संकष्ट चतुर्थी

हिंदू पंचांगानुसार कृष्ण पक्षात येणाऱ्या चतुर्थीस संकष्ट चतुर्थी किंवा संकष्टी चतुर्थी म्हणतात.^[१] एका वर्षात १२ आणि त्यावर्षी अधिकमास आल्यास १३ संकष्टी चतुर्थी येतात. प्रत्येक गणपतीच्या ठिकाणी हा दिवस विशेष भक्तिभावाने साजरा होतो.गणेशाच्या उपासनेत या दिवसाचे महत्त्व विशेष आहे.^[२] चंद्रदर्शन हा या व्रताचा महत्त्वाचा भाग आहे.^[३]

संकष्टी चतुर्थी, ज्याला संकटहार चतुर्थी असेही म्हणतात, हा गणेशाला समर्पित हिंदू दिनदर्शिकेमधील प्रत्येक चंद्र महिन्यातील एक दिवस आहे. हा दिवस कृष्ण पक्षाच्या चौथ्या दिवशी येतो (अंधकारमय चंद्र चरण किंवा चंद्राचा अस्त होणारा पंधरवडा). ही चतुर्थी मंगळवारी आली तर तिला अंगारकी संकष्टी चतुर्थी म्हणतात. अंगारकी संकष्टी चतुर्थी सर्व संकष्टी चतुर्थीच्या दिवसांमध्ये अत्यंत महत्त्वाची मानली जाते. अभिषेक महर्षींनी धर्मग्रंथांतून योग्य कारण शोधून काढताना आपल्या शिष्य ऐश्वर्याला शिकवताना म्हटल्याप्रमाणे आत्मविश्वासाच्या विरोधाभासी विचारांसंबंधीचा अडथळा दूर करण्याचा विधी इ.स.पू. ७०० च्या आसपास सुरू झाला असे म्हणले जाते.

व्रत

संकष्ट चतुर्थी हे एक व्रत आहे.^[४] ते पुरुष व स्त्रिया दोघांनी करायचे असते. हे व्रत दोन प्रकारांनी करतात. १. मिठाची संकष्ट चतुर्थी व २. पंचामृती चतुर्थी. दिवसभर उपवास करून चंद्रोदय झाल्यावर चंद्राला व गणपतीला महानैवेद्य दाखवावा.^[५]यासाठी मोदक करण्याची पद्धती आहे.त्यानंतर भोजन करावे.या व्रताचा काल आमरण, एकवीस वर्षे किंवा एक वर्ष असा आहे. व्रतराज या ग्रंथात हे व्रत सांगितले आहे.^[६]

या दिवशी भाविक कडक उपवास करतात. गणेशाच्या प्रार्थनेपूर्वी चंद्राचे दर्शन/शुभ दर्शन घेतल्यानंतर ते रात्री उपवास सोडतात. चंद्रप्रकाशापूर्वी, गणपतीच्या आशीर्वादासाठी गणपती अथर्वशीर्षाचे पठण केले जाते. गणेश हा देवांचा देव आहे. माघ महिन्यात कृष्ण पक्ष चतुर्थी "सकट चौथ" म्हणूनही साजरा केला जातो.

प्रत्येक महिन्यात गणेशाची पूजा वेगळ्या नावाने आणि पिठाने (आसन) केली जाते. प्रत्येक महिन्याच्या संकष्ट चतुर्थीच्या दिवशी 'संकष्ट गणपती पूजा' केली जाते. प्रत्येक व्रताचा (कठोर उपवास) एक उद्देश असतो आणि ते व्रत कथा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या कथेद्वारे स्पष्ट केले जाते. या प्रार्थना अर्पण मध्ये १३ व्रत कथा आहेत, प्रत्येक महिन्यासाठी एक कथा आणि १३वी कथा अधिकासाठी आहे (हिंदू दिनदर्शिकेमध्ये अंदाजे दर ३ वर्षांनी एक अतिरिक्त महिना असतो). या व्रताचे वैशिष्ट्य म्हणजे केवळ त्या महिन्याशी संबंधित कथेचे पठण करावे लागते.

अंगारकी

जी संकष्ट चतुर्थी मंगळवारी येते तिला अंगारकी असे म्हणले जाते.^[७] अधिक मासातील अंगारकी चतुर्थी अत्यंत महत्त्वाची मानली जाते कारण ती एकवीस वर्षातून एकदाच येते. अंगारकी चतुर्थी (संस्कृतमध्ये अंगारक म्हणजे जळत्या कोळशाच्या अंगारासारखा लाल आणि मंगळ ग्रहाचा संदर्भ आहे (ज्याला मंगळवार (मंगलवार) हे नाव देण्यात आले आहे) या दिवशी प्रार्थना केल्यास आपल्या मनोकामना पूर्ण होतील असा विश्वास भक्तांचा आहे. हा व्रत पाळल्याने अडचणी कमी करा, कारण गणेश हा सर्व अडथळे दूर करणारा आणि बुद्धीचा सर्वोच्च स्वामी आहे.

३ वर्षात ३७ महिने म्हणून ३७ संकष्ट्या; एकूण सात वार, म्हणून तीन वर्षांत अंगारकी येण्याची शक्यता ३७ भागिले ७ = ५. म्हणून साधारणपणे तीन कालदर्शिका वर्षांत पाचदा अंगारकी येते.

३३ महिन्यांत एक अधिक मास येतो, म्हणजे २१ वर्षात साधारणतः सात अधिक मास येतात; अधिक मासात मंगळवारी संकष्टी येण्याची शक्यता सातात एक, म्हणून साधारणपणे २१ वर्षात एकच अंगारकी अधिक मासात येते.

दंतकथा

पारंपारिक कथा सांगतात की गणेशाची निर्मिती भगवान शिवाची पत्नी देवी पार्वतीने केली होती. पार्वतीने तिच्या आंघोळीसाठी वापरलेल्या हळदीच्या पेस्टमधून गणेशाची निर्मिती केली आणि आकृतीमध्ये प्राण फुंकला. मग ती आंघोळ करत असताना तिने त्याला तिच्या दारात पहारा देण्यासाठी उभे केले. शिव परत आला, आणि गणेश त्याला ओळखत नव्हता म्हणून त्याने त्याला आत जाऊ दिले नाही. शिव संतापले आणि त्यांनी आपल्या अनुयायी देवतांना मुलाला काही शिष्टाचार शिकवण्यास सांगितले. गणेश खूप शक्तिशाली होता, कारण त्याला शक्तीचे मूर्त स्वरूप (स्त्री शक्ती) पार्वती यांनी निर्माण केले होते. त्याने शिवाच्या धार्मिक अनुयायांचा (गण) पराभव केला आणि घोषित केले की त्याची आई आंघोळ करत असताना कोणालाही आत प्रवेश दिला जात नाही. स्वर्गीय ऋषी नारद आणि सप्तर्षी (सात ज्ञानी ऋषी) यांना वाढत्या गोंधळाची जाणीव झाली आणि ते मुलाला शांत करण्यासाठी गेले, काहीही परिणाम झाला नाही. संतप्त होऊन, देवांचा राजा, इंद्र, त्याच्या संपूर्ण स्वर्गीय सैन्यासह मुलावर हल्ला केला, परंतु त्यांना संधी मिळाली नाही. तोपर्यंत हा मुद्दा पार्वती आणि शिव यांच्यासाठी अभिमानाचा विषय बनला होता.

देवांचा पराभव झाल्यानंतर, त्रिमूर्ती- ब्रह्मा (नियंत्रक), विष्णू (संरक्षक) आणि शिव (संहारक) यांनी गणेशावर हल्ला केला. युद्धादरम्यान, शिवाने मुलाचे डोके तोडले आणि पार्वतीचा राग अनावर केला. आपला मुलगा मरण पावलेला पाहून, पार्वतीने तिचे खरे रूप आदि-शक्ती, ब्रह्मांडाला इंधन देणारी आणि सर्व पदार्थ टिकवून ठेवणारी आदिशक्ती म्हणून प्रकट केली. एक भयंकर रूप धारण करून, पार्वतीने विश्वाचा नाश करण्याची शपथ घेतली ज्यामध्ये तिचा मुलगा मारला गेला. देवांनी तिला साष्टांग नमस्कार केला आणि शिवाने वचन दिले की तिचा मुलगा पुन्हा जिवंत होईल. ट्रिनिटीने डोक्यासाठी जगाची शिकार केली आणि एक माता हत्ती तिच्या मेलेल्या बछड्यासाठी रडत होती. त्यांनी आईचे सांत्वन केले आणि गणेशाच्या मस्तकाच्या जागी हत्तीच्या बछड्याचे डोके निश्चित केले. भगवान शिवाने असेही घोषित केले की त्या दिवसापासून मुलाला "गणेश" (गण-ईशा: गणांचा स्वामी) म्हणले जाईल. अशाप्रकारे, गणेशाला हत्तीच्या डोक्याचा देव म्हणून चित्रित केले जाऊ लागले.

चित्रदालन

• 
  श्री गणपती बाप्पा
• 
  मोदक नैवैद्य

हे सुद्धा पहा

• गणपती
• अंगारकी चतुर्थी
• चातुर्मास
• पंचांग
• भारतीय सौर कालगणना
• भौमप्रदोष
• चांद्रमास

संदर्भ

1. Purohit, Manohar Narayan (2016-11-03). A Guide to Astronomical Calculations: With Illustrative Solved Examples (इंग्रजी भाषेत). Notion Press. ISBN 9781946048240.
2. Gadgil, Amarendra Laxman (1981). Śrīgaṇeśa kośa: bhāvika bhakta, upāsaka, āṇi abhyāsaka aśā sarvã̄sāṭhĩ̄ Gaṇeśa daivatavishayaka sarva jñānācā saṅgrāhya sādhana-grantha. Śrīrāma Buka Ejansī.
3. Hirlekar, Shrirang (2018-04-18). Sulabh Panchang Vachan Aani Kundali Lekhan/Nachiket Prakashan: सुलभ पंचांग वाचन आणि कुंडली लेखन. Nachiket Prakashan.
4. Ganeśa siddhi: tāntrika, paurānika, va vaidika siddhi dāyaka sādhanāyoṃ kā apūrva saṃgraha (हिंदी भाषेत). Saṃskr̥ti Saṃsthāna. 1975.
5. "संकष्ट चतुर्थी माहात्म्य". https://www.transliteral.org. १२.१२.२०१९ रोजी पाहिले. |ॲक्सेसदिनांक= मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य); External link in |संकेतस्थळ= (सहाय्य)
6. भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा
7. (India), Maharashtra (1986). Maharashtra State Gazetteers (इंग्रजी भाषेत). Directorate of Government Print., Stationery and Publications, Maharashtra State.