Barí

Barí Barí ara
Klassifisering	Chibchansk  Magdalensk   Sørmagdalensk    Barí
Bruk
Tala i	Colombia  Venezuela
Barítalande i alt	Ca. 2500
Språkkodar
ISO 639-3	mot
Språkets utbredelse markert med rødt

Barí (òg kalla motilón) er eit chibchansk språk som blir snakka av om lag 2500 barífolk i den tropiske regnskogen rundt Serranía del Perijá i grenseområda mellom Colombia og Venezuela. Rundt 1500 av talarane held til i Venezuela, og dei om lag 1000 andre i Colombia. Om lag 150 personar er einspråklege i barí. Sidan mange barítalarar lever svært isolert, er ikkje språket nett no truga av utrydding. Barí er eit av dei minst studerte av dei chibchanske språka. Det tilhøyrer den magdalenske undergruppa av den chibchanske språkfamilien, og dei nærast beslekta språka er tunebo og dei utdøydde muisca og duit.

Barí har ti vokalfonem, av dei er fem orale og fem er nasale. Det har eit asymmetrisk konsonantsystem, med i alt 11 fonem. Språket er tonalt og skil mellom to tonar, høg og låg.

Verba blir samsvarsbøygde med subjekt, direkte objekt og indirekte objekt, og blir òg bøygde etter tempus og eventuell negasjon. Språket skil morfologisk mellom preteritum, presens og futurum. Dei øvrige ordklassene har ein mykje enklare morfologi. Den grunnleggjande ordstillinga er subjekt–objekt–verbal, og språket har blant anna postposisjonar.

Etymologi

Namnet på språket kjem av ordet bari, som tyder 'folk'. Folkegruppa omtalar seg sjølv som bariyi, der -yi markerer fleirtal.^[1]

Dei har tradisjonelt vorte kalla motilones, men dette vert i dag sett på som ei nedsettande nemning. Det spanske ordet motilón refererer til ein person som har lite eller ikkje noko hår, og vart brukt om bariane fordi dei barberer av seg håret på den nedre delen av hovudet.^[2] Språket er difor kjent som motilón i eldre litteratur.

Klassifisering

Barí tilhøyrer den chibchanske språkfamilien. Dei chibchanske språka har av fleire lingvistar vorte knytte til andre språk og familiar, men det finst enno ingen klåre bevis for dette.^[a] Den chibchanske språkfamilien er delt inn av Adolfo Constenla Umaña i ei nordleg og ei sørleg grein, der barí, i likskap med alle dei andre språka bortsett frå eitt, tilhøyrer den sørlege. Vidare er barí plassert i den magdalenske gruppa, der det utgjer den sørlege undergruppa saman med tunebo og dei utdøydde muisca og duit.^[3]

• Chibchanske språk
  • Sørleg
    • Magdalensk
      • Sørmagdalensk
        • Barí

Utbreiing

Serranía del Perijá, der barífolk held til.

Baríeine held til i den tropiske regnskogen på begge sider av fjellkjeda Serranía del Perijá, som utgjer grensa mellom Colombia og Venezuela. Dette omfattar deler av den venezuelanske delstaten Zulia og dei colombianske departementa Cesar og Norte de Santander. Sentrum for berreí-kulturen er landsbyen Boksí i den venezuelanske kommunen Jesús María Semprún, etterfølgt av landsbyen Saimadoyi.^[4] Desse områda er svært isolerte. Ein kan berre nå Boksí med ein åtte timar lang båttur langs grenseelva Catatumbo, som vert kontrollert av den venezuelanske hæren, colombianske geriljaer og paramilitære grupper. Tradisjonelt bur barífolk i store hus som vert delte av fleire kjernefamiliar, i nærleiken av elver og andre vasskjelder i regnskogen. Einskilde baríar har likevel flytta til større byar, hovudsakleg Maracaibo.

Ifølgje Rincón og Quesada (2002) har språket om lag 2500 talarar, av dei held rundt 1500 til i Venezuela og 1000 i Colombia.^[5] Ethnologue oppgjev til saman 5390 talarar, UNESCO 5000 og World Oral Literature Project 1700 talarar.^[6][7] Til trass for utbreidd assimilering er ikkje språket umiddelbart truga. Det finst framleis om lag 150 einspråklege barí-talarar, dei fleste er eldre.^[8] Borna lærer barí som førstespråk, og språket er enno eit viktig identitetssymbol. Baríar på mellom 20 og 40 år brukar stadig meir spansk, som dei lærer både på skulen og på fjernsyn og radio. Dei held seg likevel som regel til barí når det berre er indianarar til stades, og dei eldre insisterer på at dei yngre skal snakka barí.^[9]

Det er uklårt kor store dei dialektale variasjonane i barí er, særleg fordi forskarane har jobba nesten utelukkande med venezuelanske informantar. Desse seier at baríeine i Colombia «snakkar nesten som oss, men dei syng meir», noko som kan tyda at dialektskilnadene hovudsakleg går på ulik intonasjon, og kanskje òg einskilde fonetiske skilnader.^[10]

I Venezuela har barí status som offisielt språk saman med spansk og 38 andre indianske språk.^[11] Den venezuelanske Loven om indianske språk seier at det må nyttast indianske språk i undervising, på arbeidsplassar, i institusjonar og i media i dei tradisjonelle indianske områda og i område som er folkesett av indianarar.^[11] Det nasjonale instituttet for indianske språk er ansvarleg for å handheva loven. I Colombia er, i samsvar med Grunnlova av 1991, det offisielle språket i  landet spansk, medan dei indianske språka er offisielle saman med spansk i dei respektive regionane sine.^[12] Baríane har dermed rett til undervising på barí i område sine både i Venezuela og Colombia.

Forsking

Barí er eit av dei minste studerte språka i den chibchanske familien, noko som hovudsakleg kjem av at det talast i ein såpass  isolert region i utkanten av det chibchanske språkområdet.^[13] Kippe publiserte ei ordliste for språket i 1965, medan lydsystemet har vorte skildra av Vivas og Obregón (1989) og Mogollón (2000). González og Rodríguez (2000) og Rincón og Quesada (2002) gjev grunnleggjande oversyn over fonologien, morfologien og syntaksen til språket Einskilde sider ved språket vert òg skildra i verk som tek for seg den chibchanske språkfamilien, slik som Quesada (2008). I motsetnad til dei andre chibchanske språka er det nesten ikkje publisert nokre døme på munnleg litteratur på barí.^[14] Det er heller ikkje utvikla noko offisielt skriftsystem for språket. Skriftsystemet som vert nytta i denne artikkelen er basert på det internasjonale fonetiske alfabetet (med unntak av <ñ> for [ɲ], og <y> for [dʒ]), og er det same som vert i bruk teke av Rincón og Quesada (2002).

Fonologi

Dei to einaste kjeldene som finst for lydsystemet i barí er Vivas og Obregón (1987) og Mogollón (2000), og desse stemmer ikkje heilt overeins. Rincón og Quesada (2002) har vald å støtta seg til Mogollón (2000), sidan det er den nyaste kjelda, men påpekar at det må ytterlegare forsking til for å stadfesta resultata.^[15] Resultata til Mogollón (2000) er òg dei som vert presenterte i denne artikkelen.

Vokalar

Barí har følgjande vokalfonem:^[16]

	Orale vokalar			Nasale vokalar
	Fremre	Midtre	Bakre	Fremre	Midtre	Bakre
Tronge	i		u	ĩ		ũ
Sentrale	e		o	ẽ		õ
Opne		a			ã

Det kan finnast sekvensar av to like vokalar. Dei opne vokalane /a/, /a/ og //ã// blir uttalte som sentrale når dei finst før halvvokalen //j//, og som bakre når dei kjem i kontakt med /k/.^[17]

Konsonantar

Konsonantsystemet til barí synest å vera asymmetrisk. Ifølgje Mogollón (2000) har språket følgjande konsonantfonem:^[16]

	Bilabial	Dental/alveolar	Postalveolar	Velar	Glottal
Plosivar	b	t  d		k
Frikativar		s			h
Nasalar	m	n	ɲ
Vibrantar		r
Approksimantar			j

Konsonantane har ei rekkje allofonar. Til dømes vert den palatale nasalen, /ɲ/, realisert som frikativ [ʒ] i byrjinga av ord og før tronge vokalar. /d/ei alveolare konsonantane vert uttalt som affrikatar (til dømes /d/ som [dʒ]) i dei same omgivnadene.^[18]

Tonar

Barí er eit av berre tre magdalenske språk som er tonale, noko som vil seia at ord som elles består av dei same fonema, kan ha ulik tyding avhengig av kva for tonar stavingane vert uttalt med. Barí skil mellom to tonar: høg og låg.^[19]

Morfosyntaks

Substantiv

Tal og bestemtheit

I likskap med mange andre chibchanske språk, kan substantiva i barí delast inn i to grammatiske klasser: menneskelege og ikkje-menneskelege. Berre dei som viser til menneske vert markerte for fleirtal; dette vert gjort med endinga -yi ([-dʒi]). Dei ikkje-menneskelege substantiva har same form anten dei er i eintal eller fleirtal, bortsett frå når dei vert personifiserte, noko som er svært vanleg i baríane sine tradisjonelle forteljingar.^[20]

Menneskeleg substantiv i eintal:	Menneskeleg substantiv i fleirtal:	Ikkje-menneskeleg substantiv:
atayda mann «mann»	atayda-yi mann-FLERTALL «menn»	ruraba hund «hund/hunder»

Når mengda vert spesifisert med ein kvantifikator, slik som eit talord, pleier heller ikkje dei menneskelege substantiva å markerast for fleirtal. Språket har likevel ingen eigne morfem for å markera bestemtheit, og bruk av fleirtalsmarkøren saman med ein kvantifikator gjer at substantivet vert forstått som avgjort:^[21]

Ubestemt:	Bestemt:
insami atayda arombé to mann sint «to sinte menn»	insami atayda-yi arombé to mann-FLEIRTAL sint «dei to sinte mennene»

Til skilnad frå dei andre magdalenske språka vert ikkje nominalfrasene i barí markert for kasus.^[b][22]

Avleiing

Substantiv kan avleiast frå verb ved hjelp av suffikset -bãy, for å uttrykkja anten utføraren av verbhandlinga eller instrument:^[23]

• chueychuey «å synga» → chueychueybãy «songar»
• chidaseysey «å arbeida» → chidaseyseybãy «arbeider»
• bisyiyi «å sjå» → bisyiyibãy «fjernsyn»
• aanaynay «å høyra» → aanaynaybãy «radio»
• abaybay «å snakka» → abaybaybãy «telefon»

Pronomen

Personlege pronomen nay = eg  bay = du obãy = han/ho/han/det chiyi = vi biyi = dykk obãyyi = dei (same) orachyi = dei (ulikt)

Pronomensystemet i barí består av pronomen for første, andre og tredje person eintal og fleirtal. Språket har to ulike pronomen for tredje person fleirtal: obãyyi vert nytta når referenten er den same som ved forrige tilvising til tredje person fleirtal, medan orachyi vert brukt når referenten ikkje er den same.^[24]

Alle spørrepronomena, med unntak av aydou, 'kva', finst alltid i byrjinga av setninga, og er dei følgjande: aydou, 'kva', anõananna 'korleis', ababãyñahã, 'når', abãhã, 'kor', aydou aba, 'kvifor', ababãy, 'kva for ein' og ããmãy, 'kven'.^[25]

Verb

Verba er morfologisk sett dei mest komplekse orda i barí. Dei vert samsvarsbøygde med subjektet i person og tal, og òg med det direkte objektet og det indirekte objektet når verbet er transitivt. Subjektet vert uttrykt med eit suffiks som vert lagt til verbstammen, medan det direkte og det indirekte objektet vert uttrykt med prefiks. Språket har paradigme med morfem for kvar av dei tre grammatiske funksjonane (det følgjande paradigmet med subjektsuffiks gjeld berre for presens; det finst andre paradigme for preteritum og futurum):^[26]

	Subjekt	Direkte obj.	Indirekte obj.
1. person eintal	-ni	la-	li-
2. person eintal	-mi	ba-	bi-
3. person eintal	-sãy	a- ~ Ø-	i-
1. person fleirtal	-chã	chi-	chi-
2. person fleirtal	-mia	bi-	bi-
3. person fleirtal	-drin ~ -sãy	i-	i-

Dette kan ein sjå i det følgjande dømet, der verbet blir bøygd i samsvar med subjektet («eg») ved hjelp av eit suffiks, og med det direkte («pengane») og indirekte objektet («han») ved hjelp av prefiks:^[27]

Nay akatchi i-f-ra-r-õ

eg pengar 3IO-3DO-gje-1SG-PRET

«Eg gav han pengar.»

Barí har eit tredelt tempussystem som skil mellom preteritum (fortid), presens (notid) og futurum (framtid), noko som vert markert med eit suffiks på verbstammen.^[28] Dette morfemet smeltar ofte saman med andre suffiks eller med sjølve verbstammen. I det følgjande dømet har preteritumsuffikset smelta saman med morfemet som markerer at subjektet er tredje person fleirtal, noko som gjev -drã:^[29]

Obãyji yak-doi-drã

dei RESIPROK-slå-3PL.PRET

'Dei slo kvarandre.'

Verba tek òg eit suffiks som markerer negasjon, og i likskap med tempussuffikset smeltar dette ofte saman med andre morfem.

Verbstrukturen kan dermed skildrast med følgjande skjema (den innbyrdes rekkjefølgja til suffiksa kan variera):^[30]

IO+DO+verbstamme+negasjon+tempus+subjekt

Progressivt aspekt vert uttrykt perifrastisk med hjelpeverbet ahyi, 'å vera'. Ein har ikkje funne nokon markørar for modus i barí.^[31]

Talord

Talsystemet i barí er eit femtalsystem; ordet for talet 'fem', akdu ĩshkidã, tyder bokstaveleg 'heile handa', medan ordet for 'fire', ahdu ĩshkidã intok wa, tyder 'heile handa utan ein'. Orda for «éin», «to» og «tre» er dei einaste som er sjølvstendige leksem. Desse vert lagt til uttrykket for «fem» for å danna talorda «seks», «sju» og «åtte». For å seie «ni» og «ti» vert handa òg nytta som utgangspunkt: ahdu ĩshkidã ĩtomayno intok wa (bokstaveleg 'ei hel hand pluss ei heil hand utan ein') og ahdu ĩshkidã ĩtomayno ĩshkidã (bokstaveleg 'ei heil hand og ei heil'). Dette systemet kan i teorien halda fram i det uendelege, men baríane nyttar vanlegvis spanske tal etter ti, nokre gonger allereie etter fem.^[32]

Øvrige ordklasser

Barí har både adjektiv og adverb, som alle er ubøyelege. Språket har postposisjonar, som tilsvarer preposisjonar i mange andre språk, med den skilnaden at dei kjem etter nominalfrasa, som i det følgjande dømet:

bay kãy

deg med

'med deg'

Ordstilling

Hovudsetningar

I hovudsetningar er den grunnleggjande ordstillinga subjekt–objekt–verbal:^[33]

Nay akseyseybãy akshi-r-õ

eg vatn drikke.PRE sitt-1SG

'Eg drikk vatn.'

Både subjektet og objektet kan likevel verta utelate frå setninga, sidan dei òg vert markert i verbet:^[34]

Utelating av subjektet:	Utelating av det direkte objektet:	Utelating av både subjektet og det direkte objektet:
Akseyseybãy akshi-r-õ. glas kjøpe-1SG-PRET «Eg kjøpte glaset»	Nay akshi-r-õ. eg 3SG-kjøpe-1SG-PRET «Eg kjøpte det.»	Akshi-r-õ. 3SG-kjøpe-1SG-PRET «Eg kjøpte det.»

Nominalfraser

I nominalfraser kjem determinativ og eigaren i possessivfraser før hovudsubstantivet:^[35]

Adjektiv og kvantifikatorar på si side  kjem før hovudsubstantivet:^[36]

Barí har, i likskap med mange av dei andre chibchanske språka, morfem som markerer informasjonsstatusen til referentane, altså kor viktige dei er til ei kvar tid i diskursen, om dei er nye, ukjende, uventa, og så vidare. Ein veit enno ikkje mykje om dei eksakte funksjonane til desse markørane i barí. Morfema av denne typen er hu, hã, mãy og hi, og finst like etter nominalfrasa det refererer til.^[37]

Talorda kan finnast anten før eller etter kjernen. Nominalfrasene kan difor uttrykkjast med følgjande skjema (ikkje-obligatoriske element i parentes):^[38]

(eigar) (demonstrativ) (talord) substantiv (talord) (kvantifikator) (informasjonsstatusmarkør)

Merknadar

1. Dei chibchanske språka er tatt med i Joseph Greenberg sin hypotese om makrochibchanske språk, og seinere i Adolfo Constenla Umañas hypotese om lenmichíspråk.
2. Med unntak av dativ (indirekte objekt), som ein markerer med postposisjonen ahkí.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Barí (språk)» frå Wikipedia på bokmål, den 31. desember 2015.

Referansar

1. Rincón og Quesada (2002), s. 8.
2. Rincón og Quesada (2002), s. 8.
3. Constenla Umaña (2008), s. 127–128.
4. Rincón og Quesada (2002), s. 8.
5. Rincón og Quesada (2002), s. 8.
6. Barí hos Ethnologue.
7. Barí hos MultiTree.
8. Rincón og Quesada (2002), s. 13.
9. Rincón og Quesada (2002), s. 13.
10. Rincón og Quesada (2002), s. 13–14.
11. Asamblea Nacional de la República Bolivariana de Venezuela.
12. Gröll, Rodríguez og Murcia (2009), s. 86–87.
13. Rincón og Quesada (2002), s. 8.
14. Constenla Umaña, Adolfo (1996).
15. Rincón og Quesada (2002), s. 25.
16. Mogollón (2000).
17. Rincón og Quesada (2002), s. 14.
18. Rincón og Quesada (2002), s. 15.
19. Rincón og Quesada (2002), s. 15.
20. Rincón og Quesada (2002), s. 16.
21. Rincón og Quesada (2002), s. 16.
22. Quesada (2004), s. 128–129.
23. Rincón og Quesada (2002), s. 15–16.
24. Rincón og Quesada (2002), s. 17.
25. Rincón og Quesada (2002), s. 17–18.
26. Rincón og Quesada (2002), s. 18.
27. Rincón og Quesada (2002), s. 22.
28. Rincón og Quesada (2002), s. 18.
29. Rincón og Quesada (2002), s. 17.
30. Rincón og Quesada (2002), s. 18.
31. Rincón og Quesada (2002), s. 18.
32. Rincón og Quesada (2002), s. 16.
33. Rincón og Quesada (2002), s. 19–20.
34. Rincón og Quesada (2002), s. 20.
35. Rincón og Quesada (2002), s. 20
36. Rincón og Quesada (2002), s. 20
37. Rincón og Quesada (2002), s. 17, 20.
38. Rincón og Quesada (2002), s. 18.

Litteratur

• Constenla Umaña, Adolfo (1991). Las lenguas del área intermedia: Introducción a su estudio areal. Editorial de la Universidad de Costa Rica. 
• Constenla Umaña, Adolfo (2008). «Estado actual de la subclasificación de las lenguas chibchenses y de la reconstrucción fonológica y gramatical del protochibchense» (PDF). Estudios de Lingüística Chibcha (San José, Costa Rica) (XXVII): 117–135. ^{[daud lenkje]}
• González, María; María Rodríguez, red. (2000). Lenguas indígenas de Colombia. Una visión descriptiva. Instituto Caro y Cuervo. 
• Gröll, Ilse; María Emilia Montes Rodríguez; Ruth Pappenheim Murcia (2009). Las lenguas autóctonas en Colombia. Consideraciones alrededor de su legitimación en la Constitución de 1991. Universidad de los Andes. 
• Kipper, Anna (1965). «Vocabulaire Bari des Indiens Motilon de la Sierra de Perijá». Journal de la Société des Américanistes: 335–347. 
• Mogollón, María C. (2000): «Fonología de la lengua barí». I González og Rodríguez (red.), bind 2, s. 219–727
• Quesada J., Diego (2007). The Chibchan languages. Editorial Técnica de Costa Rica. 
• Rincón, Lucía og Juan Diego Quesada (2002). «Etnografía y lengua barí: visión preliminar». Revista de Estudios de Lingüística Chibcha (XX–XXI): 7–29. 
• Vivas, Ramón E. og Hugo Obregón. (1989). «Investigaciones en torno a la lengua barí, su sistema fonológico». Venezuela Misionera (528): 195–220. 

Bakgrunnsstoff

• Barí hos Ethnologue
• Native Languages – Barí