बोईसर

बोईसर रेल्वेस्थानक

बोईसर हे महाराष्ट्र राज्यातील पालघर जिल्ह्यातील व तालुक्यातील एक महत्त्वाचे शहर आहे. ते तालुक्याच्या ठिकाणापासून ११.५ किलोमीटर, ठाणे शहरापासून ६३ किमी तर महाराष्ट्राची राजधानी मुंबईपासून ८५ किमी अंतरावर आहे.^[१]

इतिहास

भौगोलिक सीमा

जगाच्या नकाशावर बोईसरचे अक्षांश १९.८° उत्तर, आणि रेखांश ७२.७५° पूर्व असे आहेत. मुंबईच्या पश्चिम उपनगरीय रेल्वे मार्गावर विरार स्थानकाच्या पुढे ४५ किलोमीटर अंतरावर बोईसर हे रेल्वे स्थानक आहे.
बोईसरच्या पश्चिमेला नवापूर, अक्करपट्टी व नांदगाव ही गावे आहेत. उत्तरेकडे वाणगाव, तारापूर, चिंचणी ही गावे आहेत. दक्षिणेला सरावली हे गाव आहे. पूर्वेला बेटेगाव, धामटणे, बोरशेती ही गावे आहेत.^[२]

संस्था

बोईसर व आजुबाजूला अनेक महत्त्वाच्या संस्था कार्यरत आहेत.

शिक्षण

बोईसरला शालेय शिक्षणापासून उच्च शिक्षणासहित संशोधन स्तरावरील शिक्षणाची सोय उपलब्ध आहे. येथील महत्त्वाची शाळा-महाविद्यालये पुढीलप्रमाणे आहेत. १) तारापूर विद्या मंदिर व कनिष्ठ महाविद्यालय ^[३]. २)सेवा आश्रम विद्यालय व कनिष्ठ महाविद्यालय ३)डॉन बॉस्को

नागरी सुविधा

येथे राष्ट्रीयीकृत बँक ऑफ इंडियाची शाखा आहे. शेती, दुग्धव्यवसाय,विहीर खोदणे, शेळ्यामेंढ्यापालन, किराणा दुकान,इतर सेवा व्यवसाय इत्यादीसाठी बँक वित्त पुरवठा करते.

औद्योगिक वसाहत

बोईसरला लागून विस्तीर्ण अशी तारापूर औद्योगिक वसाहत आहे. येथे रासायनिक, वस्त्रोद्योग, अवजड यंत्रे, औषधे इत्यादींचे अनेक करखाने आहेत. तसेच तारापूर अणुऊर्जा केंद्र व भाभा अणू संशोधन केंद्रही बोईसरपासून जवळच आहे.

महत्त्वाची स्थळे

केळवा समुद्रकिनारा- केळवा फोर्ट, १६ व्या शतकात पोर्तुगीजांनी एक ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे किल्ला बांधला, सुंदर आणि प्रसन्न केळवा तळ दक्षिणेकडील ओवरनंतर स्थित आहे. किल्ला पालघर तालुक्यात आहे. हा किल्ला त्यांच्या मराठा राजवटीत छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या उपयोग करून घेतला. किल्ला सभोवताली अधिकाधिक विस्तीर्ण नैसर्गिक दृश्ये असून सुरूच्या झाडांनी किल्ला व्यापलेला आहे. किल्ला सर्व बाजूंनी पाण्याने वेढलेला आहे, जो भरती आणि ओहोटीच्या वेळी आनंददायक आकर्षक अनुभव प्रदान करतो. ओहोटीच्या काळात हा उत्तम प्रकारे प्रवेशजोगी आणि दृश्यमान आहे आणि स्थानिक देशातील बोट सुविधा किल्यावर येण्यासाठी उपलब्ध आहे.

अर्नाळा समुद्रकिनारा- अर्नाळा सागरी किल्ले मधील उत्तम किल्ला आहे. तो वसई तालुक्यातील, अर्नाळा गावात स्थित आहे. अर्नाळा किल्ला ‘जलदुर्ग‘ किंवा ‘जंजिरे अर्नाळा’ असे देखील ओळखले जाते. अर्नाळा अशा मुघल, मराठे, पोर्तुगीज, आणि शेवटी पेशवे म्हणून अनेक साम्राज्याचा ताब्यात आलेली. सुलतान महमूद बेगदा मूलतः इ.स. १५१६ मध्ये हा किल्ला बांधण्यात आला. तेथे अन्न नाही पण पाणी गडावर चांगले उपलब्ध आहे. हा किल्ला आकारात आयताकृती आहे आणि जवळजवळ पाणी वेढला आहे. त्र्यंबकेश्वर, भवानी माता, कालिका माता आणि महादेव अशा अनेक मंदिरे आहेत. तीन प्रवेशद्वार आहे त्यापेकी एक प्रवेशद्वार दोन्ही बाजूंच्या मोठी बुरुज आहे जे किल्ल्याच्या उत्तर बाजूला आहे.

डहाणू बोर्डी समुद्रकिनारा डहाणू बोर्डी बीच पालघर जिल्ह्यातील डहाणू तालुक्यात स्थित आहे. ते १७ कि.मी. अंतरावर पसरलेला आहे. तसेच ते त्याच्या व्यापक आणि नीटनेटका किनाऱ्यासाठी व अफाट चीकू फळे व गुलाब साठीही प्रसिद्ध आहे. जरी येथे उन्हाळ्यात जोरदार उब असते, पण सभ्य वाऱ्याची झुळूक संपूर्ण समुद्रकाठाला गार करते. झरोष्ट्रियनच्या मक्का झरोष्ट्रियन पवित्र आग घरे जे भव्य मंदिर आहे पर्यटकला अतिशय लोकप्रिय आहे. असे मानले जाते कि ही आग जवळजवळ एक हजार वर्षे पासून तसीच ठेवली गेली आहे. येथे ईराणी आणि पारसी संस्कृती जपून ठेवली आहे या ठिकाणी अधिक विदेशी पर्यटक आकर्षित होतात.

जव्हार राजवाडा- यापैकी मुख्य म्हणजे जयविलास पॅलेस हा राजवाडा. हा राजवाडा खाजगी मालमत्ता असला तरी भव्यतेवरून त्याचे ऐतिहासिक महत्त्व लक्षात येते. राजवाडय़ात मुकणे घराण्यातील राजांची सुंदर तैलचित्रे आहेत. याशिवायजुने दुर्मिळ फर्निचर आणि अन्य वस्तूही येथे जतन करून ठेवण्यात आल्या आहेत. हा राजवाडा पालघर पासून ४२ किमी अंतरावर स्थित आहे. तसेच जव्हार हे ‘पालघर जिल्ह्याचे मिनी महाबळेश्वर’ म्हणून ओळखले जाते. तसेच ह्याला घनदाट जंगले व समृद्ध आनंददायी हवामान लाभलेले आहे.पावसाळ्यात जव्हारला भेट देण्याचा सर्वोत्तम काळ असतो तेव्हा धुक्यांनी आसपासची गावे आणि टेकड्या झाकून जातात. जव्हार हे वारली पेंटीगसाठीपण प्रसिद्ध आहे. अतिशय शांत वातावरणात अरण्यांनी वेढलेले वैशिष्टपूर्ण हवामानाचे ठिकाण होय. आदिवासींचे दैवत असलेले जयविलास आणि भूपतगडचे भग्नावशेष पाहण्यासारखे आहेत. दादर, कोपराधबधबा प्रेक्षणीय आहेत. त्याचप्रमाणे हनुमान पॉईंट, सनसेट पॉईंटपाहण्यासारखे आहेत.

अर्नाळा किल्ला- अर्नाळा सागरी किल्ले मधील उत्तम किल्ला आहे. तो वसई तालुक्यातील, अर्नाळा गावात स्थित आहे. अर्नाळा किल्ला ‘जलदुर्ग‘ किंवा ‘जंजिरे अर्नाळा’ असे देखील ओळखले जाते. अर्नाळा अशा मुघल, मराठे, पोर्तुगीज, आणि शेवटी पेशवे म्हणून अनेक साम्राज्याचा ताब्यात आलेली. सुलतान महमूद बेगदा मूलतः इ.स. १५१६ मध्ये हा किल्ला बांधण्यात आला. तेथे अन्न नाही पण पाणी गडावर चांगले उपलब्ध आहे. हा किल्ला आकारात आयताकृती आहे आणि जवळजवळ पाणी वेढला आहे. त्र्यंबकेश्वर, भवानी माता, कालिका माता आणि महादेव अशा अनेक मंदिरे आहेत. तीन प्रवेशद्वार आहे. त्यापैकी एक प्रवेशद्वार दोन्ही बाजूंच्या मोठी बुरुज आहे जे किल्ल्याच्या उत्तर बाजूला आहे.

वसई किल्ला- वसईला, बस्सेइन असेही म्हणतात, पालघर शहर सुमारे ४५ किमी अंतरावर आहे. तो वसई तालुक्यात स्थित आहे. जुन्या शहरातला किल्ला हा पोर्तुगीजचा मुख्यालय उत्तरेला असुन पुढील मध्ये गोवा नंतर महत्त्व आहे. वसई किल्लाचा सागरी किनारपट्टी हा तीन बाजूंनी समुद्राने वेढलेले होते आणि दगड कोसळ जवळ एक खंदक होता ती समुद्राच्या-पाणीने भरले होते. त्याच्या ४.५ किमी लांब मजबूत दगडी कोट ११ बुरुज होते.

किल्याला दोन दरवाजे होते पाठीमागच्या म्हणजे पश्चिम जमीनीचा दरवाजा. किल्ल्यात एक लहान किल्ला देखील असून सुसज्ज सह पाणी टाक्या, कोठारे भरलेली, कोठार, इ. किल्ल्यात धान्य आणि भाज्या वाढत क्षेत्र देखील होते. सर्व जुन्या संरचना भिंत आत नाश आहेत.

वसई मुख्य नाविक तळ होता आणि पोर्तुगीजचा जहाज-बांधणी केंद्र. इ.स. १८०२ जाहिरातीत येथे पेशवे बाजीराव यांनी कुप्रसिद्ध ‘बेसिन तह’ साईन केले ज्याने मराठा संघ विसर्जित केले आहे. शेवटी, किल्ला आणि वसई शहर १८१७ जाहिरातीत ब्रिटिश ताब्यात होते.

गंभीरगड- गंभीरगडचं वातावरण त्याचे नाव त्यानुसार जोरदार ‘गंभीर’. तो पालघर जिल्ह्यातील डहाणू तालुक्यात गुजरात सीमेवर वसलेले आहे. किल्ल्या जवळ पोहोचण्या आधी, आपण पहिले पठार जवळ पोहचतो जे किल्ल्याचा माची आहे. वन्य वनस्पतीची, अनीयनत्रित वाढ भरपूर आहे. येथे स्थित एक देवी मंदिर आहे. महालक्ष्मी कळस आणि किल्ले बहुदा अशेरी आणि अडसूळ हा किल्ला दृश्यमान आहेत.

तारापूर किल्ला- तारापूर किल्लेच्या आत विहिरी आणि बाघ आहे, जे शंभर वर्षान साठी विकाजी मेहर्जीना बाजीराव पेशव्याने भेट दिली होती, आणि आजही त्याच्या वारसांनकडे आहे, आणि सध्या चोरघे कुटुंबाच्या ताब्यात आहे. तो पालघर तालुक्याच्या बोईसर गावात स्थित आहे. आणि याशिवाय सैन्याची खोल्या, एक चर्च, एक डोमिनिकन मठ, आणि एक रुग्णालय आहे. १७३९ मध्ये चिमाजी अप्पांनच्या नेतृत्वाखाली किल्यावर मराठ्यांनी हल्ला केला. ४ सुरूंग लावत, दोन बुरुज आणि महान पडदा बनविण्यात यशस्वी झाले. किल्लाच्या आत काही कनिष्ठ इमारती होते, जे त्यांना पुरण्यात आले. आत दोन गोदामे आणि एक गार्ड खोली, याशिवाय काही कनिष्ठ इमारती आणि अनेक विहिरी उत्कृष्ट पाण्याने भरलेल्या होत्या.

कालदुर्ग किल्ला- कालदुर्ग किल्ला डोंगराळ प्रकार किल्ला आहे आणि पालघर जिल्ह्यातील, पालघर तालुक्यात स्थित आहे. ह्या किल्याची उंची सुमारे १५५० फूट आहे. पालघर मध्ये अनेक डोंगराळ किल्ले आहेत आणि कालदुर्ग त्यापैकी एक आहे. गडावर आयताकृती आहे. त्यामुळे किल्ला या आयताकृती आकार सहज एक अंतर पासून ते शोधू शकतो. असे एकही चिन्ह नाहीय जे सुचविते कि ते एक किल्ला आहे. गडावर वन झाडं मोठ्या प्रमाणावरील आहेत त्यामुळे जाती-जमाती निरोगी लोकसंख्या किल्यावर आहे.पण राहणीमान गरीब आहे. किल्ला हा आयताकृती खडक झाल्यामुळे वाटून जाते खडक वरील किल्ला आणि खडक खालील किल्ला. दोन तीन पायऱ्या आहेत जे दोन भाग वेगळे करतात.

केळवा किल्ला- केळवा फोर्ट, १६ व्या शतकात पोर्तुगीजांनी एक ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे किल्ला बांधला, सुंदर आणि प्रसन्न केळवा तळ दक्षिणेकडील ओवरनंतर स्थित आहे. हा किल्ला पालघर तालुक्यात आहे. हा किल्ला त्यांच्या मराठा राजवटीत छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या उपयोग करून घेतला. किल्ला सभोवताली अधिकाधिक विस्तीर्ण नैसर्गिक दृश्ये असून सुरूच्या झाडांनी किल्ला व्यापलेला आहे. किल्ला सर्व बाजूंनी पाण्याने वेढलेला आहे, जो भरती आणि ओहोटीच्या वेळी आनंददायक आकर्षक अनुभव प्रदान करतो.

ओहोटीच्या काळात हा उत्तम प्रकारे प्रवेशजोगी आणि दृश्यमान आहे आणि स्थानिक देशातील बोट सुविधा किल्यावर येण्यासाठी उपलब्ध आहे.

कामानदुर्ग- कामानदुर्ग पालघर जिल्ह्यातील वसई तालुक्यात आहे. बेलकडी राहणाऱ्या लोकांना आदिवासी समुदाय वारली हे अतिशय मददगार आहेत. तसेच तिथे ५ पिण्याच्या पाण्याची टाकी पठारावर आढळतात आणि एक दगडावर कोरलेली मुर्ती आहे. संपूर्ण प्रदेश घनदाट जंगल सह झाकून हिरवेगार दिसते. वसईचा सुंदर दृश्य आपण येथुन पाहू शकतो. तेथे २ शिखरे आहेत आणि तेथे जाण्यासाठी पहिले शिखरावरून खाली येवुन परत दुसऱ्या शिखरावर चढावे लागते.

शिरगाव किल्ला- शिरगाव किल्ला पालघर तालुक्यातील समुद्रकाठच्या बाजूला स्थित आहे. या किल्ल्याचा उपयोग छत्रपती शिवाजी महाराज यांनी अरबी समुद्रातुन येणाऱ्या शत्रुवरती लक्ष ठेवण्यासाठी केला होता. या प्राचीन किल्ल्याचे आता अवशेष शिल्लक आहेत. मराठ्यांच्या आधी पोर्तुगीजांचे या किल्ल्यावरती वर्चस्व होते. १८१८ मध्ये ब्रिटिशांनी मराठ्यांकडून हा किल्ला मिळविला. हा किल्ला २०० फूट उंच आणि १५० फूटहून अधिक लांबीचा आहे. पोर्तुगीजांनी हा किल्ला नूतनीकरण करून आणि त्याच्या क्षेत्रात वाढ करत असतांना मूळ वीट आणि लाल दगड बांधकाम अखंड ठेवले आहे‌. या किल्ल्याच्या उत्तर पश्चिम भागात पाच पाय तोफ युद्ध इतिहास चिन्हांकित आहे. स्वच्छता आणि देखण्या भोवतालचा परिसरामुळे नियमित पर्यटक व्यतिरिक्त इतिहासकारांना हा किल्ला नेहमीच आकर्षित करत आला आहे. सर्वात रोमांचक म्हणजे पाम वृक्षाचे झाड आहे ज्याला सहा ते सात शाखा आहेत. एक दुर्मिळता अशी आहे कि शिरगाव किल्ला तटबंदीचा आहे आणि भिंती चांगल्या स्थितीत आहेत.

मंदिर जीवदानी मंदिर- विरार येथे जीवदानी टेकडीवर जीवदानी मंदिर स्थित आहे. पर्वतावर स्थित विरार सर्वात लक्षणीय ठरले आहे. देवी जीवदानी तिच्या फक्त मंदिर साठी देशभरात प्रसिद्ध आहे. जमिनीवर सपाटीपासून सुमारे १३७५ पायऱ्या स्थित आहे, हा उंच डोंगर शहराच्या पूर्व भागेत आहे. विरार येथे १५० वर्षीय जीवदानी मंदिर, रविवारी व उत्सवात लाखो भाविकांना आकर्षित करतात. पायथ्याशी वसलेले पापडखिंडी धरण, हे स्थान ताजे पाण्यासाठीचे मुख्य स्रोत होते.

वृत्तपत्रे

परिसरातील प्रसिद्ध व्यक्तिमत्त्वे

संदर्भ

1. "बोईसर" (इंग्लिश भाषेत).
2. "बोईसर नकाशा" (इंग्लिश भाषेत).
3. "तारापूर विद्या मन्दिर" (इंग्लिश भाषेत).