Kebudayaan Sarawak

Sarawak sinonim dan terkenal kerana sifat budaya yang mempamerkan kepelbagaian yang ketara dalam etnik, budaya, dan bahasa. Budaya Sarawak telah dipengaruhi oleh orang Melayu Brunei daripada kawasan pantai. pengaruh budaya besar juga datang dari budaya Cina dan British.

Perkahwinan antara kaum, yang sebelum ini jarang berlaku atau di antara suku-suku berkait rapat, adalah semakin biasa.

Budaya asli

[sunting | sunting sumber]

Iban (Sea Dayak) boleh dianggap termasuk masyarakat proto-Melayu, namun budaya dan tradisi mereka tidak dipengaruhi sepenuhnya oleh budaya Islam. Menurut satu rincian sejarah yang dijalankan oleh University of Melbourne pada tahun 1997, didapati bahawa masyarakat etnik Iban mula wujud kira-kira 5,000 tahun lalu, berdasarkan adat tradisi, dialek, dan sejarah bahasa asal mereka. Kini, kebanyakan majoriti masyarakat etnik Iban masih memeluk agama Kristian seiring dengan ajaran agama yang diamalkan oleh Kerajaan British dahulu, sekaligus diwartakan sepenuhnya sebagai agama majoriti terbesar di Sarawak.

Namun demikian, ada juga sesetengah masyarakat etnik Iban terus mengikuti kepercayaan animisme peribumi seperti menyembah betara dan semangat yang tersendiri. Amalan adat tradisi, termasuk peraturan jural, ritual, dan adat sosial, secara kolektif dikenali sebagai adat dan sangat penting bagi masyarakat etnik Iban. Ia jauh berbeza dari amalan adat masyarakat Melayu kerana ia diamanahkan dengan pelbagai kepercayaan agama tradisional, dan di dalamnya beberapa perkara dapat dilakukan melalui undang-undang.

Rumah panjang Iban berfungsi sebagai pusat penyatuan komuniti, masing-masing memegang beberapa keluarga (lebih daripada 50 dalam beberapa kes) yang berkaitan dengan darah dan perkahwinan. Sebuah ruai berjalan melalui bangunan, dan merupakan lokasi aktiviti dan acara kaum, seperti bekerja, bersosial, merayakan perayaan, dan membincangkan hal-hal yang berkaitan komuniti seperti projek-projek infrastruktur dan masalah rakyat. Setiap rumah panjang etnik Iban harus mempunyai seorang Tuai Rumah, yang ditentukan melalui kaedah undi daripada masyarakat setempat apabila kematian pendahulunya, yang bertindak sebagai ketua pemimpin dan penimbang tara.

Sewaktu kerajaan Sarawak di bawah pemerintahan Sir James Brooke, seseorang Tuai Rumah harus melaporkan kepada Ketua Penghulu, yang mengetuai beberapa rumah panjang untuk mengatur semua isu-isu setempat, masalah komuniti, dan aktiviti-aktiviti komuniti. Kini di era pemodenan Sarawak, hanya pihak Tuai Rumah berhak bertanggungjawab untuk melaksanakan semua aktiviti-aktiviti komuniti, isu-isu terkini, serta pelabgai dasar yang dilaksanakan kerajaan Sarawak dalam wilayah ini.

Kegiatan aktiviti memenggal kepala (headhunting) pernah menjadi satu tradisi penting bagi masyarakat etnik Iban, dengan kawasan Sarawak pernah sekali dijuluki sebagai "Tanah Pemburu Kepala". Ianya adalah sebahagian daripada kod pahlawan pahlawan di mana prestij puak harus ditentukan oleh kemampuannya untuk berperang. Namun demikian, sejak kedatangan pihak British, sedikit demi sedikit kegiatan memenggal kepala semakin pudar, namun masih ada yang melakukan kegiatan berkenaan untuk melumpuhkan pergerakan musuh. Kegiatan aktiviti memenggal kepala (headhunting) akhirnya diharamkan sepenuhnya semasa zaman pemerintahan Rajah Sarawak ketiga, Sir Charles Vyner Brooke.

Puak-puak Lun Bawang dan Kelabit yang berkait rapat telah mengalami perubahan budaya yang signifikan disebabkan oleh penukaran agama Kristian, yang mempengaruhi identiti keagamaan dan etnik mereka. Setiap kampung sekarang mempunyai gereja, yang telah mengambil alih fungsi sosial dan komuniti yang sebelum ini dikaitkan dengan rumah panjang.[1]

Orang Penan adalah salah satu kumpulan pribumi yang terakhir. Manakala minoriti mengekalkan cara tradisional nomad, kebanyakan telah menetap dan pakai pakaian moden, dengan perhatian kurang dibayar kepada gaya rambut tradisional, pengubahsuaian cuping telinga tergantung, dan gelang tangan tradisional.[2][3]

Tarikan dan tempat rekreasi

[sunting | sunting sumber]
Muzium Negeri Sarawak

Kampung Budaya Sarawak terletak di kaki Gunung Santubong, Kuching. Dikenali sebagai "muzium hidup", ia mempamerkan pelbagai kumpulan etnik yang menjalankan aktiviti tradisional di rumah masing-masing tradisional. Persembahan kebudayaan dipersembahkan di sini.[4][5] Muzium Negeri Sarawak menempatkan koleksi artifak seperti tembikar, tekstil, dan alat ukiran kayu dari pelbagai suku kaum di Sarawak, serta bahan-bahan etnografi budaya tempatan. Bangunan muzium itu mengekalkan seni bina Perancisnya.[6] Muzium-muzium lain termasuk Muzium Warisan Islam,[7] Muzium Petroleum, Muzium Sejarah Cina,[8] Muzium Kucing Kuching,[9] Muzium Tekstil Sarawak,[10] Muzium Kesenian,[11] Muzium Memorial Hospital Lau King Howe,[12] dan Muzium Wilayah Baram.[13] Terdapat satu siri benteng yang terpelihara dengan baik di Sarawak yang dibina semasa rejim Brooke seperti Fort Margherita,[14] Fort Emma,[15] Fort Sylvia,[16] dan Fort Alice.[17]

Batang Ai Resort dan rumah panjang Bawang Assan Iban membenarkan para tetamu melawat untuk bermalam dan mengambil bahagian dalam aktiviti harian Iban tradisional.[18][19] Rumah panjang yang lain termasuk: Rumah panjang Iban di Kapit,[20] Rumah panjang Bidayuh di Kuching,[21] Rumah panjang Kelabit di Bario,[22] Rumah panjang Lun Bawang di Ba'kelalan,[23] dan rumah kayu Melanau di Sibu.[24] Jalan Bazaar dan Carpenter Street adalah dua jalan yang terkenal di Chinatown, Kuching.[25] India Street di Kuching terkenal dengan produk tekstilnya. Masjid India - Muslim boleh ditemui di sekitar.[26][27]

Seni halus dan kraf

[sunting | sunting sumber]
Seorang suku Kayan, bermain Sapeh

Majlis Kraf Sarawak mempelopori seni kraf tempatan.[28] Pavilion Sarakraf menempatkan bengkel yang menunjukkan pelbagai kemahiran pembuatan kraf.[29] Kraftangan terkenal di Sarawak termasuk manik Orang Ulu,[30] Pua Kumbu Iban,[31] Tikar Kesah Bidayuh dan bakul Tambok, Kain Songket Melayu,[4] helang etnik,[32] dan tembikar Cina.[33] Persatuan Seniman Sarawak telah ditubuhkan pada tahun 1985 untuk mempromosikan budaya dan kesenian tempatan dalam bentuk lukisan.[34][35] Kebanyakan artis dalam pasca perang Sarawak lebih suka pemandangan dan alam semula jadi, tarian tradisional, dan aktiviti harian tradisional sebagai tema lukisan mereka.[36] Sapeh Orang Ulu (gitar gali) adalah alat muzik tradisional yang paling terkenal di Sarawak. Ia dimainkan untuk Ratu Elizabeth II semasa lawatan rasmi beliau ke Sarawak pada tahun 1972.[37] Alat muzik tradisional lain adalah pelbagai jenis gong dan Kulintang, idiofon,[38] seruling buluh dan alat muzik yang diperbuat.[39]

Ngajat, tarian pahlawan Iban yang diwartakan sebagai sebahagian daripada budaya Sarawak.

Tradisi lisan telah menjadi sebahagian daripada budaya pelbagai kaum asli di Sarawak selama beberapa generasi. Ia digunakan untuk menyampaikan pelajaran, tradisi, dan nilai kehidupan kepada generasi muda. Kisah-kisah ini diceritakan berulang kali oleh para penatua kepada golongan yang lebih muda, seperti dalam sesi bercerita pada majlis-majlis khas dan melalui persembahan tradisional.[40][nota 1] Sebahagian daripada amalan tradisional ini adalah tarian Ngajat Iban,[41] Renong (Maklumbalas vokal Iban,),[42] Ensera (Kisah lisan Iban),[43][nota 2] dan cerita bercerita epik oleh Kayan dan Kenyah.[44][45] Biro Kesusasteraan Borneo wujud dari 1958 hingga 1977; ia menggalakkan dokumentasi budaya tempatan, penulis tempatan, dan penerbitan dalam bahasa Inggeris, Cina, Melayu, Iban dan bahasa-bahasa asli yang lain. Biro telah digantikan oleh Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP) pada tahun 1977, yang menganjurkan penerbitan hanya dalam bahasa Melayu.[43][nota 3] Dokumentasi tradisi lisan juga telah dilakukan oleh Universiti Malaysia Sarawak (UNIMAS) dan Majlis Kastam Sarawak.[40][nota 4] Sarawak Gazette pertama kali diterbitkan oleh kerajaan Brooke pada tahun 1870. Ia mencatatkan pelbagai berita di Sarawak berkaitan dengan ekonomi, pertanian, antropologi, dan arkeologi. Warta masih diterbitkan hari ini.[46] Hikayat Panglima Nikosa, yang dicetak pada tahun 1876 di Kuching, merupakan salah satu penerbitan teks terawal di Borneo.[47] Ia juga merupakan novel pertama dari Malaysia.[48] Tradisi adat telah menjadi sumber penulisan inspirasi untuk penulis Cina Sarawak.[49]

Masakan

[sunting | sunting sumber]
Lihat juga: Masakan Malaysia
Semangkuk laksa Sarawak

Masakan terkenal termasuk laksa Sarawak,[50] mi kolo,[51] dan ayam pansuh.[52][53] Negeri ini juga terkenal dengan hidangan kek lapis Sarawak.[54] Setiap kumpulan etnik mempunyai makanan sendiri dengan pelbagai cara menyediakan, memasak dan memakan makanan. Walau bagaimanapun, teknologi moden telah mengubah cara memasak untuk hidangan asli. Contoh makanan etnik ialah Iban tuak (wain beras), tebaloi Melanau (keropok sagu sawit) dan umai (ikan mentah bercampur dengan jus limau), dan urum giruq Orang Ulu (puding).[55] Makanan tradisional Sarawak telah dipasarkan sebagai produk pelancongan masakan.[56] Contoh-contoh kedai francais tempatan di Sarawak ialah Sugar Bun, Singapore Chicken Rice, dan Bing Coffee.[57] Makanan antarabangsa yang lain seperti makanan Barat, makanan Indonesia, makanan India, dan makanan Timur Tengah juga boleh didapati di sana.[58]

Media dan penyiaran

[sunting | sunting sumber]
Lihat juga: Sarawak Media Group

Kerajaan Sarawak secara umumnya masih mempunyai hak kebebasan rakyat yang sangat mendalam, apatah lagi beberapa media akhbar tempatan juga berperanan sebagai sumber alternatif yang lebih baik untuk menyuarakan hak-hak mereka sendiri, termasuk tuntutan hak kemerdekaan Sarawak dan pelbagai insiatif pembangunan wilayah Sarawak. Ini terbukti apabila wujudnya akhbar-akhbar tempatan yang berperanan untuk menyebarkan secara penuh perkembangan-perkembangan terkini, sejak dari zaman pemerintahan Rajah Sarawak ketiga, Sir Charles Vyner Brooke sehinggalah ke zaman pemodenan Sarawak hari ini.

Antara contoh akhbar-akhbar tempatan di Sarawak ialah :

Pada tahun 1990-an dan tahun 2000-an, semua akhbar-akhbar tempatan Sarawak secara negatifnya pernah menyiarkan kes-kes kegiatan pembalakan haram dan penyeludupan produk kayu bakau di Sarawak yang dianggap sebagai satu kerugian paling besar dan juga menjejaskan hak rakyat Sarawak. Berdasarkan laporan Amnesty International, didapati bahawa komuniti etnik Penan dan etnik Orang Ulu antara yang terjejas teruk akibat kegiatan aktiviti pembalakan haram dan pemusnahan hutan yang berleluasa di kawasan utara dan di kawasan tengah wilayah Sarawak. Susulan daripada itu, beberapa komuniti masyarakat pelbagai etnik membantah sekeras-kerasnya tindakan Kerajaan Sarawak ketika itu sangat mementingkan pendapatan wang kerajaan dan kepentingan projek-projek berskala lebih besar, berbanding dengan masalah-masalah rakyat dan isu-isu kekurangan infrastruktur awam di Sarawak.

Pada tahun 2006, sebuah akhbar tempatan berbahasa Inggeris, Sarawak Tribune pernah digantung perkhidmatan akhbar selama empat tahun, dan juga digantung percetakannya susulan insiden kontroversi menerbitkan dan menghina karikatur Nabi Muhammad S.A.W. Akibat daripada itu, beberapa kakitangan akhbar berkenaan bertindak meninggalkan syarikat terbabit tanpa sebarang sebab dan alasan yang munasabah. Pada masa yang sama, ketua pengarah akhbar berkenaan diarahkan dipecat berkuatkuasa serta-merta.[60] Namun demikian, atas permintaan pembaca dan juga rakyat Sarawak, akhbar harian tersebut akhirnya dihidupkan semula dan dijenamakan sepenuhnya sebagai New Sarawak Tribune pada tahun 2010, dan dimiliki oleh syarikat Sarawak Press Sdn. Bhd.[61]

Selain daripada media akhbar tempatan Sarawak, kewujudan stesen radio tempatan, Radio Sarawak mula diperkenalkan secara umum di Sarawak dari tahun 1954 sehingga tahun 1976. Ia disiarkan dalam bahasa Melayu, Iban, Cina, dan Inggeris. Beberapa stesen-stesen radio yang masih beroperasi di seluruh Sarawak ialah Kupi-Kupi FM (Sarawak), RTM Sarawak FM,[62] Cats FM[63], Red FM (Sarawak), dan TEA FM.[64]

Buat pertama kali dalam sejarah wilayah Sarawak, sebuah stesen televisyen milik sepenuhnya kerajaan Sarawak sendiri mula bersiaran pada bulan Oktober 2020, iaitu saluran televisyen baharu TVS. Stesen televisyen TVS kini dioperasikan secara menyeluruh dan diselaraskan oleh Sarawak Media Group (SMG). Kini, saluran televisyen TVS boleh ditonton di platform sedia ada MYTV (saluran 122), Unifi TV, dan juga menerusi saluran Astro (saluran 122).

Buat masa sekarang, Sarawak Media Group (SMG) dan pihak Kerajaan Sarawak sedang merancang dan membuat pelaksanaan penuh untuk mewujudkan sebanyak tujuh lagi saluran televisyen berdefinisi tinggi (HD) yang baharu, sekaligus mencukupi jumlah rangkaian saluran televisyen milik sepenuhnya Sarawak Media Group (SMG) iaitu sebanyak lapan buah saluran televisyen di Sarawak, termasuk saluran televisyen utamanya, TVS. Ia akan disiarkan di platform sedia ada MYTV dan juga menerusi Unifi TV di seluruh wilayah Sarawak sahaja.[65][66]

Cuti dan perayaan

[sunting | sunting sumber]
Lihat juga: Cuti umum di Malaysia
Rakyat Sarawak meraikan perayaan dengan pertunjukan bunga api.

Rakyat di wilayah Sarawak mengamati beberapa cuti dan perayaan sepanjang tahun.[67] Selain sambutan memperingati Hari Kemerdekaan dan juga sambutan perayaan Hari Malaysia, wilayah Sarawak ini juga meraikan Hari Wilayah Sarawak pada tarikh 22 Julai setiap tahun.[68][69] Sarawak turut meraikan sambutan hari jadi Tuan Yang Terutama (TYT) Gabenor Sarawak, pada tarikh 11 Oktober setiap tahun.[70]

Kebanyakan kumpulan etnik juga meraikan perayaan mereka sendiri. Amalan tradisi rumah terbuka perayaan masing-masing juga membolehkan semua masyarakat dan komuniti dari pelbagai etnik lain untuk menyertai serta meraikan perayaan bersama.[71][72][73]

Sarawak adalah satu-satunya wilayah di Malaysia yang mengisytiharkan sambutan perayaan Gawai Dayak harus diwartakan sepenuhnya sebagai cuti umum perayaan bagi seluruh wilayah Sarawak dan juga seluruh Malaysia secara amnya.[74]

Sarawak juga adalah merupakan wilayah di Malaysia yang tidak mewartakan perayaan Deepavali sebagai cuti umum. Namun demikian, ianya diwartakan sebagai cuti rehat khas bagi semua penjawat perkhidmatan awam di Sarawak. Ini kerana jumlah populasi penduduk India di Sarawak adalah minoriti atau sebahagian kecil sahaja. [75]

Kegiatan aktiviti perhimpunan keagamaan masing-masing di Sarawak adalah bersifat bebas dan boleh diadakan secara menyeluruh di semua bandar-bandar utama di Sarawak, khususnya semasa musim perayaan seperti sambutan Tahun Baru Cina, sambutan pesta Chap Goh Mei, perarakan Krismas, sambutan Hari Raya Aidiladha, dan juga sambutan perayaan Kuih Bulan (Mooncake Festival).

Hanya wilayah Sarawak sahaja yang membenarkan serta membolehkan mana-mana perayaan yang melibatkan masyarakat beragama Kristian, oleh kerana majoriti besar masyarakat di Sarawak adalah beragama Kristian[76] . Antara perayaan keagamaan Kristian yang hanya diraikan di wilayah Sarawak sahaja adalah :

Festival Kuching adalah sambutan selama sebulan yang diadakan setiap bulan Ogos untuk memperingati status Bandar Kuching kepada sebuah bandaraya metropolitan pada tahun 1988.[77] Seperti kebiasaannya, rakyat Sarawak juga meraikan perayaan masing-masing dengan pertunjukan bunga api.[78][79]

Sukan

[sunting | sunting sumber]

Sarawak menghantar pasukannya sendiri untuk mengambil bahagian dalam Sukan Komanwel 1958 dan 1962,[80] dan Sukan Asia 1962 sebelum para atlet mula mewakili Malaysia selepas 1963.[81][82] Majlis Sukan Sarawak (MSS) ditubuhkan pada tahun 1985 untuk meningkatkan taraf sukan di Sarawak.[83]

Sarawak merupakan tuan rumah Sukan Malaysia (SUKMA) pada tahun 1990, 2016, dan 2024.[84] Wilayah ini adalah juara keseluruhan dalam pertandingan SUKMA tahun 1990, 1992, 1994, dan 2024.[85] Orang Sarawak telah mewakili Malaysia di Sukan Asia Tenggara.[86] Kerajaan juga menghantar atlet untuk menyertai Sukan Olimpik Khas Dunia.[87] Sarawak muncul sebagai juara keseluruhan selama 11 tahun berturut-turut di Sukan Paralimpiad Malaysia bermula pada tahun 1994.[88]

Terdapat beberapa stadium di Sarawak: Stadium Sarawak, Stadium Negeri Sarawak, Stadium Perpaduan, dan Stadium Hoki Negeri Sarawak.[89] TPersatuan bola sepak Sarawak FA ditubuhkan pada tahun 1974.[90] Ia memenangi Piala FA Malaysia pada tahun 1992 dan Liga Perdana Malaysia pada tahun 1997 dan 2013.[91]

Lihat juga

[sunting | sunting sumber]

Catatan

[sunting | sunting sumber]
  1. ^ Pandian, 2014. ia menjadi cara utama untuk menyebarkan budaya, sejarah, dan tradisi yang bernilai. ... dalam fakta bahawa kesusasteraan lisan hanya disusun dalam persembahan; (halaman 95)
  2. ^ Postill, 2006. ... empat adalah naratif lisan ... (halaman 51)
  3. ^ Postill, 2006.; ... untuk menggalakkan pengarang tempatan dan memenuhi keperluan tempatan... (halaman 51)... Biro tidak lagi wujud pada tahun 1977 apabila ia diambil alih oleh badan persekutuan Dewan Bahasa dan Pustaka (jalaman 55)... Beliau menyimpulkan bahawa DBP tidak dapat menerbitkan buku dalam bahasa serantau (muka surat 59 dan 60).
  4. ^ Pandian, 2014 yang dijalankan oleh Institut Pengajian Asia Timur di Universiti Malaysia Sarawak (UNIMAS), (muka surat 96) ... Majlis Kastam Sarawak telah didokumentasikan ... (halaman 97)

Rujukan

[sunting | sunting sumber]
  1. ^ Platzdasch, Bernhard; Saravanamuttu, Johan (6 August 2014). Religious Diversity in Muslim-majority States in Southeast Asia: Areas of Toleration and Conflict. Institute of Southeast Asian Studies (ISEAS). m/s. 383. ISBN 978-981-4519-64-9. Dicapai pada 14 January 2017.
  2. ^ Kaur, Jeswan (16 December 2007). "Penan slowly abandoning their nomadic way of life". The Brunei Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 14 January 2017.
  3. ^ "'Equal treatment for Penan community'". The Borneo Post. 1 March 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  4. ^ a b "Explore Sarawak in Half a Day". Sarawak Cultural Village. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  5. ^ "Sarawak Cultural Village". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  6. ^ "Malaysian Borneo's Muzium Sarawak: A Colonial Legacy in Postcolonial Context". Cultural Survival. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 October 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  7. ^ "Islamic Heritage Museum". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 February 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  8. ^ "Chinese History Museum". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 July 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  9. ^ "Cat Museum, Kuching". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 July 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  10. ^ "Textile Museum Sarawak". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 November 2014. Dicapai pada 26 December 2015.
  11. ^ "Art Museum". Sarawak Museum Department. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 October 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  12. ^ "Lau King Howe Medical Museum". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 April 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  13. ^ "Baram Regional Museum". Sarawak Museum Department. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 October 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  14. ^ "Fort Margherita". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  15. ^ "Fort Emma, Rajang, Kanowit". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 February 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  16. ^ "Fort Sylvia, Kapit". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 February 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  17. ^ Irene, C. (1 February 2015). "Fort Alice given a new lease on life". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 10 August 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  18. ^ "Aiman Batang Ai Resort & Retreat". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  19. ^ "Bawang Assan Iban Longhouses". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 July 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  20. ^ "Various Longhouses Kapit Town". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  21. ^ "Annah Rais Bidayuh longhouses". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 May 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  22. ^ "Bario". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 April 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  23. ^ "Bakelalan". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  24. ^ "Lamin Dana". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  25. ^ "Main Bazaar and Carpenter Street". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 October 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  26. ^ "India Street, Kuching". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 February 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  27. ^ "Kuching's India Street withstands the test of time". The Borneo Post. 21 February 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 December 2015. Dicapai pada 26 December 2015.
  28. ^ "About Us – Introduction". Diarkibkan daripada yang asal pada 23 December 2014. Dicapai pada 29 December 2015.
  29. ^ "Sarakraf Pavilion". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 July 2015. Dicapai pada 29 December 2015.
  30. ^ "Beads". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 December 2015. Dicapai pada 29 December 2015.
  31. ^ "Iban Pua Kumbu exhibit in London". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 December 2015. Dicapai pada 29 December 2015.
  32. ^ "Sarawak ethnic headgears". Sarawak Cultural Village. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 July 2012. Dicapai pada 29 December 2015.
  33. ^ "Sarawak Pottery (Kuching)". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 July 2015. Dicapai pada 29 December 2015.
  34. ^ "Sarawak Artists Society (SAS) – established since 1985". Sarawak Artists Society. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 December 2015. Dicapai pada 29 December 2015.
  35. ^ "Sarawak Artists Society". Sarawak Artists Society. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 December 2015. Dicapai pada 29 December 2015.
  36. ^ Hassan, R.H; Durin, Anna. "Development of Paintings in Sarawak; 1946–1963 (Colonial and post colonial era) – 2nd last page". Universiti Malaysia Sarawak. Dicapai pada 29 December 2015.
  37. ^ Ringgit, Danielle Sendou (26 August 2015). "From dreams into the mainstream". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2015. Dicapai pada 31 December 2015. Perhaps the first time the sape took the world stage was when two Kenyah Lepo Tau sape players – Iran Lahang and Jalong Tanyit from Long Mengkaba – performed and demonstrated the art of sape-playing in Tokyo, Japan during Asian Traditional Performing Arts (ATPA) week in 1976. Aside from that, the late Tusau Padan performed for Queen Elizabeth during her official visit to Sarawak in 1972, ...
  38. ^ "Alat-alat muzik tradisional (Traditional musical instruments" (dalam bahasa Malay). Yayasan Budaya Melayu Sarawak (Sarawak Malays' Culture Foundation). Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2015. Dicapai pada 31 December 2015.CS1 maint: unrecognized language (link)
  39. ^ "Jamming in the rainforest". New Straits Times. 8 Julai 2002. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 Mac 2016. Dicapai pada 31 Disember 2015. Musicians from the heartland of Borneo travel downriver for the event, bringing their dugout sape guitars, bamboo zithers, treasured ancient brass gong sets and songs from the rainforest. Some play gourd organs with a battery of bamboo pipes, others tootle the flute – and in Borneo that means the jaw's harp, mouth flute, nose flute or a massed bamboo band of 30 or 40 piccolos, trebles, tenors and bassoons, all capable of astonishing sounds. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan); Unknown parameter |subscription= ignored (bantuan)
  40. ^ a b Pandian, A; Ching Ling, L; Ai Lin, T (16 October 2014). "Chapter VII – Developing Literacy and Knowledge, Preservation skills among Remote Rural Children". New Literacies: Reconstructing Language and Education. Cambridge Scholars Publishing. m/s. 95–97. ISBN 978-1-4438-6956-0. Dicapai pada 1 January 2016.
  41. ^ "Tarian Ngajat Identiti Istimewa Masyarakat Iban (Ngajat dances a special identity for the Ibans)". Jabatan Penerangan Malaysia (Malaysian Ministry of Information). Diarkibkan daripada yang asal pada 25 April 2015. Dicapai pada 31 December 2015.
  42. ^ Nie, C.L.K; Durin, A. "Renong, An Iban Vocal Repertory (Conference paper)". Universiti Malaysia Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2015. Dicapai pada 31 December 2015.
  43. ^ a b John, Postill (15 May 2006). Media and Nation Building: How the Iban became Malaysian. Berghahn Books. m/s. 58. ISBN 978-0-85745-687-8. Dicapai pada 13 November 2015. because of his strong defence of English as the language of instruction in Sarawak ... ,(page 58)
  44. ^ MacDonald, M.R. (16 December 2013). "The tradition of storytelling in Malaysia". Traditional Storytelling Today: An International Sourcebook. Routledge. m/s. 208. ISBN 978-1-135-91721-0. Dicapai pada 1 January 2016. The Kayan and the Kenyah, who dwell in the upper region of Sarawak, have a vibrant epic-telling tradition that is elaborate and specialised.
  45. ^ Law, Daryll (14 October 2013). "Preserve traditional culture for prosperity, Iban's urged". New Sarawak Tribune. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2015. Dicapai pada 31 December 2015.
  46. ^ "Sarawak Gazette now available online". The Borneo Post. 31 July 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 May 2015. Dicapai pada 5 January 2016.
  47. ^ Walker, J.H (13 April 2005). "Hikayat Panglima Nikosa and the Sarawak Gazette: Transforming Texts in Nineteenth Century Sarawak". Modern Asian Studies. 39 (2): 427. doi:10.1017/S0026749X04001507. Dicapai pada 13 January 2016.
  48. ^ Syed Omar, S.O (1 December 2001). "Novel Malaysia – Catatan sejarah awal (Malaysian novel – Early historical records)" (dalam bahasa Malay). Utusan Malaysia. Dicapai pada 1 January 2016.CS1 maint: unrecognized language (link)
  49. ^ Pik Shy, F (December 2013). "Malaysian Chinese Literary Works in a Multicultural Environment" (PDF). 3 (2). Universiti Malaya: 11. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2 January 2016. Dicapai pada 2 January 2016. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan); Cite journal requires |journal= (bantuan)
  50. ^ "Best Sarawak Laksa in Kuching". The Malaysian Insider. 29 April 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 August 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
  51. ^ "Kolo mee, a Sarawak favourite, any time of day". The Malaysian Insider. 14 September 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 March 2014. Dicapai pada 3 January 2016.
  52. ^ "'Ayam pansuh' — A Sarawak exotic delicacy loved by many (VIDEO)". The Malay Mail. 28 June 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 July 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
  53. ^ "Sarawak Top 10 Iconic Food". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 July 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
  54. ^ "Singer Deja Moss' real passion is Sarawak layered cakes". The Star (Malaysia). 24 March 2015. Dicapai pada 3 January 2016.
  55. ^ Langgat, J; Mohd Zahari, M.S.; Yasin, M.S.; Mansur, N.A (2011). "The Alteration Of Sarawak Ethnic Natives' Food: It'S [sic] Impact To Sarawak State Tourism". 2nd International Conference on Business and Economic Research (2nd ICBER 2011) Proceeding: 685, 694. Dicapai pada 3 January 2016.
  56. ^ Wong, Jonathan (8 September 2013). "Monetising Sarawak's cultural food". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 13 July 2014. Dicapai pada 3 January 2016. With Sarawak being a tourist destination, this opened up opportunities for small businesses to monetise the cultural aspect of the Dayaks for not only foreigners but locals as well.
  57. ^ "Eyes on Sarawak's franchises". The Borneo Post. 21 July 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 March 2014. Dicapai pada 4 April 2016.
  58. ^ "International cuisine in Kuching". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 January 2016. Dicapai pada 3 January 2016.
  59. ^ "Tycoon's four dailies poised to undergo revamp". Malaysiakini. 17 January 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 20 July 2015. Dicapai pada 5 January 2016.
  60. ^ "Tribune suspended". The Star (Malaysia). 10 February 2006. Dicapai pada 5 January 2016.
  61. ^ "Laman web rasmi New Sarawak Tribune".
  62. ^ "Sarawak FM – Radio Malaysia Sarawak". Sarawak FM. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 December 2013. Dicapai pada 5 January 2016.
  63. ^ "Nang Atap – CATS FM Radio station". cats FM. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 August 2015. Dicapai pada 5 January 2016.
  64. ^ "Tea FM – Sarawak Chinese and English Radio station". TEA FM. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 July 2016. Dicapai pada 12 July 2016.
  65. ^ "Laman web rasmi TV Sarawak".
  66. ^ "Laman web rasmi Sarawak Media Group".
  67. ^ "Public Holidays 2015". The Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 7 January 2016.
  68. ^ "TYT, CM attend state's 52nd anniversary of independence". The Borneo Post. 23 July 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 August 2015. Dicapai pada 7 January 2016.
  69. ^ Hunter, M. "Sarawak's "Independence Day"". New Mandala (Australian National University). Diarkibkan daripada yang asal pada 25 July 2015. Dicapai pada 7 January 2016.
  70. ^ "Pomp celebrations for Sarawak Governor's birthday". The Star (Malaysia). 12 September 2015. Dicapai pada 8 January 2016. Check |archiveurl= value (bantuan)
  71. ^ "CM and wife to have Hari Raya open house at BCCK". 15 July 2015. 15 July 2015. Dicapai pada 7 January 2016. Check |archiveurl= value (bantuan)
  72. ^ Aubrey, S (9 June 2015). "1,000 throng Manyin's Gawai Dayak open house". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 January 2016. Dicapai pada 8 January 2016.
  73. ^ "KTS holds Chinese New Year Open House in Bintulu". The Borneo Post. 9 March 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 December 2015. Dicapai pada 8 January 2016.
  74. ^ "Public Holiday in Sarawak in conjunctions with the Gawai Dayak Celebration". Co-operative College in Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 January 2016. Dicapai pada 8 January 2016.
  75. ^ Way, W (2 November 2013). "Deepavali is not dull in Sarawak". Free Malaysia Today. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 October 2014. Dicapai pada 8 January 2016.
  76. ^ "Laman web rasmi Roman Catholic Archdiocese of Kuching". 29 September 2024.
  77. ^ "Kuching Festival 2014". Sarawak Tourism Board. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 July 2015. Dicapai pada 8 January 2016.
  78. ^ "20,000 people rock Miri City Day's 10th anniversary concert". The Borneo Post. 18 May 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 January 2016. Dicapai pada 8 January 2016.
  79. ^ "57 exciting Miri May Fest events". New Sarawak Tribune. 6 April 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 January 2016. Dicapai pada 8 January 2016.
  80. ^ "Commonwealth Games Federation – Countries – Sarawak". Commonwealth Games Federation. Dicapai pada 11 January 2016.
  81. ^ "Japan top the list with 73 'golds'". The Straits Times. 5 September 1962. Dicapai pada 11 January 2016.
  82. ^ "Jakarta 1962". Olympic Council of Asia. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 Januari 2016. Dicapai pada 11 Januari 2016. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
  83. ^ "Sarawak State Sports Council". Sarawak State Sports Council. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 June 2015. Dicapai pada 11 January 2016.
  84. ^ "S'wak to host Sukma in 2016 — Khairy". The Borneo Post. 4 September 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 January 2016. Dicapai pada 11 January 2016.
  85. ^ Pail, Salena (22 October 2015). "CM revs up momentum for 2016 S'wak Sukma". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 January 2016. Dicapai pada 11 January 2016.
  86. ^ Tieng Hee, Ting (12 April 2015). "Five Sarawak swimmers for SEA Games". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 17 August 2015. Dicapai pada 11 January 2016.
  87. ^ Veno, Jeremy (22 July 2015). "Special Olympians off to Los Angeles". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 10 August 2015. Dicapai pada 11 January 2016.
  88. ^ Bong, Karen (14 December 2014). "Major boost for paralympic athletes". The Borneo Post. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 July 2015. Dicapai pada 11 January 2016.
  89. ^ "Mengenai PSNS (Regarding PSNS [Sarawak Stadium Corporation])". Dicapai pada 11 January 2016.
  90. ^ "History". Football Association of Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 May 2015. Dicapai pada 11 January 2016.
  91. ^ "Honours". Football Association of Sarawak. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 May 2015. Dicapai pada 11 January 2016.

Perjalanan dan Pelancongan