एक सरपञ्च, ग्राम प्रधान, मुखिया, वा अध्यक्ष एक निर्णय निर्माता हो, स्थानीय स्वशासनको गाउँ-स्तरीय संवैधानिक निकायले भारतमा ग्राम सभा (गाउँ सरकार) भनिन्छ।[१] सरपञ्च, अन्य निर्वाचित पञ्चायत सदस्यहरू (वडाञ्च भनेर चिनिन्छ) सँग मिलेर ग्राम पञ्चायत र जिल्ला पञ्चायतहरू गठन गर्छन्। सरकारी अधिकारी र गाउँ समुदायबीचको सम्पर्कको केन्द्रविन्दु सरपञ्च हो र पाँच वर्षसम्म सत्तामा रहन्छ। सरपञ्चलाई जनाउन प्रयोग गरिएको शब्द भारतका विभिन्न राज्यहरूमा भिन्न हुन सक्छ। यहाँ विभिन्न राज्यहरूमा सरपञ्चका लागि सामान्य रूपमा प्रयोग हुने केही शब्दहरू छन्: पञ्चायत अध्यक्ष, ग्राम प्रमुख, ग्राम प्रधान, ग्राम अधिक्षा, गाँउ पञ्चायत अध्यक्ष, ग्राम पञ्चायत अध्यक्ष, आदि।[२][३]
सर, जसको अर्थ प्रमुख, र पञ्चको अर्थ पाँच, गाउँको ग्राम पञ्चायतका पाँच निर्णयकर्ताहरूको प्रमुखको अर्थ दिन्छ। पश्चिम बङ्गाल राज्यमा, एक सरपञ्चलाई पञ्चायत प्रधान ("मुख्य") र उपप्रधानलाई पञ्चायत उपप्रधान भनिन्छ।[४]
सरपञ्च भनेको गाउँ-स्तरको वैधानिक संस्थाको निर्वाचित प्रमुखलाई ग्राम पञ्चायत/गाँउ पञ्चायत/ग्राम परिषद् भनिने शब्द हो। यद्यपि, सरपञ्चलाई सन्दर्भ गर्न प्रयोग गरिएको शब्द भारतका विभिन्न राज्यहरूमा भिन्न हुन सक्छ।[५] यहाँ विभिन्न राज्यहरूमा सरपञ्चका लागि सामान्य रूपमा प्रयोग हुने सर्तहरू छन्:
- ग्राम प्रधान -
- उत्तर प्रदेश, उत्तराखण्ड, हरियाणा, र पन्जाबका केही भागहरू
- सरपञ्च -
- राजस्थान, महाराष्ट्र, गुजरात, र कर्नाटक, आन्ध्र प्रदेश, तेलङ्गाना, जम्मू कश्मीर, पन्जाब, मध्य प्रदेश
- पञ्चायत अध्यक्ष -
- तमिलनाडु, केरल र पश्चिम बङ्गाल
- मण्डल प्रजा परिषद् अध्यक्ष
- आन्ध्र प्रदेश र तेलङ्गाना
- गाँउ पञ्चायत अध्यक्ष -
- असम
- ग्राम पञ्चायत अध्यक्ष -
- ओडिशा र बिहार
एक सरपञ्चले धेरै प्रशासनिक कर्तव्यहरू गर्दछ।[६][७]
एक सरपञ्च कम्तिमा १८ वर्षको नागरिक हुनुपर्दछ, र अन्य आवश्यकताहरू बीच कुनै कानुनी मान्यता छैन।[८][९]
भारतमा सरपंचको कार्यकाल पाँच वर्षको हुन्छ।[१०][११]
भारतको सङ्घीय संरचनाको अर्थ विभिन्न राज्यहरूमा ग्राम पञ्चायत र सरपञ्चहरूको शक्तिलाई नियन्त्रण गर्ने विभिन्न कानुनहरू छन्।[१२][१३]
धेरै राज्यहरूमा, दसकौंसम्म चुनावहरू भएनन् र निर्वाचित सरपञ्चहरूको सट्टा, ग्राम पञ्चायतहरू नोकरशाही रूपमा नियुक्त प्रशासकहरूद्वारा सञ्चालित थिए। सन् १९९२ मा ७३औँ र ७४औँ संवैधानिक संशोधन पारित संग, नियमित निर्वाचन संग सम्बन्धित सहित धेरै सुरक्षागार्डहरू निर्माण गरिएको छ।
७३औँ संविधान संशोधनको धारा २४३डी (३) ले पञ्चायती राज प्रणालीका तीनवटै तहमा पञ्चायतमा एक तिहाइ र पञ्चायत अध्यक्ष पदको एक तिहाइ महिलाका लागि आरक्षित हुनुपर्ने व्यवस्था गरेको छ।[१४] यो संशोधनले विभिन्न राज्य-स्तरीय विधायी सुधारहरू पछ्याएको थियो जसमा महिलाहरूद्वारा आयोजित पञ्चायत पदहरूमा आरक्षणहरू सेट गरिएको थियो।[१५]
- ↑ Grassroots Democracy in Action: A Study of Working of PRIs in Haryana, पृ: ११६, अन्तिम पहुँच २०१०-१२-२९।
- ↑ "East Eleri: Congress loses panchayat president post again as official faction mutates into rebels now", OnManorama, अन्तिम पहुँच २०२३-०५-०४।
- ↑ "Presidents of Gaon Panchayat | Dhubri District | Government Of Assam, India", dhubri.assam.gov.in, अन्तिम पहुँच २०२३-०५-०४।
- ↑ "What is a Panchayat?", अन्तिम पहुँच २०२२-०७-२४।
- ↑ "Elected Representative Report", egramswaraj.gov.in, अन्तिम पहुँच २०२३-०५-०४।
- ↑ Jaggi, Harleen Kaur (२४ अप्रिल २०२१), "Panchayati Raj: Powers, Functions, Duties Role and Responsibilities of Sarpanch or Panchayati Raj Head", jagrantv.com, अन्तिम पहुँच २३ मे २०२२।
- ↑ "sarpanches to get district collectors powers to fight against covid 19 in odisha-", livemint.com, १९ अप्रिल २०२०, अन्तिम पहुँच २३ मे २०२२।
- ↑ "Uttar Pradesh Gram Panchayat Election 2021: Minimum Qualifications For Holding Office Of Pradhan", www.india.com, ७ मार्च २०२१, अन्तिम पहुँच २३ मे २०२२।
- ↑ "Minimum qualification set as Haryana passes Panchayati Raj Bill", thehindu.com, १६ नोभेम्बर २०२१, अन्तिम पहुँच २३ मे २०२२।
- ↑ Bhandare, Namita (१० फेब्रुअरी २०१६), "What has education got to do with panchayat politics?", livemint.com, अन्तिम पहुँच २३ मे २०२२।
- ↑ Jaggi, Harleen Kaur (२४ अप्रिल २०२१), "Panchayati Raj: Powers, Functions, Duties Role and Responsibilities of Sarpanch or Panchayati Raj Head", jagrantv.com, अन्तिम पहुँच २३ मे २०२२। Jaggi, Harleen Kaur (24 April 2021). "Panchayati Raj: Powers, Functions, Duties Role and Responsibilities of Sarpanch or Panchayati Raj Head". jagrantv.com. Retrieved 23 May 2022.
- ↑ "Sangam Age", uttarakhand.pscnotes, अन्तिम पहुँच २०२२-०७-२४। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२३-०३-२६ मिति
- ↑ "Study Material For B.a History Panchayat Raj In India Semester - V, Academic Year 2020-21", अन्तिम पहुँच २०२२-०७-२४।
- ↑ Constitution of India।
- ↑ Sharma, Kumud (१९९८), "Transformative Politics: Dimensions of Women's Participation in Panchayati Raj", Indian Journal of Gender Studies 5 (1): 23–47, डिओआई:10.1177/097152159800500103, पिएमआइडी 12321579।