Йоулупукки

Йоулупуккин — Ӱштӹ Кугузан — Санта Клаусын историштӹ гӹц

У и мӓлӓннӓ кого айо. Тӹдӹн сек тӹнг персонажшы – Ӱштӹ Кугуза (Ӱштӹ Тьотя) ылеш, кыды тетявлӓлӓн пӹрнявлӓм (подаркавлӓм) шӓлӓтен сӓрнӓ. Европышты Ӱштӹ Тьотян коллегыжым христиан религи доно кӹлдӓт дӓ цилӓ сӓндӓлӹкӹшток ӹшке семӹньӹштӹ тӹдӹм лӹмдӓт. Ӱштӹ Кугуза Шартял анзыцын ӹшке пӓшӓжӹм тӹнгӓлеш. Кӹзӹтшӹ жепӹн тӹдӹн выргемжӹ универсальный, цилӓ вӓреок ик статян ылеш – тӹдӹ якшар мӹжӓрӓн, ош миж тӹрӓн калпакан дӓ ош пандашан лишӓшлык. Ӱштӹ Кугуза кӹзӹт сусу, йӹрӹзӹ дӓ тетявлӓм яратышы тьотя ылеш. Тӹдӹм якшар выргемӓнӹм шӱдӹ и нӓрӹ веле пӓлӓт, молнамжы гӹнь тӹдӹ ыжга выргемӓн сӓрнен, кидешӹжӹ ӓнгӓлтӹш пандым кычен, нолжым кесӹм ӓль шарыкым анжыктышы маска доно мӱден шӹнден. Мары фольклорышты ти образым Васли Кугуза лӹм доно пӓленӓ. Тӹдӹ Шартял годым сола мыч пӧрт гӹц пӧртӹшкӹ каштын, махань-шон масаквлӓм шайыштын, мырен, ӹлӹмӓш доно кӹлдӓлтшӹ изи инсценировкывлӓм анжыктылын дӓ пӧрт хозалан пурым, цӓшӹм дӓ шулык дон пурлыкым согоньлен. Пӧрт хозажы ӹшке монгыржы гӹц Васли Кугузалан изи пӹрнявлӓм пуэн ӓль хыналыктен. Мӓмнӓн йӹлмӹштӹнӓ Шартялын этимологижӹ ”шарык ял” шамаквлӓ доно кӹлдӓлтӹн.

Васли Кугуза гань фольклор образвлӓ Скандинавиштӓт улы. Нӹнӓт ыжгам, кесӹм анжыктышы маскым чиэн, пӧрт гӹц пӧртӹшкӹ, хутор гӹц хуторышкы каштыныт дӓ функциштӓт марынвлӓн Васли Кугузан ганьок ылын. Шамаклан, финнвлӓ Ӱштӹ Кугузам Joulupukki маныт. Кырык марлашкы сӓрӓш гӹнь, тидӹ ”Шартял Кесӹ” лиэш. Европыштыш Ӱштӹ Кугузан прототипешӹжӹ Ликийӹштӹш Мира халан епископшы Валгыды (святой) Миколай (270-347 ивлӓ) шотлалтеш. Шайытыт, вуйта тӹдӹ лишӹлвлӓлӓнжӹ палшаш манын, шӹкш труба гӹц пӧртӹшкӹштӹ оксам кӹшкен сӓрнен. Кӹзӹт ти хала Турциштӹ ылеш дӓ Демре маналтеш, молнам ти территориштӹ греческий-католик верӓн греквлӓ ӹленӹт. Ти халашты Санта Клауслан ӓштемикӹм вӓк шагалтымы – тенге туроквлӓ тӹдӹм шотеш пиштӓт. Халан ик церкӹштӹжӹ 1087-шӹ и якте ти епископын кӓпшӹ киэн дӓ ти церкӹ ӹнде Ноэль Баба Килизе (Ӱштӹ Кугузан церкӹжӹ) лӹм доно пӓлӹ ылеш. Шартял доно кӹлдӓлтшӹ персонаж семӹнь Валгыды Миколай пӹтӓриок Голландишкӹ толын.

Тидӹ 15-шӹ курымын лин. Голландвлӓм тангыжвлӓ мыч сӓрнӹшӹ халык семӹнь пӓлӓт дӓ ти Валгыды Миколай лӹмӹнок тангыжышты каштшы эдемвлӓлӓн палшен. Кырык марынвлӓн православный пантеоным анжалаш гӹнь, корнышты дӓ выжален каштшы эдемвлӓлӓн Миколай Угодник палша манына. Тидӹжӹ гӹнь ти Валгыды Миколай доно и кӹлдӓлтеш. Легендывлӓ шайыштыт, вуйта Валгыды Миколай Амстердамышкы пӹтӓриш гӓнӓ 6-шы декабрьын толын. Сагажы шим каваштан тӓрзӹжӹ – негр Петер ылын, кыды Миколайлан пӹрнявлӓм пайылаш палшен. Голландвлӓ Ӱштӹ Кугузам ӹшке семӹньӹштӹ – Синтер (Валгыды) Клаас маныт. Тӹ годымок 6-шы декабрь епископ Миколайын колымы кечӹжӹ. Бельгиштӹ, Европа Унионын (Ушемӹн) тӹнг сӓндӓлӹкӹштӹжӹ тӹдӹм Николаас маныт. Франциштӹ тӹдӹм Пер Ноэль, Италиштӹ Баббо Наталь дӓ Испаништӹ Паппа Ноэль, Германиштӹ Вайхтнахцманн лӹм доно пӓлӓт.

Америкӹшкӹ Ӱштӹ Кугуза 17-шӹ курымын Голланди гӹц ванжен дӓ тӹдӹм Санта Клаус манаш тӹнгӓлӹнӹт. Пӹтӓрижӹ гӹнь тӹдӹ пиш лӱдӹктӹлшӹ тьотя ылын, но 19-шӹ курымын тӹдӹ пурырак дӓ сусурак лин. Пӹрнявлӓжӹм тӹдӹ кыды сӓндӓлӹкӹштӹжӹ Шартял вадны, 24-шӹ декабрьын, кыды вӓрежӹ шартял кечӹн, 25-шӹ декабрьын пайыла. Голланди дон Бельгиштӹжӹ гӹнь, пӹрнявлӓ тетявлӓн кидӹшкӹ 6-шы декабрьынок вӓрештӹт. Шукы сӓндӓлӹкӹштӹжок тетявлӓ пӹрнявлӓм Шартял кож лӹвӓлнӹ мот, но Франциштӹ, Италиштӹ дӓ Англиштӹ пӹрнявлӓ шӹкш труба гӹц кенвазыт манын попат дӓ нӹнӹм тетявлӓлӓн носкивлӓш оптат. Кӹзӹтшӹ гӹнь, цилӓ тӱнымбалны Шартял Тьотя Суомин Лапландиштӹ, Корватунтури (Пӹлӹш Кырык) вӹлнӹ ӹлӓ манын шайыштыт. Корватунтури кырык Рованиеми хала лишнӹ ылеш. Ти хала гӹц мӹндӹрнӹ агыл, Ӱштӹ Кугузан- Йоулупуккин ӓпшӓткудыжат, вес семӹнь резиденцижӹ вӓрлӓнӓ.

И йӹде тӹшкӹ тӹжемӹн дӓ тӹжемӹн изи дӓ кого туриствлӓ толыт. Ти корным сирӹшӓт тӹштӹ таманяр гӓнӓ ылын дӓ Йоулупукки доно пӓлӹмӹ лин. Ти Ӱштӹ Кугузан ӹшке почтыжы улы, кышец кымда мӱлӓндӹнӓн цилӓ сӓндӓлӹкӹшкок Ӱштӹ Кугуза цевер дӓ пуры шамакан сирмӓшвлӓжӹ чонгештӓт. Тене, шамаклан, Йоулупукки дорц Марий Элышкат кымылангдымы открыткывлӓ кенӹт. Тӹ годымок, мары тетявлӓӓт Йоулупуккилӓн сирмӓшвлӓм сирӹкӓлӓт, вет тӹдӹн адресшӹ нелӓт агыл: Suomi - Finland, Rovaniemi, Joulupukki. Ти Ӱштӹ Кугуза пучым тирӹшкӹ кӹцкен, Суоми мыч кыдалыштеш дӓ тетявлӓлӓн пӹрнявлӓжӹм шӓлӓтен сӓрнӓ. Мӓ донышна гӹц ик айыртем улы, Суомиштӹ тӹдӹн сага нигынамат Лымӹдӹр ак сӓрнӹ.

Лымӹдӹр лач руш культурышты веле улы. Россий Федерациштӹ ӹнде таманяр и перви Великий Устюг халашты руш Ӱштӹ Кугузан (Дед Морозын) резиденцижӹ пачмы лин. Ӹнянӹмӹ шоэш, кырык дӓ кожла марывлӓнӓт ӹшке Ӱштӹ Кугузан резиденци-ӓпшӓткудыжы лиэш дӓ ти вӓржӹ, шанымем доно Цикмӓштыш пӹлгом лӹвӓлнӹш музей сек йӧнӓн вӓр. Ӱштӹ Кугуза гишӓн шукыракым пӓлӹнедӓ гӹнь, интернетӹштӹ Joulupukki дӓ Santa Claus лӹм доно пӓлен нӓлӹдӓ.

Ажедмӓшвлӓ

https://web.archive.org/web/20110223202952/http://www.santaclauslive.com/main.php?kieli=eng