагтай, нутгийн умард цэг Онон голоос өмнөд цэг Шилийн холбоо хүртэл 120км, өрнөд цэг Цогт-Өндөрөөс (Дэлгэр булгийн давааны) дорнод цэг бага Онцгой уулын орой хүртэл 70 орчим км, хойноос өмнө зүгт сунасан өргөн уудам нутагтай. Нутгийн ихэнх хэсгийг ойт хээр, бусдыг нь тал хээр, ухаа гүвээ толгод эзэлдэг. Хамгийн өндөр цэгүүд сумын төвөөс баруун өмнө 35 км орчимд буй Хаядэлгэр хаан уул 1594.3м, хойно орших Бүрэн хаан уул 1554.0м, зүүн урд байрлах Түмэн хаан уул 1357.0м, Норовлин, Баян-Уул сумын заагт орших Дун хаан уул 1534.7м болон хойт хэсэгтээ Хэнтийн нурууны салбар уулс болох Эрээн давааны нуруу зэрэг ой модот уулстай. Сумын хамгийн нам дор газар нь сумын төвөөс зүүн тийш 30 км-т Улз голын дагуу 950 м орчим өргөгджээ. Сумын нутаг нь далайн түвшнээс дээш дунджаар 1200 м өргөгдсөн, жилдээ 220-230 мм орчим тунадас унаж, хөрсний 60 орчим хувь нь борооны, 40 орчим хувь цасны чийгээр тэжээгддэг учир ган зуд тохиох нь харьцангуй цөөн. Хүйтний дээд хэмжээ нь 39 хэм гаруй, дулааны дээд хэмжээний 37 хэмээс төдийлөн хэтэрдэггүй .Салхины чиглэл голдуу баруун хойноосоо, өвлийн улиралд баруун өмнөдөөс голлодог. Хамгийн их салхи хавсаргатай үе 3, 4, 5-р сард үе үе 14-20м/сек хүрч ширүүсдэг боловч ихэнхдээ тогтуун нарлаг байдаг.
Уулын чулуулаг, намгархаг, хээрийн шороон хөрсний давхаргатай, уул даваа олонтой. Шивэрийн даваа, Улаанхамар, Их даваа, Сонор, Цагаан даваа, Ар, Өвөр Орной, Хуцын хоолой, Уртын хөндий, Хулстай, Хонгор, Ангиртын тал гэх мэт олон тал хөндийтэй.
Онон, Улз, Орной, Хөндий, Дарцагт, Урт, Бэрх, Баянгол, Могой, Мэхээрч, Хуцын гол, Алтан эмээл, Цагаан чулууут, Шивэр, Хөндлөн, Баянбулаг, Замт зэрэг гол мөрөн горхинуудтай боловч ихэнх нь ширгэж байна. Мөн Улзын Цагаан нуур, Түмэнхааны Цагаан нуур, Хулстай, Ангирт, Бул нуур, Далтын Цагаан нуур, Улзын Хулстай, Харчулуут, Хар нуур, Цэгээний нуур гэх мэтийн олон нууруудтай боловч зарим нь ширгэж байгаа нь байгаль экологийн тэнцвэр алдагдаж байгааг харуулж байна.
Тогоот, Замт, Улаалзаргана зэрэг рашаан булаг шандтай. Ашигт малтмалын орд газартай. Одоогоор Салхит, Тохой булгийн уурхайнууд ажиллаж байна.
Шилмүүст навчит ойтой, үүнд: шинэс, нарс, хус, улиас, бургас зэрэг модтой, бэлчээрийн төрөл бүрийн ургамалтай.
Тус сумын нутагт байгаа түүх соёлын дурсгалт газруудаас нэрлэвэл:
Сумын нутаг дэвсгэрт тахиж шүтдэг уул овоонууд: Мөст, Өгөөмөр, Ухаа, Бэрхийн гол өндөр, Цагаан овоо, Буян дэлгэр, Бүрэн хаан, Уран дөш, Түмэн хаан, Хаядэлгэр хаан, Ангиртын хар овоот, Норовлин, Уртын баян уул зэрэг юм.
Тус сумын нутагт оршиж ирсэн сүм хийдүүд:
Хүн амын угсаатны бүтцийн хувьд халх, буриад зонхилсон ард түмэнтэй. Засаг захиргааны нэгж 4 багтай 2008 оны эцсийн байдлаар 646 өрх 2340 хүн амтай.
Газар тариалангийн 3000 га талбайтай бөгөөд 2008 онд 1000 га-д тариалж, 1000 тн үр тариа, 8.6 га-д төмс 43.5 тн, 9.1 га-д хүнсний ногоо тариалж 71.2 тн хүнсний ногоо хурааж, байгалийн хадлан 7325 тн бэлтгэсэн.
Зохиогч О.Түвшиндэмбэрэл, зураач С.Халиун нарын бүтээсэн сумын тугийн загварыг тус сумын ИТХ-ын 2006 оны 7 сарын 21-ний өдрийн 28 дугаар тогтоолоор баталсан. Бэлгэдлийн тайлбар бичиг:
Энэхүү тэгш найман бэлгэдлийг шингээж оршоож тус тугийг бүтээсэн болно.